سابيتكە جاۋاپ
«ەڭبەكشى قازاقتىڭ» №15 نومىرىندە «اسكەرلىك اتاۋلارىندا» ورىس ۇرانى ۋرا ورنىنا قازاق ۇرانى «الاش» الىنعانىن جاراتپاي، ءسابيت ءبىرتالاي ءسوز قىلىپتى.
ءسابيت سياقتى تۇيرەرلىك، شانشارلىق وتكىر قالام بىزدە قايدان بولسىن. سوندىقتان ءسوزدى كوبەيتپەي، تۋراسىنان داۋلى ماسەلەگە تۇسەيىك.
قازاق اسكەرىنە «الاش» ۇرانىن قولدانۋعا قولايسىز كورىنگەندەگى ءسابيتتىڭ كەلتىرەتىن دالەلى مىناۋ: «ەرتەڭ سوعىس بولا قالىپ، الاش وردا باس كوتەرسە، ءبىز «ۋرانىڭ» ورنىنا «الاش» دەپ شابامىز با؟ الدا، ماسقارا-اي! ۇيات-اي!» - دەپ ۇيالعاننان جەرگە كىرىپ كەتە جازدايدى.
«الاش» دەپ شابۋ سابيتكە ماسقارا ۇيات نارسە بولىپ كورىنەتىن سەبەبى – «الاش» قازاق ۇرانى بولعانمەن، ول سوڭعى كەزدە قازاقتىڭ بايلارى قولدانعان ۇران ەمەس پە ەدى؟ – دەيدى. ءسۇيتىپ، جاراتپاعانداعى بار بولعان دالەلدەرى وسى.
ەندى ورىستىڭ «ۋرا» ۇرانىنا كەلەيىك. ونى دا سابيتشە تەكسەرەيىك. سابيتشە تەكسەرۋ ءۇشىن سابيتشە بولجامعا سالايىق تا، سۇرايىق. ەرتەڭ سوعىس بولا قالىپ، ورىستىڭ اقتارى باسىن كوتەرسە، ولارعا قارسى ورىس كومەنەستەرى، قىزىل اسكەرى شاپقاندا، «ۋرا» ورىس بايلارى، جانارالدارى، پاتشالارى، سولداتتارى تۇتىنعان، قولدانعان ۇران ەدى دەپ «ۋرانى» ۇيالاپ ايتپاي ما ەكەن؟ نەمەسە قازاقتىڭ بايلارى «الاش» ۇرانىن قولدانعان كەزدە ورىس بايلارى «ۋرا» ۇرانىن قولدانبادى ما ەكەن؟
ورىس بايلارى، پاتشالارى قولدانعان «ۋرانى» ايتۋعا ورىس كومەنەستەرى ۇيالماعاندا، قازاق بايلارى قولدانعان «الاشتى» ايتۋعا ۇيالاتىن ءمانىسى نەمەنە ەكەن؟ الدە «ۋرا» ورىستىڭ بايلارى، اقتارى قولدانبايتىن، تەك قانا جارلىلارى، قىزىلدارى قولداناتانى ينتەرناتسيونالدىق ۇران بولعان با ەكەن؟
ونى ءسابيت بىلمەسە، ءبىز بىلمەدىك. ءسابيت نە دەيدى؟ كومەنەس پارتياسى نە دەيدى؟ «ۇلت مادەنيەتىنىڭ پورمىسى (قالىبى) ۇلتشا بولسىن، مازمۇنى پرولەتارياتشا بولسىن» دەيدى پارتيا. پورمى دەگەن نارسەنىڭ تىسقى قابىعى سياقتى جاعى، مازمۇن دەگەن ىشكى ءدانى، ماڭىزى سياقتى جاعى. پارتيا قالاۋىنشا ۇلت مادەنيەتىندەگى ءىستىڭ ءمانى تىسىندا ەمەس، ىشىندە ەكەندىگى كورىنەدى.
«الاش» تا، «ۋرا» دا – ۇلت سوزدەرى. ۇلت سوزدەرى بولعان سوڭ ارقايسىسى ءوز ۇلتىنداعى باي-جارلىعا بىردەي ورتاق ءسوز بولادى. ۇيتكەنى ۇلت بولاتىن 10% بويى عانا ەمەس، 90% جارلى مەن ورتاشاسى. بۇل – ءبىر.
ەكىنشى، ءسوز – تىسقىلىق نارسە. تىسقىلىق نارسە ەكەندىگىن «ۋرانى» قىزىلدار دا، اقتار دا بىردەي قولداناتىندىعىن كورسەتەدى. جالعىز بۇل ءسوز ەمەس، باسقا سوزدەر دە كورسەتەدى. ماسەلەن، سابەت، كەمەسەر تاعىسىن تاعى سوزدەر. سابەت اتتى مەكەمەلەر پاتشا زامانىندا دا بار ەدى (مەملەكەتتىك سابەت، مينيسترلەر سابەتى، قازاقتا حان ورداسىندا دەپۋتات سابەتى بار ەدى). كەمەسەر اتتى لاۋازىم پرولەتاريات بيلەپ وتىرعان مەملەكەتتە دە بار. سولاردىڭ «سابەت»، «كەمەسەر» دەگەن اتتارى عانا بىردەي، زاتتارى بىردەي ەمەس. ءسوز تىسقىلىق نارسە بولماي، ىشكىلىك نارسە بولسا، بىلاي بولا الماس ەدى.
«ەرتەڭ الاشتاب شاپساق، الاش وردا بولىپ كەتەمىز» دەگەن – تۇككە تۇرمايتىن، دالەلسىز ءسوز. ۋرالاپ شاپقاننان ورىس قىزىل اسكەرى اقتار سولداتى بولىپ شىقپايتىن بولسا، الاشتاپ شاپقاننان ءسابيت الاش وردانىڭ ادامى بولمايدى.
پرولەتارياتشا تاربيە العان قىزىل اسكەر بولسىن، ءسابيت بولسىن، ۋرالاپ شابا ما، الاشتاپ شابا ما، پرولەتاريات جاعىندا بولادى. ەگەردە بايلار دا ولار بايلارشا تاربيە السا، ۋرالاپ شابا ما، الاشتاپ شابا ما – بايلار جاعىندا بولادى.
ولاي بولسا، كوپ سوزدە ەمەس، تاربيەدە. پارتيانىڭ ايتىپ وتىرعانى دا وسى. وسىلاي بولماسا، ءار ۇلتتى پرولەتارياتشا تاربيەلەگەندە ءوز تىلىمەن تاربيەلەمەي، ءبىر-اق تىلدە تاربيەلەر ەدى عوي.
ءتىل دەمەكشى، بۇ جاعىنان دا ءسابيت ءبىرتالاي سويلەگەن ەكەن. ونىسىنا ايتاتىنىم: جات سوزدەردى باسقالار، ماسەلەن، ورىستار ءوز ءتىلىنىڭ زاڭىنا ۇيلەستىرىپ، سولاي الۋعا ءبىزدىڭ دە قاقىمىز بار دەيمىن. اقشاسىن ادالداماي الىپ وتىر دەگەن تاعى جالاسى بار ەكەن. ونىڭ ادال-ارامىن جالعىز ءسابيت ەمەس، وزگەلەر دە بىلەتىن شىعار دەپ، ونىسىنا ەشتەمە دەمەي-اق قويامىن.
اقىمەت
بىلاي عوي
(جاۋاپقا جاۋاپ)
ەشبىر جاڭادان قۇرىلعان ۇكىمەت، مەنىمشە، ءتىلدى وزگەرتپەيدى. «جۇمىسكەر»، «جارلى»، «كەدەي»، «باي»، «پاتسا»، «ۇكىمەت»، «نان»، «ىشقاب»، «قالام»، «سوعىس» قىسقاسى، قۇرىلعان ۇكىمەتتىڭ الدىندا قولدانعان ۇكىمەتتىڭ تۇسىنداعى سويلەنىپ جۇرگەن سوزدەردى جاڭا ۇكىمەت سول ماعىناسىندا عانا الادى. نە نارسەنىڭ بولسا دا، ىشكى ماعىناسى وزگەرسە عانا سىرتى وزگەرەدى. پاتسا زامانىندا قازاق «كەدەي»-ءدى «كەدەي» دەسە، ەندى كەڭەس ۇكىمەتىنىڭ تۇسىندا: «ولاي دەپ نەگە ايتاسىڭ» دەۋگە ەشكىمنىڭ قاقى جوق. بۇل – جالپى جاعى.
ەندى ءسوز اۋىسۋ جاعىنا كەلەيىك. قاي ەل بولسا دا، كورشى ەلدەن ءسوز اۋىسپاي جۇرمەيدى. قازاقتىڭ «ساماۋىر»، «شاينەك»، «شاشكە»، «ىستاقان»، «ماشينە»، «دوعا»، «قاشىت» تاعى سونداي سوزدەرى – ورىستىكى. مۇنى الۋدىڭ ۇيات-شاشى جوق. ۇيتكەنى بۇلار قازاقتىڭ ءوز باسىنان شىقپاعان، ءوز تۇرمىسىندا بولماعان سوزدەرى. ىرەتى كەلگەن جەردە «ورىس ەكەن» دەپ جيرەنۋ «قاراقۇلاق قاسقىردىڭ شاشى» دەگەنمەن بىردەي.
«ۋرا»-نىڭ قايدان شىققانىن تەكسەرمەي-اق قويايىق. اقاڭشا ورىس ۇرانى-اق بولسىن. ايتكەنمەن، ورىستىڭ اتاسى «ۋرا» ەمەس، ورىس قوي. اتاسى ورىس بولا تۇرا، ورىس ەلى ۇرانىنان «ورىس» دەمەي «ۋرا» دەگەن مەنىمشە، بىلاي بولۋ كەرەك. قۋانىشتىڭ دا، قايعىنىڭ دا وزىنشە سىرتقا سەزدىرەتىن بەلگىلەرى بولادى. «ۋە»، «ا»، «ىم»، «يە»، «اي» دەگەندەر سوزگە جاتپايتىن، جان سەزىمنىڭ بەلگىلەرى. «ۋرا» دا وسىنداي بەلگىنىڭ ءبىرى عوي دەپ تۇسىنەم. ماسەلەنىڭ تەتىگى «ۋرا» مەن «الاشتا» ەمەس، وسى ەكەۋىنىڭ قايسىسى ۇلتشىلدىق اسەر بەرىپ، ۇلت قانىن قىزدىرۋىندا. ورىس ۇلتىنىڭ قانىن، ورىسشىلدىعىن «ۋرا» قىزدىرمايدى. «ۋرا» دەپ جۇرگەن ەكى ورىس ءبىرىن-ءبىرى اتادى، شابادى. ورىستىڭ اقتارى ورىسشا «اتامىن» دەگەن ءسوزدى «سترەليايۋ» دەسە، قىزىلدارى دا سولاي دەيدى. ورىستىڭ «ۋرا»، «سترەليايۋ»، «كۋشايۋ» دەگەن سوزدەرى ۇلتشىلدىعىنا جاتپايتىن، ىستەيتىن ىستەرىنىڭ بەلگىلەرى. ولاي بولسا، «ۋرا» ورىس ءسوزى بولعانىمەن، ورىستىڭ ۇلتشىلدىعىن بىلدىرەتىن بەلگىسىنە جاتپايدى. «الاش» الدىمەن قازاقتى، قازاق ۇلتىن ەسكە تۇسىرەدى. «الاش» دەگەن «مەن الاشپىن، سەن ورىسسىڭ، اناۋ قالماق، مىناۋ جەبىرەي» دەگەن ءسوزدىڭ ءيىسى اڭقيدى. شىنىندا، «الاش» دەگەن ءسوز دۇنيەگە شىققان كۇننەن باستاپ كۇنى بۇگىنگە شەيىن ء«بىز الاشپىز، اناۋ بوتەن كىسى» دەگەن ماعىنا كەلە جاتىر. بۇعان قوسىمشا ول سوڭعى كەزدە بايشىلاردىڭ ۇرانى بولدى. قازاقتىڭ ۇلتشىلدارى «قازاقتى الاش تۋىنىڭ استىنا جيامىز دەدى».
الاش تۋى استىندا
كۇن سونگەنشە سونبەيمىز
سۇلتانماقمۇت
بولشەبەك بولعانداردىڭ موينىنا
الاشتىڭ قىل ارقانىن سالۋ كەرەك
سارىارقا
ال، ورىستىڭ بايشىلدارى:
«ۋرا تۋى استىندا
كۇن سونگەنشە سونبەيمىز» دەگەن جوق. «ۋرانىڭ قىل ارقانىن بولشەبەكتەردىڭ موينىنا سالامىز» - دەگەن جوق. «الاش» ۇلت تۋىن تىكتى، «ۋرا» ۇلت تۋىن تىككەن جوق.
مىنە، بۇلاي بولعان كۇندە «ۋرا» مەن «الاش»-تىڭ ىشكى ماعىناسى دا، ساياسي ماڭىزى دا ەكى بولەك. سوندىقتان نە «ۋرا»-عا قازاقشا سايكەس بەلگى تابۋ كەرەك ەدى دە، بولماسا، سونىڭ ءوزىن عانا الۋ كەرەك ەدى. ۇيتكەنى «ساموۆار»-دى «ساماۋىر» دەپ العاننان قازاقتىڭ قازاقتىعىنىڭ قىلشىعى دا سىنعان جوق. «ۋرا» دەۋدەن سىناتىن قىلشىق شامالى ەدى.
ۇلت مادەنيەتىن كومەنەس پارتياسى قالاي ايتىپ وتىرعانىنا اقاڭ جاناسپاسا دا جارايدى. كومەنەس پارتياسى «كراسنايا ارميا» دەگەن ءسوزدى «قىزىل اسكەر» دەپ العانعا ۇرىسپايدى، بىراق «الاش اسكەر» دەگىزبەيدى. «كراسنىي» دەگەندى «قىزىل» دەپ الۋ ۇلتشىلدىققا جاتپايدى. ۇيتكەنى قازاقشا ماعىناسى سول. اقاڭشا ونى «الاش» دەۋدىڭ دە وقاسى جوق قوي!
«قازاقتىڭ جىگىتتەرىنە «الاش» دەپ ءوز اتىن تاقپاي، «قىزىل» دەگەندى قايدان تاپتىڭدار»، - دەپ اقاڭ قالاي ايتا الادى. «قىزىل» - ءبىر اۋىز ءسوز دە، «الاش» - ۇلت ۇرانى ەمەس پە؟ قىزىل اسكەر الاشتان جيىلعانىمەن، ول ۇلتشىلدىققا، بايشىلدىققا قارسى قۇرىلعان اسكەر ەمەس پە؟ «ۋرا»-نى «الاش» دەۋ ۇلت مادەنيەتىنىڭ پرولەتارياتشا بولعانى ەمەس. مۇنىڭ اتى ۇلت مادەنيەتىنىڭ ۇلتشا بولعانى. سوندىقتان اقاڭا پارتيانىڭ ساياساتىن بۇل ارادا قولدانباسا دا بولادى.
ءسابيت
(«حح عاسىر باسىنداعى قازاق ءتىلى جونىندەگى زەرتتەۋلەر» اتتى جيناقتان الىندى. – الماتى، «قازىعۇرت» باسپاسى، 2013. – 640 بەت. دايىنداعان: كەڭەسوۆا ارايلىم)
Abai.kz
