قايدار الداجۇمانوۆ، تاريح عىلىمىنىڭ كانديداتى:
– 1988 جىلدىڭ قاراشا ايىندا كسرو-دا العاش رەت مارقۇم اكادەميك ماناش قوزىباەۆ جەتەكشىلىك ەتەتىن ءبىزدىڭ تاريح جانە ەتنولوگيا ينستيتۋتى «ورتالىق ازيا رەسپۋبليكالارى جانە قازاقستانداعى ۇجىمداستىرۋ: ناتيجەلەرى مەن سيپاتى» دەگەن تاقىرىپتا كونفەرەنتسيا وتكىزىپ، اشارشىلىق جانە قۋعىن-سۇرگىن قۇرباندارى ماسەلەسىن كوتەرگەن بولاتىن. 1991 جىلدىڭ 11 قاراشاسىندا جوعارعى كەڭەس اشارشىلىق پەن رەپرەسسياعا بايلانىستى تاريحشىلار، زاڭگەرلەر مەن زيالىلاردان قۇرالعان ارنايى كوميسسيا قۇردى جانە سول كوميسسيا كوپ جۇمىس ىستەپ، 300 بەتكە جۋىق ماتەريال دايىندادى. ول اشارشىلىق پەن رەپرەسسيا قاتار قاراستىرىلىپ ءجۇردى. ال مامان رەتىندە ايتاتىن بولسام، اشارشىلىق پەن رەپرەسسيا – حالىقتىڭ باسىنا تۇسكەن ءبىر قاسىرەت، ءبىرتۇتاس پروتسەسس. بىرگە اتاۋ كەرەك، يا بولماسا ەلەۋسىز قالعان اشارشىلىق دەگەندى قوسا اتاپ وتكەن دۇرىس دەپ ويلايمىن.

قايدار الداجۇمانوۆ، تاريح عىلىمىنىڭ كانديداتى:
– 1988 جىلدىڭ قاراشا ايىندا كسرو-دا العاش رەت مارقۇم اكادەميك ماناش قوزىباەۆ جەتەكشىلىك ەتەتىن ءبىزدىڭ تاريح جانە ەتنولوگيا ينستيتۋتى «ورتالىق ازيا رەسپۋبليكالارى جانە قازاقستانداعى ۇجىمداستىرۋ: ناتيجەلەرى مەن سيپاتى» دەگەن تاقىرىپتا كونفەرەنتسيا وتكىزىپ، اشارشىلىق جانە قۋعىن-سۇرگىن قۇرباندارى ماسەلەسىن كوتەرگەن بولاتىن. 1991 جىلدىڭ 11 قاراشاسىندا جوعارعى كەڭەس اشارشىلىق پەن رەپرەسسياعا بايلانىستى تاريحشىلار، زاڭگەرلەر مەن زيالىلاردان قۇرالعان ارنايى كوميسسيا قۇردى جانە سول كوميسسيا كوپ جۇمىس ىستەپ، 300 بەتكە جۋىق ماتەريال دايىندادى. ول اشارشىلىق پەن رەپرەسسيا قاتار قاراستىرىلىپ ءجۇردى. ال مامان رەتىندە ايتاتىن بولسام، اشارشىلىق پەن رەپرەسسيا – حالىقتىڭ باسىنا تۇسكەن ءبىر قاسىرەت، ءبىرتۇتاس پروتسەسس. بىرگە اتاۋ كەرەك، يا بولماسا ەلەۋسىز قالعان اشارشىلىق دەگەندى قوسا اتاپ وتكەن دۇرىس دەپ ويلايمىن.

سماعۇل ەلۋباي، جازۋشى:
– ۇمىتپاسام، 1994 جىلى پارلامەنتىمىز 31 مامىر كۇنىن اشارشىلىق جانە قۋعىن-سۇرگىن قۇرباندارىن ەسكە الۋ كۇنى دەپ زاڭ قابىلداۋعا ءتيىس بولعان. وكىنىشكە قاراي، بۇدان «اشارشىلىق» دەگەن ءسوز الىنىپ تاستالىپ، رەپرەسسيا قۇرباندارىن ەسكە الۋ كۇنى بولىپ قالدى. ءسويتىپ، ءبىز قىرىلعان حالقىمىزدىڭ ارۋاعىنا قيانات جاسادىق، جالتاقتىق قىلدىق. وسى تۇرعىدا ءوزىمىزدىڭ حالىقتىق، ۇلتتىق بولمىسىمىزدى كورسەتە المادىق. قازاق جۇرتى – حح عاسىردا 60 پايىزىن جوعالتقان حالىق. الەمدە بىردە-ءبىر حالىق ونداي 60 پايىزىنان ايىرىلعان ەمەس. سوندىقتان بۇل زاڭدى قايتا قاراپ، اشارشىلىق جانە قۋعىن-سۇرگىن قۇرباندارىن ەسكە الۋ كۇنى دەپ اتاۋ كەرەك. «ءولى ريزا بولماي، ءتىرى بايىمايدى» دەيدى قازاق، ال ءبىز قولدان ۇيىمداستىرىلعان اشارشىلىقتان جانە قاساقانا جاسالعان رەپرەسسيادان قۇربان بولعانداردىڭ ارۋاعى الدىندا تازارعان جوقپىز، ولار رازى بولاتىنداي بىردە-ءبىر ەسكەرتكىش، بىردە-ءبىر مەموريال قويىلعان جوق. ولاردىڭ ءبىرىن دە تىندىرماي، كەلەر ۇرپاق الدىندا سۇيەككە تاڭبا بولاتىنداي، تاريح بەدەرىندە قارابەت بولارداي ۇلكەن ۇياتقا قالىپ وتىرمىز. ۇلتتىق قاسىرەتىمىزدى، قۇربان بولعان بابالاردى ەسكە الۋ شارالارى مەملەكەتتىك دەڭگەيدە اتالىپ وتكەن جوق، ساياسي باعاسى بەرىلمەي كەلەدى. ەكى بولەك ازا تۇتساق تا، ءوز دەڭگەيىندە اتاپ ءوتۋ كەرەك.

بەيبىت قويشىباي، جازۋشى، تاريح عىلىمىنىڭ كانديداتى:
– 1992 جىلى جوعارعى كەڭەس اشارشىلىق كۇنىن اتاپ ءوتۋدى بەكىتكەنىمەن، 1997 جىلعا دەيىن بۇل قارالى كۇن بىردە-ءبىر رەت رەسمي اتالىپ وتكەن جوق. نەگە؟ ويتكەنى ول كەزدە «جوعارىداعىلاردان، ورىستان قورقادى» دەگەندەي اڭگىمەلەر بولدى. سودان كەيىن 1998 جىلى 31مامىردى ساياسي قۋعىن-سۇرگىن قۇرباندارىن ەسكە الۋ كۇنى دەپ اتاۋ تۋرالى جارلىق شىقتى. ال اشتىق قالتارىستا قالىپ قويدى. بۇل – ۇلكەن قاتەلىك. «ادىلەت» تاريحي-اعارتۋ قوعامى جىل سايىن 31 مامىردىڭ قارساڭىنداعى جۇما كۇنى وقۋ ورىندارىندا، مەشىتتەردە ەسكە الۋ شارالارىن جۇرگىزسەك دەگەن ۇندەۋ قابىلدادى. مىسالى، ەۆرەي ەلىندەگى  قاسىرەتتى ازا تۇتاتىن «ياد ۆا-شەم»، ياعني «جاد جانە ەسىم» مۇراجايى سياقتى ورىن اشىپ، ەسكە الۋدى داستۇرگە اينالدىرساق، ونىڭ زور تاربيەلىك ءمانى بولار ەدى جانە وعان قوسىمشا شەجىرەشىلەردىڭ كومەگىمەن جەر-جەردەگى رەپرەسسياعا ۇشىراعاندار تۋرالى دەرەكتەردى جيناقتاساق، ولارعا ەسكەرتكىش ورناتساق، بابالار الدىنداعى پارىزىمىزدى اتقارعانىمىز بولار ەدى.

ساۋالنامانى جۇرگىزگەن قۇباش ساعيدوللاۇلى
«الاش ايناسى» 30 مامىر 2009 جىل