««اق بوتا» دەگەن مۋلتفيلمدە اق بوتا ىنگەنىنە بىلاي دەيدى: «ماما، جارىق دۇنيە دەگەن نە؟» تىلىمىزدەگى ەڭ كيەلى ءسوزدىڭ ءوز تىلىمىزدە ايتىلماۋى قورلىق قوي»»،- دەگەن وي-تولعامدى بەلگىلى جازۋشى، ادەبيەت زەرتەۋشىسى اقسەلەۋ سەيدىمبەكتىڭ كىتابىنان كوزىم شالىپ، ءبىر ساتكە اڭتارىلىپ قالعانىم بار. ۇيالعانىمنان، كىتاپقا قايتا ۇڭىلۋگە ءداتىم بارمادى.

ءبىزدى جارىق دۇنيەگە اكەلگەن اياۋلى جاندى «ماما» دەپ ۇيرەتكەنى راس. بۇعان كىمدى كىنالاۋعا بولادى؟! ۇلكەندەرگە سالساق، مۇنى كەڭەستىك ءداۋىردىڭ قالدىرعان تاربيەسى دەگەندى ايتادى. ال، ەلىمىز تاۋەلسىزدىك العالى وسكەلەڭ ۇرپاقتىڭ تاربيەشىسى جاڭارىپ كەلەدى ەمەس پە. انا تىلىمىزدە دىبىستالعان «قۇدىرەتتى ءسوزدى» ەستۋدەن ءلاززات الاتىن كۇن جەتكەنىمەن، بۇل جەتىستىكتىڭ ساپاسىنا قۋانۋ ءالى ەرتەرەك سەكىلدى.

بۇلاي دەيتىنىمنىڭ سەبەبى دە جوق ەمەس. ەكى مىڭ جىلدىق تاريحى بار كيەلى ولكەدەن قازاق ەلىنىڭ بولاشاعىن باسقارعان ەلورداعا كەلگەنىمە ايتارلىقتاي كوپ بولا قويمادى. ءالى ەسىمدە، ۇلتىمىزدىڭ ابىرويىن اسقاقتاتار پاتريوتتار مەكەنى دەپ ەلەستەتكەن قالا تۇرعىندارىنىڭ رۋحاني تىنىسى مەنىڭ جاعامدى ۇستاتتى. اينالانىڭ ءبارى ورىسشا سايراپ تۇرعاندا ءوزىمدى ماسكەۋدە جۇرگەندەي سەزىنىپ قالدىم. كوشەدەگى كىشكەنتاي قارادومالاقتارىمىزعا سۇيسىنەيىن دەسەم، انا تىلىندە ءسوز ۇقپايدى. كوڭىلگە جۇبانىش ىزدەپ، بەتىن ءاجىم سىزعان قازىنالى قارتتارىمىزعا دەن قويسام دا، نەمەرەلەرىنە ورىسشا سويلەيمىن دەپ جالتاقتاعان كورىنىسكە تاپ بولا بەردىم. ءتىپتى، تۇيىندەمەمە «بۇل جاقتا قازاقشا قابىلدامايدى، ورىسشا ۇلگىسىن جازعانىڭ ءجون» دەگەندى ەستىگەندە توبەمە جاي تۇسكەندەي ەدى. ال، تاعى ءبىر قىنجىلتاتىنى، قازاق تىلىندە وتەتىن ءىس-شارالار ساۋساقپەن سانارلىقتاي. سوندىقتان، تەك جۋرناليست ەمەس، اۋدارماشىلىق قىزمەتتى قاتار اتقارۋدا ۋاقىتپەن ەرەگىسكە ءتۇسىپ قالاتىن ساتتەر ءجيى كەزىگىپ تۇرادى. ەندىگى ارەكەتىم، مەملەكەتتىك ءتىلدىڭ قاجەتتىلىگىن مەنسىنە بەرمەيتىن ەلوردالىقتارعا دەگەن نازىمدى ارقالاپ قوس اقىن: قايىربەك اسانوۆ پەن كۇلاش احمەتوۆاعا جولىقتىم.

الدىمەن، قر مەملەكەتتىك سىيلىعىنىڭ لاۋرەاتى كۇلاش اپامىز كۇرسىنە جاۋاپ بەردى:

• ءبىز سياقتى قالامگەرلەر ء«تىل بىلمەۋ» دەگەن نارسەنى ۇلكەن قايعى، ءارى حالىق ءۇشىن قاسىرەت دەپ قابىلدايمىز. دەگەنمەن، بۇل كەمشىلىكتى ايقالايلاپ ايتىپ جەڭە المايمىز، كۇرمەۋى قيىن ماسەلەگە ءاربىر وتباسى، ءاربىر اكە، ءاربىر شەشە، شاڭىراق قۇرعان جاس – بالاسىنىڭ قازاقشا سويلەۋىنە، قازاق بولۋىنا بار ەڭبەگىن جۇمساۋ كەرەك. بۇل دەگەن ماڭىزى تەرەڭ تاربيە! ومىردە بايقايسىزدار ما، جاس اتا-انا تۇرماق، جاسى ۇلكەن اجەلەر مەن اتالار دا بالالارىمەن، نەمەرەلەرىمەن ورىسشا سويلەسىپ قويادى. بۇل دۇرىس ەمەس. ول كىسىلەر بالالارىن ءبىر اۋىز بولسا دا قازاقشا سويلەتۋ كەرەك. ءبىز ءوزىمىز ءۇي بولعاننان كەيىن، بالالارىمىزدىڭ ءتىلى شىعا باستاعاننان-اق «شيفونەر» دەگەندى «كەبەجە»، «سۆەت» دەگەندى «جارىق، شام» دەپ ۇيرەتتىك. كوپ نارسەنى اقىلىمىز جەتكەنشە، قازاقشالاپ وتىرۋعا تىرىستىق. ياعني، بالانىڭ قازاق بولىپ تۋىپ قانا قويماي، ونىڭ قازاق بولىپ قالىپتاسۋى الدىمەن اتا-اناعا، سوسىن قوعامعا بايلانىستى دەپ ويلايمىن. تاۋەلسىز ەل بولعان سوڭ، ءبىرىنشى سانانىڭ تاۋەلسىزدىگىن كورسەتۋ كەرەك. ەل ەكەنىمىزدى، ۇلت ەكەنىمىزدى، ءوز انا ءتىلىمىز بار ەكەنىن ناقتىلاي بەرۋىمىز قاجەت.

• 

• اقىن، قازاقستانعا ەڭبەگى سىڭگەن قايراتكەرى قايىربەك اسانوۆتىڭ دا ءتىل تۋرالى ايتارى از ەمەس:

– بالانىڭ ۇلتىن، وتانىن ءسۇيىپ، ۇلتجاندى بولىپ ءوسۋى ەڭ الدىمەن اتا-اناسىنا بايلانىستى. مىسالى، ءوزىمىز وسىدان 40-50 جىل بۇرىن الپامىستى، ەرتوستىكتى، قىز جىبەكتەردى جاتتاپ، ۇلتتىق قۇندىلىقتاردى، دۇنيەلەردى بويىمىزعا ءسىڭىرىپ وستىك. سوندىقتان دا، مەنىڭ ايتايىن دەگەنىم، قازىرگى اتا-انالار ءوز بالالارىن نەبىر كەرەمەت قازاعىمىزدىڭ اسىل قاسيەتتەرى بار، سولاردىڭ بارىنە باۋلىپ وسىرۋلەرى قاجەت. ونى الدىمەن بالاباقشا جاسىنان باستاۋ كەرەك، بەسىنشى سىنىپقا دەيىن ولاردى قالاي تاربيەلەسەڭ، سول اعىممەن جىلجي بەرەدى ەمەس پە؟! مىنە، سول سەبەپتى دە، بالالارىمىزدى ۇلتجاندى، قازاقى ەتىپ تاربيەلەۋگە ءتيىسپىز. ال، مەن ايتىپ وتىرعان بۇل ۇلتجاندىلىق – انا ءتىلىن قۇرمەتتەۋدەن باستالادى. سوندا عانا ولارمەن شىن مانىندە ءبىزدىڭ بولاشاق ۇرپاعىمىز، وتانىمىزدى قورعايتىن ازاماتتارىمىز دەپ كەۋدە كەرىپ ماقتانا الامىز!

ءتىل جاناشىرلارىنىڭ شىرىلىن ەستيتىن قۇلاق بولسا عوي، شىركىن. ءتىلسىز قازاق حالقىنىڭ بولاشاعىن ەلەستەتۋدەن قورقىپ، ءتۇن ۇيقىسىن ءتورت بولەتىن ازاماتتارىمىز بار بولعانىمەن، سولاردىڭ سوڭىنان ەرەتىن سانالىلار بىرەن-ساراڭ عانا ما دەپ كۇرسىنەسىڭ، كەيدە. ء«ۇش الىپتىڭ كوز جاسى» تاقىرىبىندا جارىق كورگەن ماقالانى تابا المادىم. ءتىل جاناشىرلارىنىڭ ايتۋىنا سەنسەم، وندا مۇحتار شاحانوۆ باستاعان زياىلار ءتىل تۋرالى ءسوز قوزعايمىن دەپ، كوز جاسىنا ەرىك بەرگەنى جايىندا جازىلعان. سوندا، قازاق ءتىلىنىڭ تاعدىرى قىل ۇستىندە تۇرعانىن تاعى دا امالسىز مويىنداۋعا تۋرا كەلەتىندەي.

جاقىندا دۇڭگىرشەك ساتۋشىسى مەن قالا تۇرعىنىنىڭ اڭگىمەسىنە كەزدەيسوق كۋا بولدىم. ساتۋشى قىز ءوزىنىڭ ورىسشا سويلەۋىن «ەل باسقارۋشى اعالارىمىز قاشان قازاقشا سويلەسە، مەن دە ورىسشامدى سول كەزدە دوعارامىن» دەپ اربانىڭ الدىڭعى دوڭگەلەگى قايدا دومالاسا، سوڭعىسى دا سول جاققا اپاراتىنىن ايتىپ اقتالۋدا. ەندەشە، زاماننىڭ تالابىنا ساي، «قازاقشا سويلەۋ» ەستافەتاسىن ەلباسى باستاپ بەرسە يگى ەدى.

كۇندەلىكتى اۋىزەكى سويلەۋدە تاپ-تازا، تۇنىپ تۇرعان قازاقشا سويلەگەن ادام كورگەنىڭىز بار ما؟! ورىس ءتىلىن كۇندەلىكتى ومىردە موينىمىزعا تۇمار قىلىپ تاعىپ الىپپىز. ءتىپتى ەكەۋى بىرگە ۇيىقتاپ، بىرگە تۇراتىنداي. ءسوزىمىزدىڭ شىرايى ورىستىڭ سوزدەرىن قوسپاساق كەلمەيتىندەي. تىزبەكتەپ بەرەيىن بە؟ ۋجە (ەندى، الدەقاشان), ەششە (تاعى، جانە), بولەە (ارتىعىراق، كوبىرەك), داۆايتە (قانەكەي نەمەسە «ساۋ بولىڭدار»), يلي (نەمەسە), موجەت (مۇمكىن، بالكىم), مولودەتس (جارايسىڭ), ياسنو (تۇسىنىكتى), حوروشو (جاقسى، ماقۇل، «كەلىستىك»), وبيازاتەلنو (مىندەتتى تۇردە), نو (بىراق), ەسلي (ەگەر، ەگەر دە), پوتومۋ چتو (ويتكەنى، سوندىقتان), زاتو (بىراق، ەسەسىنە), نورمالنو (جاپ-جاقسى، ءتاپ-ءتاۋىر), كوروچە (قىسقاسى). بۇل بىردەن ويىما تۇسكەندەرى. ال، ماگازين، وستانوۆكا، سوتكا، ستول، سۋمكا، يۋبكا، رۋچكا، كارانداش، ت.ب. وسى سەكىلدى بەلگىلى اتاۋلاردى قوسىڭىز. مۇنى جيىستىرۋ وتە وڭايعا سوقتى. سەبەبى، وسى «قىستىرمالاردى» ءوزىڭىز دە ءبىر ديالوگتىڭ بارىسىندا-اق قانشالىقتى ءجيى قولداناتىنىڭىزدى ەسەپتەپ انىقتاساڭىز دا بولادى…

ال، ەندى جاقشانىڭ ىشىندەگى اۋدارمالاردى ورىن-ورنىمەن قولدانىپ كورىڭىزشى. قازاق ءتىلىنىڭ ەشبىر قوسپاسىز، ءنارلى ءدامىن سەزىنەتىنىڭىزگە كەپىل بولامىن. سوزدەرىمدى دالەلدەۋ ءۇشىن ومىرلىك تاجىريبەممەن بولىسە وتىرايىن.

ۋنيۆەرسيتەتتە وقىعاندا، «قازاق ءتىلى مەن ادەبيەتى» ماماندىعىنىڭ ءبىر توپ ستۋدەنتتەرى بولىپ ءوزارا كەلىسىمشارتقا قول قويدىق. ياعني، ء«بىز تەك قانا قازاقشا سويلەيمىز» اتتى جۇرەكجاردى ۇرانمەن ءار ايتقان ورىس «قىستىرماسى» ءۇشىن ايىپپۇل ەسەبىندە «5» تەڭگەدەن جيناق ساندىقشاسىنا سالىپ وتىرۋ قاداعالاندى. بەس تەڭگەلىك باقىرشىق نە بولادى دەپ ويلادىڭىز با؟! دەگەنمەن، سول تيىننىڭ جيناق ساندىقشامىزعا ۇزدىكسىز تۇسكەنىن كورگەندە راسىمەن دە ءبىراز ويلانىپ قالدىق.

ۋاقىت وتە كەلە جيناق ساندىقشامىزدىڭ تيىنى دا ەداۋىر ازايدى. وزگە توپتاعى ءىزباسارلارىمىز وسى ارەكەتتى زور ىجداعاتپەن قولعا العانىن ۇستازدارىمىزدان ەستىگەندە، توبەمىز كوككە جەتكەندەي ەرەكشە شاتتىققا بولەنگەنىمىز راس. وزگەنىڭ سويلەمىن اڭدىپ، ورىسشا «قىستىرمالارىنا» جيىركەنە قارايتىن حالگە دە جەتتىك. كوپ جاعدايدا ەسكەرتپەلەر ايتىپ، ءتىلىمىزدى بوتەن سوزبەن بىلعاماي، مادەنيەتتى سويلەپ كەتۋگە اسا شەبەر بولا باستادىق. مىنە، شۇبارلانىپ بارا جاتقان تۋعان ءتىلىمىزدىڭ ويۋ-ورنەگىن وسىلاي قالپىنا كەلتىرۋگە ءالى كۇنگە دەيىن بارىمىزدى سالۋدامىز.

ۇرپاعىمىزعا انامىزدىڭ اق ءسۇتى كيەسىمەن دارىعان تۋعان تىلدە «انا» ءسوزىن ۇيرەتىپ، انا تىلىنە قاستاندىق جاساماۋىنا ۇلگى بولايىق.

ۇلجان شوراەۆا

Abai.kz