تاڭىرشىلدىك جانە يسلام: ورتاق قۇندىلىقتار (باسى)
تۇركى حالىقتارىنىڭ قالىپتاسۋىنا نەگىز بولعان تايپالاردىڭ ءتاڭىردىڭ بارلىعىنا شەك كەلتىرمەي تانىپ بىلگەنىنە III مىڭ جىلدان استى دەپ بولجامدايتىن عالىمدار بارشىلىق. ەگەر يندۋيزم، بۋدديزم بويىنشا شامامەن 78 عاسىردا، يۋدايزم، كونفۋتسياندىق، زورواستريزم – 58 عاسىردا، حريستياندىق قازىرگى گەورگياندىق جىل ساناۋى بويىنشا XX عاسىردى ارتقا سالماق، ونىڭ XII عاسىرى تۇركى حالىقتارى ءۇشىن يسلام دىنىنە بايلانىستى ەكەنىن ەسكەرسەك يسلام جىل ساناۋىمەن 15 عاسىردا (1436ج.) عۇمىر كەشىپ جاتقان جايىمىز بار. قاي ەلدىڭ بولسىن دامۋ تاريحىنا نازار سالساق ەڭ الدىمەن سول حالىقتاردىڭ سەنىم-نانىمدارى سۋرەتتەلەدى، ءدىني وقيعالار قامتىلعان جازبا جادىگەرلىكتەرى تالدانىپ زەردەلەنەدى. كوبىنەسە بارشا ماسەلەلەر دىنگە، ءدىني قاقتىعىستار، شىركەۋ-حرامداردىڭ، مەشىتتەردىڭ اينالاسىنداعى وقيعالارعا سۇيەنە وتىرىپ سول ەلدىڭ تاريحىنىڭ جازىلۋىنا مۇرىندىق بولىپ كەلگەنى اقيقات.تاريحي سانا-سەزىم مەن ۇلتتىق مۇددەنىڭ قايتا ويانۋى ەلىمىز ەگەمەندىك الىپ، ەس جيا باستاعان بۇگىنگى كەزەڭنىڭ رۋحاني ومىرىندەگى ايتۋلى وقيعا. قازاق ەلى ءوز ەگەمەندىگىن جاريالاعاننان كەيىن (1991 جىلدىڭ 25 قازانى) وتكەن جيىرما ءۇش جىل ىشىندە اسا كۇردەلى وزگەرىستەر ورىن الدى. وسى جيىرما ءۇش جىلدىق قازاقستاندىقتار ءۇشىن "جۇلىن كەزەڭدىك" قىزمەت اتقاردى دەسەك، اسىرا ايتقاندىق بولماس. مەملەكەتىمىزدى قايتا قۇرۋدان، ەكونوميكالىق، قۇقىقتىق، قاۋىپسىزدىك جانە رۋحانياتىمىزدى قالپىنا كەلتىرۋ شارالارىنان باستاپ جەكە تۇلعانىڭ ەركىندىگى، باس بوستاندىعى، ونىڭ كونستيتۋتسيالىق تۇرعىدان قورعالۋى ت.ب. قازىرگى تاڭدا بارشامىزعا ءمالىم شارالار جۇيەسى ىسكە اسىرىلا باستاعانى تاريحي قاجەتتىلىك.
جالپى، ماكروكوسموس ەجەلگى تۇركى حالىقتارىن جوعارعى، ورتا جانە تومەنگى تريحوتومدى الەمدەرگە بولگەن ەكەن. ولاردىڭ اراسىندا جاندى زاتتار، قۇدايلار مەن پەرىلەر بولعان-مىس. بۇل تريحوتومدى كونتسەپتسيا الەمنىڭ كولدەنەڭ مودەلىن تىگىنەن سۋرەتتەيتىن مودەلمەنتولىقتىرىلعان. ول بويىنشا كوك ءتاڭىرى جوعارى الەمنىڭ بيلەۋشىسى جانەكونە تۇركى پانتەونىنىڭ قۇدايى بولعان. كوك ءتاڭىرى باسقا قۇدايلارمەن بىرلەسە وتىرىپ ادامداردىڭ تاعدىرىن دا بيلىگىندە ۇستاعان. ءتاڭىر قاعاندارعا بيلىك پەن دانالىقتى سىيلاعان بولسا، جوعارى الەمنىڭ تاعى ءبىر قۇدايى ۇماي انا ادامزات بالاسىنا ءومىر سىيلاعان. ءولىم ماسەلەسى تۇركى ميفولوگياسى بويىنشا ەركليگتىڭ (ەرلىك) قولىندا بولعان. تۇركى ميفولوگياسىندا ورتا الەم «جەر-سۋدى» كيەلى سۋبستانتسيا بولىپ سانالعان. بۇلاردان باسقا س.گ. كلياشتورنىي X عاسىردان قالعان«ىرق بىتىگ» دەپ اتالاتىن دۋنحۋان ۇڭگىرىنەن تابىلعان رۋنيكالىق جازبادان «جول ءتاڭىرى» دەگەن اتقا يە بولعان ءبىرى الا، ءبىرى قارا اتتاعى جولدىڭ قۇدايىن انىقتايدى. جول ءتاڭىرى بەينەسى تۇركىلەردىڭ مەملەكەتتىك كۋلتىمەن تىكەلەي بايلانىستى دەپ دالەلدەگەن. ورتالىق الەم مەن جوعارى الەمنىڭ اراسى ءاردايىم بايلانىستا بولعان. اتالعان بايلانىس حالىقتىڭ سىيىنۋ تىلەگىنەن كورىنىس تاپقان. ءسويتىپ، س.گ. كلياشتورنىي كونە تۇركى ميفولوگياسىنا بايلانىستى ارحايكالىق ورتالىق ازيا نانىم-سەنىم كەيىپكەرلەرى رەتىندە جوعارىداعى نانىم-سەنىم يەلەرىن كونە تۇركى پانتەونىنىڭ باستى سيپاتى ەتىپ كورسەتەدى. اسپان عارىشتىڭ بولشەگى رەتىندە ميفولوگيادا جانە ورحان-ەنيسەي جازبالارىندا «كوك ءتاڭىرى» دەپ اتالعان. «كوك اسپان» - ۇشۋ، كوتەرىلۋ سەكىلدى ەتىستىكتەرمەن سيپاتتالادى. ال، جەر كونە تۇركى ميفولوگياسىندا ءتورت بۇرىشتى، شارشى كەڭىستىك. كۇلتەگىننىڭ قيسساسىندا ء«تورت بۇرىشتىڭ ءبارى جاۋ ەدى» دەگەن ءماتىن تۇركى الەمىنىڭ دۇنيەتانىمدىق شەگىن كورسەتەدى. ىشبارا قاعاننىڭ حاتىندا وزدەرى مەكەن ەتكەن ايماقتان تىس مەكەندە ء«تورت تەڭىز» بار ەكەندىگى سۋرەتتەلەدى. ونى جەردىڭ توڭىرەگىندەگى الەمنىڭ ماڭگى وزگەرمەيتىن نەگىزى نەمەسە الەمنىڭ شەگى دەپ تۇسىنگەن. رۋنا ەسكەرتكىشتەرىنىڭ اۆتورلارى ءۇشىن الەمنىڭ قۇرىلىسى كوگىلدىر اسپان، ادامدار مەكەن ەتكەن الەمدى ياعني جەردى جاۋىپ تۇراتىن توبە. اتاپ ايتار بولساق، توبە وزەنىنىڭ ماڭىندا تابىلعان ەسكەرتكىشتىڭ سوڭعى ەكى جولىندا: و، مەنىڭ كوك اسپانىم، بىزگە شاتىر بولا كور!
و، مەنىڭ ەلىم-ەدىلىم، ماڭگى جاساي كور!-دەپ جازىلۋى تۇركىلەردىڭ الەم جايلى تۇسىنىگىن تانىتادى. بۇل جونىندە ىشبارا قاعاننىڭ 585 جىلى سۋي يمپەراتورىنا جازعان مىنا حات ءماتىنى ۇزىندىسىنەن تۇركى الەمى مودۋلىن شارىقتاتا كورسەتەدى –«اسپان جاۋىپ تۇرادى، جەر كوتەرىپ جۇرەدى، جەتى عالامشار ساۋلە بەرىپ تۇرادى» دەلىنگەن. ايتا كەتەرلىك تاعى ءبىر جايت ءدال وسىنداي ۇيلەسىمدى قايتالاۋ 600 جىلى كيمىن قاعاننىڭ حاتىندا دا كەزدەسەدى.
ال، VII عاسىردا ءومىر سۇرگەن فەوفيلاكت سيمات تا كۇلتەگىن ەشكەرتكىشىندە كورىنىس تاپقان «جوعارىدا كوك ءتاڭىرى، تومەندە قارا جەر جارالعاندا، ەكەۋىنىڭ اراسىندا ادام جارالعان» ءسوز تىركەسىنەن «جەر مەن اسپاندى جاراتقان ءبىر قۇدايعا تابىنادى» دەگەن دەرەك قالدىرعان. عالىمدار پىكىرلەرىنىڭ توعىسقان جەرى ورتا الەمدە كونە تۇركىلەر «جەر-سۋدى» كيەلى ساناعاندىعىندا. اتا-باباسىنان ميراسقا قالعان جەردى كيەلى ساناۋ، جەرۇيىعىن قاسيەت تۇتۋ كونە تۇركى ميفولوگياسىندا ناقتىلى كورىنىس تاپقان. سەبەبى، جەرۇيىق – ەجەلگى تۇركىلىك «ىدۋق-يەر-سۋب» ميفتىك كەڭىستىگىنىڭ ءداشتى قىپشاق ءتىلدى ورتاداعى كەيىنگى وزگەرگەن اتاۋ. دج.كلوسسوننىڭ پىكىرىنشە «جەر-سۋ» ۇعىمى قۇداي ەمەس، تاڭىرىدەي قۇرمەتتەلگەن كيەلى ەل، ولكە، جەر تاراپتىڭ تۇلعاسى بولعان. بۇل تۋراسىندا احمەت تاشاعىل: «وتانعا دەگەن سۇيىشپەنشىلىك ورحون جازبا ەسكەرتكىشتەرىندە انىق سيپاتتالعان. سونىمەن قاتار، وتۇكەن تۇرىكتەر ۇعىمىندا قاسيەتتى دەپ سانالعان. ويتكەنى، كوك تۇركىلەردىڭ استاناسى – وتۇكەن بولعان» دەپ اتاپ كورسەتكەن. ونى س.گ. كلياشتورنىي «سۆياششەننايا وتيۋكەنسكايا چەرن» دەپ سيپاتتادى. بىزشە ايتقاندا «جەرۇيىعى» تۇركى ميفولوگياسى بويىنشا الەمنىڭ كىندىگى دەگەندى بىلدىرەدى ەكەن. قاعاندار ورداسىن تىككەن، تۇركى حالقى مەكەن ەتكەن، ء«تورت تاراپقا» - «العا»، «ارتقا»، «وڭعا»، «سولعا» جورىققا شىققان. كونە تۇركى تۇسىنىگىنەن قالعان ميفتىك ابىز-اقىن وبرازى اسان قايعى تۋراسىندا ءسوز قوزعاۋعا الىپ كەلەدى. اتاپ ايتقاندا، «اسان – اسپان ادامى»، «قايعى – اقىن، جىراۋ، سازگەر» دەگەن تۋىندى ماعىناعا يە ەكەنىن، اسان قايعى «اسپان جىرشىسى» بولعانىن عانا ايتا الامىز دەگەن س. قوندىبايدىڭ زەرتتەۋشىلىك پىكىرىنە قوسىلامىز.
ل.پ. پوتاپوۆ ءتاڭىر، ۇماي، جەر-سۋ ءۇش قۇدايىنا سەنۋ – كونە تۇركى قوعامىنداعى بارلىق توپتارعا تيەسىلى ۇعىم بولدى دەگەن پىكىر بىلدىرگەن. وسى نەگىزدە ءۇش ميفتىك شىعارماشىلىق تسيكلىنە ارنالعان ميفولوگيالىق سيۋجەت عىلىمي اينالىمعا ەندى. ناقتىلاساق:
1. كوسمولوگيا جانە كوسموگونيا: الەمنىڭ پايدا بولۋى، ونىڭ قۇرىلىمى تۋرالى جانە عارىشتىق كەڭىستىك تۋرالى ميفتەر;
2. پانتەون جانە سوتسيۋم: قۇدايلار تۋرالى، قۇداي قالاۋىنداعى مەملەكەتتىڭ جانە ءتاڭىرى دۇنيەگە الىپ كەلگەن قاعاندار تۋرالى ميفتەر;
3.ەتنولوگيا جانە گەنەولوگيا: تۇركى تايپاسىنىڭ شىعۋ تەگى تۋرالى جانە تۇركى حالقىنىڭ قاھارماندارى تۋرالى ميفتەر. وسى ميفولوگيالىق سيۋجەتتىڭ ءار قايسىسىندا «جەرۇيىق» كونتسەپتسياسىنىڭ نەگىزى جاتقاندىعىنا كوز جەتكىزۋگە بولادى. ءداستۇرلى تۇركىلىك دۇنيەتانىمدا كوسمولوگيانىڭ كوشىرمەسى بولىپ تابىلاتىن ادامنىڭ جاراتىلۋى دا الەمنىڭ ورتالىعىندا جۇزەگە اسقان. مىسالى، مەسوپوتاميا مادەنيەتىندە ادام جەر ءجۇزى مەن كوك اراسىنداعى «كوپىردىڭ» ورنالاسقان جەرى – «جەردىڭ كىندىگى - جەرۇيىقتا» دۇنيەگە كەلگەن. وسى سيمۆولدىق بەينەلەۋلەر تۇركىلىك كوسمولوگيانىڭ نەگىزگى ۇسىنىمدارى بولىپ تابىلادى. تۇركى مەملەكەتى، تۇركى ورداسى دۇنيەنىڭ ءتورت بۇرىشىنىڭ تۇيىسكەن جەرىندە، ياعني، ءدال ورتالىعىندا، الەمنىڭ كىندىگىندە ورنالاسقان. الەمنىڭ كىندىگى – جەرۇيىق ەڭ العاشقى قۇدايلىق باستامانىڭ، ياعني، ادامنىڭ جاراتىلىس نەگىزى بولعاندىقتان دا كيەلى. كوكتەمە، جايلاۋ، قىستاۋ، كۇزەۋ – بۇلار كوشپەلى قوعامنىڭ مەملەكەتتىك شەكاراسى قىزمەتىن اتقارعان. بۇل كەڭىستىكتەر ءتاڭىر تاراپىنان اتالارىنا بەرىلگەن ميراس بولعاندىقتان دا قاسيەتتى، كيەلى وتان بولىپ تابىلادى. ويتكەنى، بۇل كەڭىستىكتەر ءتۇپ اتالارىنىڭ سۇيەگى جەرلەنگەن – جەرۇيىق. بۇل تۋرالى ورحون ستەللالارى، ەنيسەي قىرعىزدارىنىڭ جازبالارى، كونە ۇيعىر رۋنيكالىق ماتىندەرى، قيماق، قىپشاق، عۇز، قارلۇقتار تۋرالى مۇسىلمان اۆتورلارىنىڭ جانە ۇلى قورعاننىڭ سولتۇستىگىندە تۇراتىن تايپالار تۋرالى قىتاي دەرەكتەرىندەگى جازبالاردان دا بىلۋگە بولادى.
دۇنيەتانىمدى تابيعات پەن ادام اراسىندا قارىم-قاتىناستىق كوزقاراس تۇرعىسىنان الەمدى رۋحاني ءتۇسىنۋ، تانۋ دەپ بىلسەك، ءار الۋان ماڭىزى بار ادام بويىنداعى نانىم-سەنىم، سەزىم، كوڭىل-كۇي، تالاپ دۇنيەتانىمعا بىرىگىپ، ادامداردىڭ الەمدى ءتۇسىنۋ، سول ارقىلى ءوزىن ءتۇسىنۋ، ءوزىن قورشاعان الەمدە جايلى سەزىنۋدىڭ ءبىرتۇتاس ۇستانىمىن قالىپتاستىرادى. XXI عاسىردا قازاق حالقىنىڭ جەرۇيىعى – تاۋەلسىز قازاقستان. «تاۋەلسىز قازاقستاننىڭ ومىرلىك فيلوسوفيالىق تۇعىرى – ماڭگىلىك ەل»-دەپ ەلباسى، پرەزيدەنت ن.ءا. نازارباەۆ ايتقانداي «جەرۇيىق – تاۋەلسىز قازاقستان» كونتسەپتسيانىڭ دۇرىس ەكەندىگىنە تولىققاندى كوز جەتكىزدىك. سەبەبى، اتالمىش كونتسەپتسيا تۇركى الەم بىرلىگى مەن بۇگىنگى قوعامدىق تۇتاستىقتى كورسەتەدى. جاھاندانۋ زامانىندا قازاقستان ازاماتى ءوزىن عىلىمعا، ساياساتقا، مەملەكەتتىك ومىرگە جەكە قاتىستىلىعىن سەزىندىرۋگە مۇمكىندىك بەرەتىن تاۋەلسىزدىكپەن ورنىققان، ۇلتتار مەن ۇلىستاردىڭ قاسيەتتى، قۇتتى مەكەنىنە اينالعان «قازاقستان - جەرۇيىق» ۇلتتىق يدەياسىنىڭ كونتسەپتۋالدى مازمۇنىن تۇيىندەيتىن بولساق، «جەرۇيىق» كونتسەپتسياسىنىڭ تۇعىرناماسى تۇركى دۇنيەتانىمىندا كورىنىس تاپقان. نەگىزگى ماعىناسى تاۋەلسىزدىك قۇندىلىعىن ۇلىقتاعان ۇلتتار مەن ۇلىستار ءۇشىن قۇتتى مەكەن سانالاتىن قونىس. سونىمەن بىرگە، «جەرۇيىق» كونتسەپتسياسى ەلدىڭ ۇلتتىق دۇنيەتانىمىن، حالقىمىزدىڭ دارا بولمىسىن، ەتنومادەني كەڭىستىگىن سيپاتتايتىن، ءبىرتۇتاس ەتنوتاريحي جادىندا جالپى تۇركىلىك سۋپەرەتنوستىڭ تۇتاستىعىن جانە ۇلتتىق يدەياعا قاجەتتى اقپاراتتىق نەگىز بولا الاتىن تابيعي فەنومەن.
ءبىزدىڭ دالامىزدى مەكەندەگەن تۇركى حالىقتارىنىڭ ۇستانىمدارى «ۆەدا»، «اۆەستا» كىتاپتارىندا، ونان سوڭ كوك ءتاڭىرىن تانىپ-بىلگەن زاراتۋشترا (زور اتا،جاساعان) جازبالارىمەن جالعاسىپ جاتقانى ءمالىم. بۇل سوزدەردىڭتوركىنىنەن تۇركىلىك ۇعىمداردى اڭعارامىز. زور، ۇلكەن-سەنىم (ۇلگەن) اتالىعىن، ۇلى بابا دەگەندى بىلدىرسە، «اس» ءسوزى باستان ادام (ينسان) دەگەندى بىلدىرەتىنى راس (ا.سەيدەمبەكوۆ «اتا» دەگەن ەدى). قالاي اتالسا دا زورواسترا سەنىمى ءبىزدىڭ جىل ساناۋىمىزدان ەكى جارىم مىڭ جىل بۇرىنعى تۇركىگە دەيىنگى بابالاردىڭۇستانىمى بولعانى ءسوزسىز. ال، تۇركى جۇرتى باسىنان باستاپ ءتاڭىرى قۇتىنان عانا مەدەت سۇراعان، سونى ماداق ەتىپ ونىڭ بارلىعىنا شەك كەلتىرمەگەن، ونىڭ كورىنىسى كۇندى، ايدى، جەردى، سۋدى ءپىر تۇتقان، ارقايسىنىڭ ءوز ءتاڭىرى-رۋحىنىڭ بارلىعىنان ءشۇباسىز سەنگەن. دالا تۇرعىندارى تاڭ سارىدە: ماڭگىلىك نۇرى سونبەيتىن،
ەشنارسە تەڭ كەلمەيتىن
شۇعىلا شاشىپ جىلجىعان
ۇلى كۇنگە بۇل دۇعام.
كۇن قىزۋىن توككەندە،
جەر ىنتىعا وپكەندە
ءجۇز مىڭ قۇدىرەت سەكىلدى
عاجابى بار نە ءتۇرلى
ۇلى كۇن باقىت بەرەدى
وعان عالام سەنەدى – دەپ قول جايىپ ءتاۋ ەتەتىن بولعان. مۇنان دا قۇدىرەتتى، بۇدان دا وراسان ايبىندى، سول كۇن مەن ايدى جاراتۋشى كۇش بار ەكەنىن تۇيسىكپەن سەزىپ، ونى ءتاڭىرى دەپ تانىپ كەلگەن دالا تۇركىلەرى اللا ءسوزىن ەستىگەندە ودان وزىنە بۇرىننان ەتەنە تانىس تىلسىم كۇش بارلىعىن سەزىنبەي قالعان ەمەس. زاماندار وتە كەلە دىندەر دە اقيقاتقا قاراي بىرتىندەپ جاقىنداي باستاعانى، ەسكى نانىم-سەنىمدەردىڭ ورنىنا كىتاپتى دىنگە بەت بۇرۋ ورىن الدى. سول بايىرعى دىندەردىڭ ءبىر تارماعى رەتىندە بولىپ دالا تۇركىلەرى تاڭىرلىك سەنىمدى ساقتاپ قالدى. ونىڭ وزەگىنىڭ ءوزى يسلام دىنىنە وزگەلەردەن كورى ۇندەس، تەك بىرلىكتى عانا، جاراتقان يەنىڭ بارلىعىنا جانە بىرەۋ عانا ەكەنىن مويىندايدى. وسىدان كەلىپ يسلام قاعيدالارىنىڭ ءبىزدىڭ اتا-بابالارىمىزدىىڭ ۇستانىمىنا جات كورىنبەگەنى قالىپتى جاعداي. سونىمەن بىرگە، يسلام ءدىنى جاڭا جەرلەردە مەيلىنشە تامىر جايىپ، تەز ءسىڭىسىپ كەتۋىنە سول جەردىڭ وزىنەن-اق تابان تىرەرلىك يماندىق، تۇرمىس-سالتتىق نەمەسە ءبىرشاما رۋحاني ۇندەستىكتەردىڭ تابىلۋىنا بايلانىستى.تاريحي مۇرالارعا جۇگىنىپ كورەلىك. مىسالى:تىزىلگەن 16 بارىستىڭ، ەكى كوكبورىنىڭ جانە قۇس قارعاننىڭ بەينە-مۇسىندەرى قولدان قۇيىلعان تاڭىرلىك نانىم-سەنىمنىڭ «ەرمەنسايدان» تابىلعان تاڭعاجايىپ «تاعان-شىراق» ەسكەرتكىشى جونىندە بولجام مەن توپشىلاۋدىڭ سىرى نەنى مەڭزەيدى؟
يسلام ءدىنى كەلمەي تۇرعاندا الاتاۋ باۋرايىنداعى تاڭعاجايىپ تابيعات اياسى سول كەزدەگى ەجەلگى تاڭىرلىك نانىم-سەنىمنىڭ عيبادات قۇلشىلىق قىلاتىن جانە قۇرباندىق شالاتىن قاسيەتتى ورنى بولعان ەكەن. وسىلاي دەپ ايتۋعا دالەل ءارى نەگىز بار. ياعني، ەرتەدە ادامدار وليمپ تاۋىندا، تيبەتتەگى شامبولا شىڭى ەتەگىندە جانە گانگا وزەنى جاعاسىندا تاڭىرگە قالاي تابىنسا، ەرتە داۋىردە ءتاڭىر تاۋ اتانعان الاتاۋ اياسىندا دا سول سياقتى ءدىني عۇرىپتاردى جالعاستىرىپ، قۇرباندىق شالعان جانە ابىزدار اسپانعا قاراپ ايعايلاعان. شاماندىق ءدىنىنىڭ ساۋەگەيلەرى، ابىز كورىپكەلدەرى تاڭىرمەن تىلدەسىپ، عارىشتان داۋىس ەستىپ، كەرەمەتتەر كورسەتكەنى كۇمان تۋدىرمايدى. مۇنى دالەلدەيتىن دەرەك پەن تاڭعاجايىپ وقيعا الاتاۋ بوكتەرىندەگى «ەرمەنساي» ەلدى-مەكەنىندە 2002 جىلى اقپارات قۇرالدارى ارقىلى الەمگە تارادى.اۋىل شارۋاشىلىق ماسەلەلەرىمەن اينالىساتىن بالتاباي دەگەن ازامات ءۇيىنىڭ اۋلاسىندا جەر قازىپ ءجۇرىپ، ويلاماعان جەردەن عاجايىپ ولجاعا كەزىگەدى. تاڭىرلىك نانىم-سەنىمنىڭ عاجايىپ عۇرىپتىق زاتتارىن تاۋىپ الادى. ون التى بارىستىڭ، ەكى ءبورى مەن قۇس قارعانىڭ مۇسىندەرى بەدەرلەنگەن، قولادان قۇيىلىپ اشەكەيلەنگەن «تاعان-شىراعدان» – تاريحشىلاردى قايران قالدىردى. بۇل زاتتار ءبىر الىپ ادامنىڭ سۇيەگىمەن بىرگە كومىلگەن ەكەن. كىم ەكەنىن ايتۋ قيىن، اتى-ءجونىن انىقتاۋ مۇمكىن ەمەس ادام قاڭقاسىن عالىمدار تاڭىرلىك نانىم-سەنىمنىڭ ابىزى، باقسى-ساۋەگەيى دەپ توپشىلادى.
جالپى، ەجەلگى دىندەرگە بايلانىستى عالىمداردىڭ وي-ورەسى جەتە بەرمەيتىن تىلسىم قۇپيا، جۇمباق دۇنيە ءالى كوپ. وسى جەردە ولجاعا بايلانىستى بولعان توسىن وقيعانى دا ەسكە الا كەتسەك ارتىق بولماس. «تابارىك ەسكەرتكىشىن» (16 بارىس) اكادەمياعا اكەتىپ، زەرتتەيمىن دەپ داۋ-دامايعا، تالاس-تارتىسقا جول بەرگەن عالىم اياق استىنان مارقۇم بولىپ كەتتى. ال، ولجا يەسى دە نەشە ءتۇرلى شىتىرمان وقيعالارعا تاپ بولىپ، جول اپاتىنا ءتۇسىپ، ايتەۋىر امان قالدى. ءسويتىپ، سوڭىندا بەلگىسىز اۋليە ابىز، باقسى-ماشايىق سۇيەگى بيىك ءدوڭنىڭ ۇستىنە قازىرگى ءدىني عۇرىپ سالتى بويىنشا قايتا جەرلەندى. اس بەرىلىپ، دۇعا وقىلدى. بارلىق ءدىن و باستا تاڭىرلىك نانىم-سەنىمنىڭ كوزى دە سوندا ەمەس پە؟«ەرمەنسايداعى» تاڭىرلىك نانىم-سەنىم زاتتارىنا جانە ادام قاڭقا سۇيەگىنە بايلانىستى نەشە ءتۇرلى اڭگىمە-اڭىز، شىتىرمان ەرتەگىدە شەك بولعان جوق. ايان الاتىندار مەن ءتۇس ارقىلى كورىپكەلدىك جاسايتىندار قيال-عاجايىپ اڭگىمەلەردىڭ ءتۇر-ءتۇرىن شىعارىپ، وقيعانى اڭىزعا اينالدىرىپ جىبەردى. ۋاقىت وتە ءبارى ساپ تىيىلدى. قاڭقا سۇيەكتىڭ قابىردەن قالاي شىققانىن بالتاباي ماسكەۋدە جۇرگەندە تۇسىندە كورگەن وقيعا بويىنشا تۇسىندىرەدى. ءوڭ مەن ءتۇستى سەنىمدى ۇيلەستىرىپ سويلەيدى. دەگەنمەن، كەيدە اقىلعا سىيمايتىن دەرەكتەردى دە كەلتىرىپ، نۇح پايعامبار كەزىندەگى ءدىني-ميفتىك اڭىزداردى العا تارتادى.ءبىزدى مازالايتىن نارسە «قاڭقا-سۇيەك» – ادامنىڭ تەگى كىم؟ قازاق پا، قالماق پا، الدە، ءشۇرشىت پە؟ بۇدان 2000 جىل بۇرىن جەتىسۋ وڭىرىندە ءۇيسىن مەملەكەتىنىڭ ءومىر سۇرگەنىڭ ەسكە الساق، ادام قاڭقاسى ساق-ءۇيسىن ابىز باقسىلارىنىڭ تاڭىرمەن تىلدەسەتىن ەڭ اتاقتىلارى ءبىرىنىڭ سۇيەگى دەپ باتىل جاڭىلىس سويلەگەن كەزدەرى دە بولدى. باتىر ەمەس، پاتشا ەمەس، ەجەلگى تاڭىرلىك نانىم-سەنىمنىڭ اسىرەلەپ ايتساق، «پايعامبارىنىڭ» الاتاۋ باۋرايىندا ءومىر ءسۇرىپ، دۇنيەدەن وزعانى قايران قالدىرادى. نانىم-سەنىم تاريحىندا بۇل الەمدىك توسىن وقيعا، قۇبىلىس. ارنايى ارحەولوگيالىق زەرتتەۋلەر كەزىندە ەمەس لاقاتتان ءوزى شىققان ابىزدىڭ كۇنى بۇگىنگە دەيىن رۋح جانىنىڭ ءتىرى ەكەنى تاڭ قالدىرادى. ويتكەنى، تاڭىرلىك نانىم-سەنىم بويىنشا جان كەۋدەدەن شىققان سوڭ عارىش كەڭىستىكتە كوزگە كورىنبەي ەلەس بولىپ جۇرەتىنى جانە پەندەلەردىڭ تۇسىنە كىرەتىنى ەجەلدەن ايتىلىپ كەلە جاتقان نارسە. ارۋاق سۇيەگى جەر بەتىنە شىعاردا بالتابايدىڭ تۇسىنە ونىڭ كىرگەنىن جوعارىدا ايتتىق. سوندىقتان، ول ارۋاققا وي قالاۋى بويىنشا ەسىم بەرىپ، ات تا قويعان. ايتپاقشى، العاشقى جىلدارى نەگە ەكەنى بەلگىسىز «ەرمەنسايداعى» ارۋاق وقيعاسىنا بايلانىستى مۇندا ادامدار جان-جاقتان اعىلىپ كەلىپ، توبە باسىندا ءتاۋ ەتتى. ويتكەنى، بەلگى قويىلعان ەدى.
امىرعازين س.ت. ف.،ع.،كاند.، پروفەسسور
عزتو جەتەكشى مامانى
(جالعاسى بار)
Abai.kz
