الەم تاريحىنداعى ەڭ iرi باسشى، ءارى امiرشiلەردiڭ بiرi – شىڭعىسحان تۇلعاسى تۇرالى، ونىڭ ءومىرى، جەڭiستەرi مەن زاڭدارىن وسى ۋاقىتقا دەيىن  عالىمدار زەرتتەپ، تالاي ەڭبەكتەر ءالى جازىلىپ جاتىر.

تاريحي وقيعالاردىڭ وزگەرiستەرiنە وراي، شىڭعىس حاندى بىرەۋ ماقتاپ، بىرەۋ داتتاسا دا، ونىڭ ەسiمi, زاڭدارى بۇكىل الەم تاريحىندا ۇلكەن ءىز قالدىرعانى ايقىن.

شىڭعىس حان شامامەن 40 جىل iشiندە الەمنiڭ ۇشتەن ەكi بولiگiن باعىندىرىپ، اتاقتى داڭققا يە بولعان ادام. ول ءوزىن ءتاڭiرiنiڭ جەر بەتiندەگi كولەڭكەسi رەتىندە ساناپ، بۇكىل ادامزاتتىڭ ءامiرشiسi رەتىندە بىلەتىن. شىڭعىس حان زامانىندا تۇركىلەر زۇلىمدىق جاساۋدى ەمەس، بۇكىل دۇنيە جۇزىنە تۇرك ادiلەتتiلiگiن ورنىقتىرۋ ماقساتىن قويعان. تۇركى تىلدەس حالىقتار تۋرالى عىلىمي دەرەكتەردى قاراعاندا دا، شىڭعىسحاننىڭ نەگىزگى ويى – ءتاڭiرi بەرگەن مەملەكەت پەن كۇش-قۋات ارقىلى الەمدە ءتارتiپ ورناتۋ ەدى. وسى ماقساتىنا وراي قاعان بارلىق اسكەري، قۇقىقتىقتىق ويلارىن، بۇيرىقتار مەن جارلىقتارىن كوك كىتابىنا جازاتىن.

شىڭعىس حان يمپەرياسىنىڭ اسكەري-قۇقىقتىق زاڭدار جيناعى - ۇلى ياسا دەپ اتالادى.  ياسا دەگەن ءسوزى – قاۋلى نەمەسە زاڭ دەگەندى بىلدىرەدى. جۋۆەينيدىڭ ايتۋى بويىنشا، شىڭعىس حاننىڭ زاندارى مەن قاۋلىلارى ورامالارعا ("تۇمار") جازىلىپ، ياسانى تەرەڭ بىلەتىن   حانزادالاردا عانا ساقتالعان.

ۇلى ياسا نەگىزگى بەس توپقا كىرەتىن نورماتيۆتىك-قۇقىقتىق اكتىلەردەن تۇراتىن.

1. ازاماتتىق تارتىپكە قاتىستى ەرەجەلەردى قامتيتىن جارلىق جانە ىشكى باسقارۋ;

 2. اسكەري سيپاتتاعى نورمالاردى قامتيتىن جارلىقتار;

 3. قىلمىستىق ىستەردى تياتىن زاڭى بار جارلىقتار;

 4. جەكە قۇقىق ەرەجەلەرىن قامتيتىن جارلىق;

 5. وتاندىق سيپاتتاعى ەرەكشە ەرەجەلەردى، دالا سالت-ءداستۇردى قامتيتىن جارلىقتار.

شىڭعىس حان باسقارۋ كەزەنىڭدە وسى قۇقىقتىق اكتىلەردىڭ ورىندالۋىن  قامتاماسىز ەتەتىن جانە تىركەلگەن قۇقىقتاردى بۇزعان ادامداردى جاۋاپتىلىققا تارتاتىن بىرىڭعاي اپپاراتتى قۇرۋ نەگىزى پايدا بولدى. وسىعان وراي،  XII-XIII عاسىرلاردا سوت تورەلىگىڭ قۇرۋ كەزەڭى باستالدى. 1206 جىلى قاعان بۇكىل باس ادىلەت «Shihihutuga» قۇرىلۋى تۋرالى جارلىق شىعارعان.

شىڭعىس حان كەزىندە ورتا جانە جوعارعى اسكەري لاۋازىم يەلەرى سوت فۋنكتسيالارىن جۇزەگە اسىراتىن. بايلانىس اسكەري، اكىمشىلىك جانە سوت فۋنكتسيالارى نەگىزىندە ءبىر تيپتىك بولدى. مىسالى، كىشى سۋديالاردىڭ مارتەبەسى مىڭ ادامدى قۇرادى «Centurion»، جوعارى سوت- «ون مىڭدىق» جانە سوتتاردىڭ ءۇشىنشى سىلتەمەسى بولدى.

شىڭعىس حاننىڭ ءوزى – حان جارلىعىمەن تاعايىندالعان باس ادىلەت مارتەبەسىن اتقاردى. ونىڭ كومەكشىسى رەتىندە – باس سۋديا بولاتىن. قىلمىس جاساعان ادام ايرىقشا ءولىم جازاسىنا - حان ءولىم جازاسىنا تارتىلعان. شىڭعىسحاننىڭ جارلىعىنا سايكەس، سۋديالار ءولىم جازاسىن قولدانۋ ءۇشىن ارنايى ەسەپ جازۋ كەرەك ەدى. ءولىم جازاسى قولدانىلعان  جاعدايلاردا تەك حاننىڭ رەسمي قاۋلىسىنان كەيىن عانا ورىندالاتىن بولدى. سونداي-اق، حان قاۋلىسىمەن ءولىم جازاسىنا كەشىرىم جاسالىپ، ءولىم جازاسى جۇمساق جازاعا دا اۋىستىرىلاتىن.

ال، جەرگىلىكتى-اۋماقتىق سوت فۋنكتسيالارىن - جەرگىلىكتى باسشىلار جانە اكىمشىلىك-اۋماقتىق بىرلىك باسشىلارى جۇزەگە اسىراتىن. ماسەلەن، قالادا قىلمىس جاسالعان بولسا، نەمەسە قالانىڭ مادەني-الەۋمەتتىك تۇرمىسىنا قارسى قىلمىس بولسا، بۇنداي ءىس قالالىق سوتتا قاراستىرىلدى. بىراق، قالا سۋديالارى باس سۋدياعا قاراماۋعا دا قاقىلى بولعان. قالا سۋدياسى الدىن الا تەرگەۋ ءۇشىن جاۋاپتى بولدى جانە ءىس بويىنشا ۇكىم شىعاراتىن. كۇردەلى ىستەر بويىنشا اۋىلدىق سۋديالار قالا سۋديالارىنا جاۋاپتى بولدى جانە قالا سۋديالارى اۋىلدىق ىستەردىڭ بارلىق ءىس جۇرگىزۋىنە تەكسەرىس جۇرگىزۋگە قۇقىلى بولدى.

سول جۇيەسى قالىپتاسقان كەزدەن باستاپ-اق، سۋديالارعا بەلگىلى تالاپتار قويىلاتىن.   شىڭعىس حان زامانىندا  بيلەردى سۋديا رەتىندە تانۋ ءۇشىن نەگىزگى مىنانداي ولشەمدەر بولدى:

 - ادالدىق، دانالىق;

 - ءبىلىم، زاڭداردى ساقتاۋ;

 - لوگيكالىق ويلاۋدى دامىتۋ.

قاعاننىڭ سوت كانديداتۋراسىنا قويعان ماڭىزدى تالاپتارىنىڭ ءبىرى ول – سوتتىڭ ادامگەرشىلىك قاسيەتتىنىڭ بولۋى. سۋديا بولىپ تەرەڭ ويلى دانا ادامدار تاعايىندالدى.

شىنعىس حاننىڭ زامانىندا سۋديا تاعايىندالعان كۇنى كەلەسىدەي انت بەردى: «وسى كۇننەن باستاپ مەن  زاڭنان جالتارعان جانە سوعان قاتىستى بارلىق ماسەلەلەر بويىنشا وعان جازا سايلاپ، سوت تالقىلاۋلارىن وتكىزىپ، داۋلاردى رەتتەپ، تاراپتار تارتىسىن سالىستىرىپ، تەكسەرۋ مىندەتىن اتقارامىن. انت بۇزعان جاعدايدا، مەن كەز كەلگەن جازانى موينىما الۋعا دايىنمىن».

سۋديا تەك قانا زاڭعا باعىنۋ كەرەك ەدى.

شىڭعىس حان – سوت جۇيەسىنە ۇلكەن ءمان بەرگەن، سوت جۇيەسىنىڭ ادال جانە بەدەلدى بولۋىن ويلاعان، مەملەكەت ساياساتىن نىعايتۋ جولىندا زاڭنىڭ ادىلەت جولى بولىپ سانالاتىندىعىنا سەنگەن تۇلعا. شىڭعىسحاننىڭ «ۇلى ياساسىندا» جازىلعان كىناسىزدىك قاعيداسى «دالەلدەنبەگەن ءىس يەسى - كىنالى ەمەس» بۇگىنگى كۇندە دە سوت اتقارۋ جۇيەسىنىڭ باستى قاعيدالارىنىڭ ءبىرى بولىپ كەلەدى.

ادەل ەشماعامبەتوۆا،

استانا قالاسى ەسىل اۋدانىنىڭ №2 اۋداندىق سوتىنىڭ سۋدياسى.

Abai.kz