(ساياسي پامفلەت)

قۇرمەتتى بۇۇ-نىڭ توراعاسى،

 قۇرمەتتى بۇۇ-نىڭ مۇشەلەرى!

بىزدەر، قازاقستان رەسپۋبليكاسىندا تۇراتىن سان ءتۇرلى ۇلت وكىلدەرى، ءورىستىلدى ازاماتتار,  مەملەكەتتىك ءتىل ماسەلەسىنە  قاتىستى بولىپ جاتقان كەلەڭسىز ماسەلەلەردى سىزدەرگە جەتكىزىپ، قازاقتار مەن قازاقستاننىڭ بيلىك ورىندارىنىڭ بىزدەرگە ء(ورىستىلدى ازاماتتارعا) كورسەتىپ جاتقان ادام ايتقىسىز قىسىمدارى  مەن ءبىزدىڭ قۇقىقتارىمىزدى بۇزۋعا باعىتتالعان ءىس-ارەكەتتەرىنە اراشا ءتۇسۋدى سۇرايمىز. ارينە،  ءوزىمىز ءومىر ءسۇرىپ وتىرعان مەملەكەتىمىزدىڭ بەت بەينەسى، حالىقارالىق ارەناداعى بەدەلى قازاق حالقىمەن بىرگە ءبىزدى دە قاتتى الاڭداتادى, بىراق بۇدان ارتىق شىداۋ مۇمكىن ەمەس. سىزدەر ارالاسپاساڭىزدار، بىرىنشىدەن، ءورىستىلدى تۇرعىنداردى توپاس، اقىل-ەسى تومەن ەتىپ كورسەتۋ، ەكىنشىدەن، بىزدەرگە قازاق ءتىلىن ۇيرەنۋگە مۇمكىندىك تۋدىرماۋعا باعىتتالعان جۇمىستار توقتاۋسىز جۇرگىزىلە بەرەدى. ءسوزىمىز دالەلەدى بولۋ ءۇشىن تومەندەگىدەي ناقتى مىسالداردى الدارىڭىزعا تارتامىز جانە وسى قالىپتاسىپ قالعان جاعدايلاردى تەز ارادا وزگەرتۋ ءۇشىن سىزدەردىڭ تاراپتارىڭىزدان كومەك كۇتەمىز!

بىرىنشىدەن، قازاقتىڭ بارلىق ەلدى مەكەندەرىندە قالا، اۋىل، كوشە اتتارىن ەكى تىلدە جازۋدى توقتاتۋ كەرەك. بۇل — بىرىنشىدەن، ءبىزدى شەتتەتۋدىڭ ناقتى كورىنىسى بولسا (مەملەكەت ءۇشىن — «وسكەمەن قالاسى»، ال ورىستار ءۇشىن «ۋست-كامەنوگورسك» دەگەن سياقتى), ەكىنشىدەن، ءبىزدىڭ اقىل ەسىمىزدىڭ، قابىلەتىمىز بەن ءبىلىمىمىزدىڭ تومەندىگىن كورسەتۋ ءۇشىن جاسالعانى انىق. «بايزاقوۆ كوشەسىنىڭ» ەكىنشى جاعىنا «ۋليتسا بايزاكوۆا» نەمەسە «جاندوسوۆتىڭ» جانىنا «جاندوسوۆا» دەپ جازۋ دا، ادەيى بىزدەردى اقىماق ەتۋدىڭ جولى. سوندا  قازاق ەلىندە قانشا جىل ءومىر ءسۇرىپ، «ق» ءارپىن وقي المايتىن توپاس ەمەسپىز عوي. الدە «كوشەنىڭ» «ۋليتسا» ەكەنىن بىلمەيدى دەپ ويلايدى ما ەكەن؟  ءبىزدىڭ ويىمىزشا، الەمنىڭ ەشبىر ەلىندە جوق بۇل قورلىقتىڭ استارىندا مازاقتان باسقا ەشتەڭە جوق. (ەڭ قىزىعى، استانا قالاسىنىڭ كوشەلەرىنىڭ اتاۋلارى ءۇش تىلدە بەرىلەدى. مەنىڭشە، ءبىر عانا مەملەكەتتىك ءتىلى بار قازاق ەلى بۇل جاعىنان ءتورت مەملەكەتتىك ءتىلى بار شۆەيتساريادان دا اسىپ كەتكەن سياقتى. ولاردا كوشە اتاۋلارى تەك قانا ءبىر تىلدە جازىلادى…)

ەكىنشىدەن، عيماراتتاردىڭ ماڭدايشاسىنداعى  «دۇكەن»، «نان»، «شاشتاراز»،  ت.ب. سوزدەردىڭ جانىنا ونىڭ ورىس تىلىندەگى اۋدارماسىن بەرىپ، «ماگازين»، «حلەب»، «پاريكماحەرسكايا»،  دەپ جازۋ — بىزدەردى، باسقا ۇلت وكىلدەرىن «مەكتەپتە ون جىل بويى قازاق ءتىلىن وقىپ، وسى سوزدەردى دە بىلمەيسىڭدەر» دەپ قورلاعانمەن بىردەي. قۇدايعا شۇكىر، جىلىنا بەس-التى ءسوز ۇيرەنسەك تە 50-60 ءسوزدى بىلەتىن اقىلىمىز بار! مۇمكىن سول سوزدەردىڭ ماعىناسىن وسى ەرەجەلەردى شىعارعان، قابىلداعان قازاق ەلىنىڭ پارلامەنت مۇشەلەرى نە ولاردىڭ بالالارى تۇسىنبەيتىن بولار، ولاي بولسا اڭگىمە باسقا، بىراق زاڭ شىعارۋشى ورگاننىڭ توپاس بالالارىنا بولا ءبىزدى دە توپاس ەتىپ كورسەتۋ جانە بارلىق ماڭدايشالارعا ەكى تىلدە جازۋ — ءبىزدى عانا ەمەس، جالعىز عانا مەملەكەتتىك ءتىلى بار ۋنيتارلىق ەلدى ماسقارالاۋمەن بىردەي.

ۇشىنشىدەن، قازاقستاننىڭ اقشاسى تەڭگەنىڭ ىشىنە قازاق تىلىمەن بىرگە ورىس تىلىندە نومينالىن كورسەتۋ، ءبىزدى قورلاۋدىڭ، تومەندەتۋدىڭ تاعى ءبىر ناقتى دالەلى. ەگەر بانكىنىڭ باستىعى ورىس ۇلتىنان بولسا، ونداي اقىماقتىقتى ەشقاشان ىستەمەس ەدى. بىزدەر، ءورىستىلدى ازاماتتار، تەڭگەنىڭ ىشىندەگى ورىس تىلىندەگى جازۋدى  «سەندەر ساندى دا ايىرا المايتىن ميعۇلاسىڭدار، سوندىقتان سانمەن قاتار ورىس تىلىندەگى نومينال جازۋعا تۋرا كەلدى» دەگەن مازاق رەتىندە قابىلدادىق. (ونى ورىس تىلىندە جازباسا ءورىستىلدى ازاماتتار بەس مىڭنىڭ ورنىنا ون مىڭ تەڭگە بەرىپ قويادى دەپ ويلاعان بولار). بۇل نە دەگەن قورلىق!

تورتىنشىدەن، جينالىستار مەن كونفەرەنتسيالاردا باياندامانىڭ باسىن قازاقشا باستاپ، نەگىزگى ءماتىنىن ورىس تىلىندە ايتۋدا دا ۇلكەن قۋلىق، بىزگە دەگەن قارسىلىق جاتىر. ولار قازاق تىلىندە سويلەي باستاعاندا، ايتەۋىر ءبىر-ەكى ءسوز ۇيرەنىپ الايىق دەپ، قۇلاعامىز ەلەڭ ەتەدى دە، كەيىن ورىس تىلىنە كوشكەندە كوڭىلىمىز ءپاس بولىپ قالادى. بۇنى بىرەۋلەر ورىستىلدىلەرگە دەگەن قۇرمەت دەپ تە قابىلدايدى، بىراق ءبىزدىڭ ويىمىزشا، بۇل ەكىجۇزدىلىكتىڭ ارتىندا بىزدەردى قازاقشا ۇيرەنبەسىن دەگەن پاسىق ماقسات جاتىر. ءبىز ءۇشىن ورىس تىلىندە سويلەيتىندەردىڭ بارلىعى  — ورىستىلدىلەردىڭ اتا جاۋى. ولاردىڭ تۇپكى ماقساتى — ورىستىلدىلەردى ءومىر بويى قازاق ءتىلىن تۇسىنبەيتىن، بەيشارا كۇيدە قالدىرۋ. ەگەر تاۋەل-
سىزدىكتى العان كەزەڭنەن باستاپ قازىرگە دەيىن بارلىق جيىنداردا قازاقتار قازاق تىلىندە سويلەسە، العاشقىدا شالا تۇسىنسەك تە كەيىن تازا ءتۇسىنىپ كەتەر ەدىك. بىراق قازاقتار قىرسىعىپ، ورىس تىلىندە سويلەۋىن قويار ەمەس. ولار پرەزيدەنتتىڭ «بەس ورىس وتىرعان جەردە ءجۇز قازاق وتىرسا دا قازاقتار ورىسشا سويلەيدى ەكەن. ءبىز سورلى حالىقپىز عوي!» دەگەن جانايقايىن دا تىڭداماي وتىر. مۇمكىن سىزدەر قازاقتاردى بارلىق جيىنداردا قازاق تىلىندە سويلەۋگە ماجبۇرلەيتىن حالىقارالىق زاڭ قابىلدارسىزدار… بۇل — قازاقتاردان بۇرىن، بىزدەرگە كەرەك.

بەسىنشىدەن،ء بىزدىڭ بالالارىمىزدىڭ بولاشاعى — قازاق تىلىندە. بۇل — پرەزيدەنتىمىزدىڭ اۋزىنان شىققان ءسوز. سوڭعى ۋاقىتتا، ەشقانداي زاڭ قابىلدانباسا دا، (كونستيتۋتسياداعى وقۋ ءتىلىن اتا-انانىڭ وزدەرى تاڭداپ الادى دەگەن باپتى بەلدەن باسا وتىرىپ)  قازاقستاندا ءۇش ءتىلدى ەنگىزۋ باستالدى. ءبىزدىڭ بۇلدىرشىندەرىمىز قازاق ءتىلىن ەندى عانا ۇيرەنۋگە بەت بۇرىپ، سەڭ قوزعالا باستاپ ەدى، قازاقتار اعىلشىن ءتىلىن دە ۇيرەنۋدى مىندەتتەپ وتىر. ارينە، بۇل قازاقتار ءۇشىن ونشا قيىن ەمەس. ولاردىڭ باسىم كوپشىلىگى قازاق جانە ورىس ءتىلىن بىلەدى، دەمەك، ولار ءۇشىن ءۇشىنشى ءتىلدى مەڭگەرۋ ونشا قيىندىق تۋدىرمايدى. ال ورىس تىلىنەن باسقا ءتىلدى بىلمەيتىن ءبىزدىڭ بالالارىمىزعا 6 جاسىنان باستاپ بوتەن ەكى ءتىلدى ۇيرەنۋ — اقىلعا سىيمايدى. دەمەك، بۇنىڭ بارلىعى كەلەشەكتە ورىستىلدىلەر قازاق ءتىلىن مەڭگەرمەسىن، ەكىنشى سورتتى بولىپ قالسىن دەگەن ويمەن جاسالىپ جاتقان سۇرقيا ءادىس. ءبىز جيىرما جىلدان سوڭ ەسىمىزدى جيىپ، قازاق ءتىلىن ۇيرەنىپ، قازاقتاردى قۋىپ جەتەمىز بە دەپ ويلانا باستاعاندا تاعى ءبىر ءتىلدى تالاپ ەتىپ، شەتكە ىسىرىپ تاستاۋ-
عا كىرىسكەن سياقتى. دەمەك بۇل باستاما — ورىستىلدىلەرگە قارسى جاسالعان ساياسي قادام.

التىنشىدان، قازاق ۇكىمەتى بىزدەردى قازاقتىلدى مەكتەپتەرمەن قامتاماسىز ەتپەي وتىر.  مەملەكەتتىك قىزمەتكە قازاق ءتىلىن بىلەتىن ادامداردى الۋ تۋرالى تالاپ جىلدان جىلعا كۇشەيىپ كەلەدى، ال قازاق بيلىگى وزبەك، تاجىك، ورىس، ۇيعىر تىلىندەگى مەكتەپتەردى شاشاۋ شىعارماي ۇستاپ وتىر. بۇل، ءسوز جوق، وزدەرىنىڭ بالالارىنىڭ قىزمەتتە ءوسۋى ءۇشىن جاسالىنىپ جاتقان تاعى ءبىر جىمىسقى ءتاسىل… باسقا ەلدەردەگى (ونىڭ ىشىندە فەدەراتيۆتى ەلدەر دە بار) مەكتەپتەردىڭ بارلىعى مەملەكەتتىك تىلدە.  نەلىكتەن قازاقستاندا دا گەرمانيا، يتاليا، انگليا، جاپونيا سياقتى بارلىق مەكتەپتەر تەك قانا مەملەكەتتىك تىلدە بولمايدى؟ ورىس مەكتەبىن بىتىرگەن بالالار، قورجىندارىن ارقالاپ ماسكەۋ، تومسك، ءنوۆوسىبىر قالالارىن كەزىپ كەتەدى، بۇل دا بىزدەردى  شەتتەتۋدىڭ ناقتى دالەلى ەمەس پە؟ تاجىكتەر عانا كوپ جىلعى كۇرەستىڭ ناتيجەسىندە، تاجىك تىلىندەگى مەكتەپتەردى جابۋعا جاقىندا عانا مۇمكىندىك الدى.  ەڭ قىزىعى، قازاق ءتىلدى مەكتەپتەردىڭ ماڭدايشاسىنا «قوس ءتىل — قوس قاناتىڭ» دەگەن ءسوز كوپ جازىلادى  ال ورىس مەكتەپتەرىندە ونداي ءسوزدى جازبايدى. بۇل دا قازاقتاردىڭ ءبىزدىڭ بالالارىمىزدى ءبىر قاناتتى ەتۋ ءتاسىلى دەپ بىلەمىز.

ارينە، قازاقتىلدى مەكتەپتە وقۋدىڭ الدىندا بىزدەردىڭ بالالارىمىزدىڭ قازاق تىلىندەگى بالا باقشادان وتكەنى دۇرىس بولار ەدى. ءورىستىلدى ۇيىمدار، دەپۋتاتتار وسى ماسەلەنى بىرنەشە رەت كوتەردى، بىراق ورىس تىلىندەگى بالا باقشالاردىڭ اشىلۋى توقتالار ەمەس.

جەتىنشىدەن، مەملەكەتتىك ءتىلدى قوعامنىڭ بارلىق سالاسىندا قولدانۋ ماسەلەسىن تۇبەگەيلى شەشۋ ءۇشىن — ءبارىمىز دە ءبىر-بىرىمىزبەن تەك قازاقشا سويلەۋگە تىرىسۋىمىز كەرەك. 90-جىلداردىڭ باسىندا، ءدال ءبىز سياقتى دەموگرافيالىق جاعدايداعى پريبالتيكا ەلدەرى ورىس ءتىلىن قولدانۋدان باس تارتىپ، تەك مەملەكەتتىك تىلدە سويلەۋگە كوشتى. سول ۋاقىتتا پريبالتيكاعا بارعان ادامدار «ورىس تىلىندە سويلەگەن ادامدارعا نە لاتىش (ەستون، ليتۆا) تىلىندە جاۋاپ بەرىپ، نە مىلقاۋ ادام سياقتى مۇلدەم جاۋاپ تا بەرمەيدى ەكەن»، دەپ ريزا بولىپ كەلەتىن. بۇنىڭ بارلىعى سول جەردەگى ورىستىلدىلەردى مەملەكەتتىك تىلگە ۇيرەتۋ ءۇشىن جاسالعان ناقتى ءتاسىل بولاتىن. وسى ءتاسىلدىڭ ارقاسىندا پريبالتيكاداعى ءورىستىلدى ازاماتتاردىڭ باسىم كوپشىلگى مەملەكەتتىك ءتىلدى ءبىر-ەكى جىلدىڭ ىشىندە تولىق مەڭگەرىپ الدى.  ورىستىلدىلەردىڭ تەز ارادا قازاق ءتىلىن مەڭگەرىپ، وزدەرىمەن تەڭ دارەجەگە جەتەتىنىن بىلگەن قازاقتار ءبىز ءۇشىن اسا ءتيىمدى وسى ءتاسىلدى قولدانباي وتىر. كەرەك دەسەڭىز، پرەزيدەنتتىڭ ءوزى «قازاق قازاقپەن قازاقشا سويلەسسىن» دەپ، بىزدەردى ميعۇلا ەتىپ، كەۋدەمىزدەن يتەرىپ وتىر. ءبىزدىڭ جاعدايىمىزدى ويلايتىن پرەزيدەنت «قازاقستاندىقتار ءبىر-بىرىمەن قازاقشا سويلەسسىن» دەگەن ۇران كوتەرەر ەدى عوي.

سەگىزىنشىدەن، پارلامەنتكە قازاقستان حالقى اسسامبلەياسىنان توعىز دەپۋتاتتىڭ بارۋى — ادام قۇقىعىنىڭ، تەڭدىگىنىڭ بۇزىلۋى عانا ەمەس، ءورىستىلدى ازاماتتاردى كەمسىتۋدىڭ تاعى ءبىر بەلگىسى. بىزدەر، قازاق جەرىندە تۇراتىن باسقا ۇلت وكىلدەرى، وزدەرىمىزدىڭ بىلىكتىلىگىمىزبەن، بىلىمىمىزبەن، اقىل-ويىمىزبەن كەز كەلگەن وكرۋگتەن دەپۋتات بولا الامىز. توعىز دەپۋتاتقا كۆوتا بەرۋ ارقىلى مەملەكەت قازاقتاردى دا قورلادى (الەمدە «قازاقتار وزدەرىنەن باسقا ۇلت وكىلدەرىن دەپۋتاتتىققا وتكىزبەيدى، ولارعا داۋىستارىن بەرمەيدى ەكەن»، دەگەن وي تۋعىزدى), بىزدەردى، بارلىق ەتنيكالىق توپتاردىڭ وكىلدەرىن دە جەر قىلدى («ەگەر كۆوتا بەرمەسە، ەشقاشان پارلامەنكە بارا المايتىن سورلىسىڭدار» دەپ).

ەڭ قورقىنىشتىسى، مەملەكەتتىك ءتىلدى بىلمەيتىن جانە بىلگىسى دە كەلمەيتىن بيلىك باسىنداعى قازاقتار وسى جاعدايلاردىڭ بارلىعىن ء«ورىستىلدى ازاماتتارعا كومەك» دەگەن ۇرانمەن  جۇزەگە اسىرىپ كەلەدى. ولاردىڭ بىزدەردى، قازاق جەرىندە سان جىلدار بويى تىرشىلىك ەتىپ كەلە جاتقان باسقا ۇلت وكىلدەرىن وزدەرىنە قالقان قىلۋدى توقتاتاتىن ۋاقىتتارى جەتتى دەپ بىلەمىز

قۇرمەتتى توراعا مىرزا! وسى ايتىلعانداردىڭ بارلىعى  سىزگە ەرتەگى سياقتى بولار، بىراق قازاقستاندىقتار ءۇشىن كۇندەلىكتى بولمىس، قاراپايىم شىندىق. بىزدەردى كەمسىتۋشىلىكتى توقتاتىپ، قازاقتارمەن بىردەي قۇقىق پەن مىندەتتى قامتاماسىز ەتۋدى ءوتىنىپ سۇرايمىز.

حاتتى بىرىككەن ۇلتتار ۇيىمى كەڭسەسىنەن الىپ جاريالاعان دوس كوشىم

دەرەككوزى: http://kazakia.kz/