استانادا وتكەن ەۋرازيالىق ەكونوميكالىق قاۋىمداستىعىنىڭ سامميتىندە تالقىلانعان ماڭىزدى ماسەلەلەردىڭ ءبىرى - ۆاليۋتالىق وداق يدەياسى. بۇل رەتتە ساراپشىلار تاراپىنان ەڭ ءجيى تالقىلانىپ وتىرعان ماسەلە - "ۆاليۋتالىق وداق ءبىزدى قايدا اپارادى؟ ودان قانداي ناتيجەلەر كۇتۋگە بولادى؟ ءبىز ۆاليۋتالىق وداققا كىرگەن جاعدايدا ءوز ەگەمەندىگىمىزدەن ايرىلىپ قالمايمىز با؟" دەگەن ساۋالدار. بۇل ساۋالدار كەز كەلگەن ەل ازاماتىن بەي-ءجاي قالدىرا المايدى. سوندىقتان ءبىز دە بۇل ساۋالدارعا جاۋاپ ىزدەپ كورەلىك.

ۆاليۋتالىق وداق، ادەتتە، ينتەگراتسيانىڭ ەڭ جوعارى شەگىنە جەتكەن بىرلەستىكتەر شەڭبەرىندە قولدانىلادى. بۇل ادەتتە تولىققاندى ساياسي-ەكونوميكالىق وداقتىڭ ىرگەسى نەمەسە مەملەكەتتىك نىساندارىنىڭ ءبىرى بولىپ تابىلاتىن كونفەدەراتسيا قۇرۋعا باعىتتالعان ماڭىزدى قادام بولىپ ەسەپتەلەدى. بۇگىنگى الەمدە كونفەدەراتسيانىڭ كلاسسيكالىق مىسالى رەتىندە شۆەيتساريا كانتوندارىنىڭ كونفەدەراتسياسى نەمەسە بىرىككەن اراب امىرلىكتەرىن ايتۋعا بولارى ءسوزسىز. بۇل ەلدەر ەتنيكالىق ء(باا) نەمەسە ساياسي (شۆەيتساريا) نەگىزدە بىرىككەن ەلدەر. بۇل ەلدەر بىرلەسە وتىرىپ سىرتقى ساياسات پەن اسكەردى جانە ەكونوميكانى باسقارادى. بۇل قاتارعا ۇلتتىق ەگەمەندىگىن شەكتەپ ءبىرتۇتاس كونفەدەراتسيا قۇرۋعا ىنتالانىپ جاتقان ەۋرووداقتى دا ايتۋعا بولادى. ەۋرازيالىق ەكونوميكالىق وداق بىرتىندەپ وسى ەۋروپالىق وداق قاعيدالارىنا ارقا سۇيەيتىن ەكونوميكالىق وداققا اينالۋى مۇمكىن. بۇل ءۇشىن ساياسي ەرىك تە، جىگەر دە جەتەدى. بىراق قازاقستانعا مۇنداي وداققا مۇشە بولۋ كەرەك پە؟

كەز كەلگەن ەكونوميكالىق بىرلەستىكتىڭ ماڭىزدى باستاماسى - ەكونوميكا. مىسالى ەۋرووداقتىڭ پايدا بولۋىنا ىقپال ەتكەن العاشقى قۇرىلىم كومىر مەن بولات وداعى بولدى. بۇل وداق ءوزارا شيكىزاتقا دەگەن قاجەتتىلىكتى قاناعاتتاندىرۋ ماقساتىندا ءتيىمدى ەكونوميكالىق جۇيە قۇرۋ ءۇشىن جاسالدى. ەكونوميكالىق وداقتان ساياسي وداققا كوشۋ ءۇشىن ەۋروپاعا تاعى دا كەم دەگەندە 40-50 جىل كەرەك بولدى. سونىڭ وزىندە ەۋرووداق مۇشەلەرىنىڭ حالىقارالىق جانە ۇلتتىق ساياساتقا دەگەن كوزقاراستارى ءالى كەلىسە بەرمەيدى. ال ەۋرازيالىق وداقتا باسىنان باستاپ ساياسي فاكتور باسىم بولدى. ۋكرايناداعى وقيعالاردان كەيىن ساياسي فاكتوردىڭ باسىمدىعى كۇشەيە باستادى. ال ەكونوميكالىق فاكتور، كەرىسىنشە، تومەندەپ كەتتى. ەگەر سارالاپ قاراساق كەز كەلگەن ەكونوميكالىق وداق، ونىڭ ىشىندە كەدەندى وداق ءبىرىنشى كەزەكتە ساۋدا ەركىندىگىنە ارقا سۇيەيدى. ياعني، ەركىن تاۋار اينالىمى، ەركىن قىزمەت اينالىمى، ەركىن جۇمىسشى كۇش اينالىمى. رەسەيدىڭ ۋكرايناداعى داعدارىسقا بايلانىستى كىرگىزگەن ەكونوميكالىق شەكتەۋلەرى تەك رەسەي تاراپىنان كىرگىزىلگەن شەكتەۋلەر بولىپ تابىلادى. ياعني، كەدەندىك وداقتىڭ وزگە ەلدەرىنە قاتىسى جوق. بۇل جاعدايدا سانكتسيا قولدانىلىپ جاتقان ەلدەر ءوز تاۋارلارىن وزگە كەدەن ەلدەرىنە كىرگىزىپ قانا قويماي، كەدەندىك وداق رەجيمىن پايدالانا وتىرىپ، ول تاۋارلاردى قازاقستاندا جاسالعان نەمەسە بەلارۋستا جاسالعان بەلگىلەرىمەن رەسەيگە كىرگىزۋگە ىنتالىلىعىن ءبىلدىردى. لوگيكالىق تۇرعىدان سانكتسيا رەجيمىنە قارسى بولعانىمەن جۇزەگە اسىرىلۋىنا كەدەرگى جوق مەحانيزم. ءتىپتى، شەت ەلدەن ەنگىزىلگەن كەز كەلگەن تاۋار وعان بايلانىستى ەرەكشە رەجيم قولدانىلاتىندىعى تاراپتاردىڭ شارتىندا كوزدەلمەسە، كەدەندىك وداق ەلدەرىنىڭ بىرىندە باج تولەپ بۇكىل كەدەندىك وداققا ەركىن كىرۋ مۇمكىندىگى بار. ال رەسەي بولسا جوعارىدا اتالعان تاۋارلاردى كىرگىزبەي قويدى. سەبەبى، زاڭعا قايشى بۇل قارسىلىقتىڭ ساياسي استارى بار. ول ساياسي استار ۋكرايناداعى جاعدايعا بايلانىستى.

ەكىنشىدەن، سوڭعى ۋاقىتتا ەۋرازيالىق وداققا كىرۋگە ىنتا بىلدىرگەن مەملەكەتتەرگە كوز سالىپ كورەلىك. ارمەنيا، قىرعىزستان سەكىلدى ەكونوميكاسى ءالسىز مەملەكەتتەر. بۇل ەلدەردى وداق قۇرامىنا قابىلداۋ ءۇشىن وداق كولەمىندە بىرنەشە قۋاتتى ەكونوميكا بولۋى قاجەت. مىسالى، ەۋرووداق ەلدەرىندە بۇل گەرمانيا مەن فرانتسيا، بەلگىلى دارەجەدە ۇلىبريتانيا. ال ەۋرازيالىق وداق كولەمىندە مۇنداي قوزعاۋشى كۇش تەك رەسەي عانا. قازاقستان مەن بەلارۋس ەكونوميكاسىنىڭ بىرلەسكەندەگى كولەمى رەسەي ەكونوميكاسىنان الدەقايدا كىشى. قازاقستان ەكونوميكاسى رەسەي ەكونوميكاسىنان 6 ەسە كىشى بولسا، بەلارۋس ەكونوميكاسى دا شامامەن سول دەنگەيدە. مۇنداي جاعدايدا قانداي تەڭ دارەجەلى وداقتىق قاتىناستار تۋرالى ءسوز قوزعاۋعا بولاتىندىعى تۇسىنىكسىز. سوندا وداقتاستاردىڭ بىرىگۋىندە قانداي ماقسات بار؟ ارينە، رەسەيدىڭ كوزدەپ وتىرعاندىعى ءبىرىنشى كەزەكتە ساياسي ماقسات.

ول ساياسي ماقسات، ەڭ الدىمەن، رەسەيدىڭ ەجەلگى ورىس جەرلەرىن جيناۋ تۇجىرىمداماسىمەن تۇسپالداس ءورشىپ كەلە جاتىر. قىرىمدى رەسەيدىڭ قۇرامىنا كىرگىزۋدەن باستالعان بۇل تەندەنتسيا الەمدىك گەوساياسي كارتانى كەڭەستەر وداعى ىدىراعاننان كەيىنگى كەزەڭدە قايتا قاراۋدىڭ العاشقى تالپىنىسى. ارينە، بۇل جاعداي اقش سەكىلدى قۋاتتى مەملەكەتتى بەي-جاي قالدىرۋى مۇمكىن ەمەس. بۇل جاعدايدا رەسەيدىڭ ماڭىزدى قادامدارىنىڭ ءبىرى ەۋرازيالىق ەكونوميكالىق قاۋىمداستىققا مۇشە ەلدەردىڭ سانىن مۇمكىندىگىنشە كەڭەيتۋ ارقىلى ءوزىنىڭ ساياسي ىقپال ەتۋ ايماعىن قالىپتاستىرۋ. مۇنىڭ ءوزى ەۋرازيالىق ەكونوميكالىق وداق شەڭبەرىندە ەكونوميكالىق باعىتقا قاراعاندا ساياسي باستامالاردىڭ ۇلعايىپ كەلە جاتقاندىعىنىڭ كورسەتكىشى. قازاقستان مەن بەلارۋس ساياسي ستسەناريدىڭ دامۋىنا مۇددەلى ەمەس مەملەكەتتەر بولىپ وتىرعانىمەن، ەكونوميكالىق ينتەگراتسياسى ءتيىستى بيىككە كوتەرىلمەگەن وداق شەڭبەرىندە ورتاق ۆاليۋتا ەنگىزۋ ماسەلەسىن تالقىلاۋدىڭ ءوزى باستاماشىل كۇشتىڭ بىرتىندەپ رەسەيگە وتكەندىگىنىڭ كورسەتكىشى. ءدال بۇگىنگى كۇنى ۆاليۋتالىق وداق قۇرىلاتىن بولسا رەسەي وداقتىڭ ەڭ ىقپالدى مۇشەسى رەتىندە وزگە ەلدەردى ەكونوميكالىق تۇرعىدان ءسىڭىرىپ الۋ مۇمكىندىگىنە يە.

ۆاليۋتالىق وداقتىڭ وڭتايلى جانە كەمشىن تۇستارى جەتەرلىك. وڭتايلى تۇستارعا ءتيىستى ەكونوميكالىق ينتەگراتسيا جاعدايىنا جەتكەن بىرلەستىكتىڭ شەڭبەرىندە ورتاق ۆاليۋتا ورتاق نارىقتى رەتتەۋدىڭ ماڭىزدى ينسترۋمەنتىنە اينالارى ءسوزسىز. بۇعان ەۋرووداقتى مىسالعا كەلتىرۋگە بولادى. ەۋرووداق تولىققاندى ينتەگراتسيالىق بىرلەستىك رەتىندە قالىپتاسىپ بولعاننان كەيىن عانا ورتاق ۆاليۋتانى ەنگىزۋ تۋرالى شەشىم قابىلدادى.باسقا ءبىر مىسال كەلتىرەر بولساق، قازاقستان وزدەرىڭىزگە بەلگىلى، كوپ جاعدايدا ءوزىنىڭ ەڭ جاقىن ستراتەگيالىق ارىپتەسى بولىپ تابىلاتىن رەسەيمەن تىعىز بايلانىستا. رەسەي ءرۋبلىنىڭ قۇلدىراۋى قازاقستاندىق تۇتىنۋشىلاردى تاۋارى ارزان رەسەي نارىعىنا يتەرمەلەدى. ناتيجەسىندە تەڭگەنىڭ تۇراقتىلىعىنان ۇلتتىق وندىرۋشىلەر ۇلكەن زارداپ شەكتى. ورتاق ۆاليۋتانى ەنگىزگەن جاعدايدا ۇلتتىق وندىرۋشىلەردە مۇنداي ماسەلە تۋىنداماسى انىق. بىراق رەسەيدەگى بولعان كەز كەلگەن ەكونوميكالىق كاتاكليزم اۆتوماتتى تۇردە قازاقستانعا تىكەلەلي ىقپال ەتەتىن فاكتورعا اينالادى. بۇگىنگى كۇنى رەسەيدە وزەكتىلىگىمەن ەرەكشەلەنەتىن شەتەل ۆاليۋتاسىندا الىنعان نەسيەلەردى قايتارۋ ماسەلەسى بۇعان دالەل. ايتالىق ءسىز رەسەي رۋبلىندە نەسيە الدىڭىز دەلىك، بۇل جاعدايدا ۇلتتىق ۆاليۋتانىڭ قۇنسىزدانۋىنان ءسىز تەك قانا ۇتاسىز. سەبەبى، نەسيەڭىزدىڭ نارىقتىق قۇنى ارزاندادى. بىراق رەسەي ۆاليۋتاسىمەن الىنعان نەسيەلەر قىمبات بولىپ كەلەدى. ەكىنشىدەن، ۆاليۋتانىڭ قۇنسىزدانۋى ايلىق جانە الەۋمەتتىك تولەمدەر كولەمىنىڭ ۇلعايۋىمەن تۇسپا-تۇس كەلۋى كەرەك. سەبەبى، ءسىزدىڭ كىرىسىڭىزدىڭ كولەمى ارتپاسا رۋبلدىك نەسيەنىڭ ماعىناسى بولمايدى. ونىڭ ۇستىنە بۇل جاعدايدا ەكونوميكانىڭ قانتامىرى بولىپ ەسەپتەلەتىن بانك جۇيەسىنە قان جۇرمەي قالادى. سەبەبى، قارجى رەسۋرستارىنىڭ جەتىسپەۋشىلىگىن سەزىنە باستايدى. ال ءدال بۇگىنگى كۇنى رەسەيدىڭ قارجى ينستيتۋتتارىنىڭ اقش جانە ەۋرووداق تاراپىنان كىرگىزىلگەن سانكتسيالارعا بايلانىستى شەتەلدىك قارجى كوزدەرىنەن قارىز الۋ مۇمكىندىگىنىڭ شەكتەۋلى ەكەندىگى بەلگىلى. ياعني، ءدال قازىر رەسەي بانكتەرى جانە وزگە دە قارجى ينستيتۋتتارى قارجىلىق اشتىق جاعدايىنا تاپ بولۋى مۇمكىن ەكەندىگىن اڭعارۋ قيىن ەمەس. ەكىنشى جاعىنان شەتەل ۆاليۋتاسىندا نەسيە العان ازاماتتار قاتتى ۇتىلدى. سەبەبى، ۇلتتىق ۆاليۋتانىڭ ەسەلەپ قۇنسىزدانۋى بورىشكەردى قارجىلىق مىندەتكەرلىكتەن بوساتپايدى. بۇل بىرتىندەپ جىلجىمايتىن مۇلىك نەمەسە يپوتەكالىق داعدارىسقا الىپ كەلۋى مۇمكىن. سەبەبى، قارىزىن وتەي الماعان مىڭداعان ادام وزدەرىنىڭ نەسيە بويىنشا كەپىلى بولىپ تابىلاتىن مۇلىكتەرىن ساتۋعا ءماجبۇر بولادى. بۇل ءوز كەزەگىندە ۇلكەن الەۋمەتتىك داعدارىستاردىڭ سەبەپكەرى بولادى. ونىڭ ۇستىنە جىلجىمايتىن مۇلىك نارىعىندا جانە ونىمەن بايلانىستى وزگە دە سەگمەنتتەردە جۇمىس ىستەيتىن كومپانيالاردىڭ قۇلدىراۋىنا الىپ كەلەدى.  ورتاق ۆاليۋتا ەنگىزىلگەن جاعدايدا رەسەيدە بولۋى مۇمكىن كەز كەلگەن وسىنداي احۋال قازاقستانعا تىكەلەي ىقپال ەتەتىن بولادى. ءبىز بۇعان دايىنبىز با؟ ارينە، جوق.

قازاقستان رەسەي قارجى نارىعىندا بولىپ جاتقان بۇل قۇبىلىسپەن بەتپە-بەت كەلگەن جوق. بىراق بانك سەكتورى تاراپىنان سايلاۋدان كەيىن كۇتىلىپ وتىرعان دەۆالۆاتسيادان كەيىن ءدال وسى ماسەلە ءبىزدىڭ ەلدە دە تۋىنداۋى مۇمكىن. بۇگىنگى كۇنى ۇلتتىق ەكونوميكادا جۇمىس ىستەيتىن كاسىپكەرلەردىڭ ۇلتتىق ۆاليۋتادا مۇقتاجدىعى جوعارى بولعانىمەن، ەكىنشى دەڭگەيدەگى بانكتەر ۇلتتىق ۆاليۋتاداعى نەسيە بەرۋگە مۇددەلىلىك تانىتىپ وتىرعان جوق. ويتكەنى، قارجى نارىعى دەۆالۆاتسيا كۇتىپ وتىر. ارينە، مۇنداي كەزدە ۇلتتىق بانكتىڭ كوممەرتسيالىق بانكتەرگە قوسىمشا تەڭگە بەرۋى، ۆاليۋتالىق رەتتەۋ مەحانيزمدەرىن قايتا قاراستىرۋىنىڭ ءوزى مەملەكەتتىڭ جاعدايدى وزگەرتۋگە دەگەن ىنتاسىن بىلدىرەدى. دەگەنمەن، جۇيەلىك داعدارىستى كۇتىپ وتىرعان بانكتەر بۇل شارتتارعا بارمايدى. ناتيجەسىندە قارجىعا دەگەن تاپشىلىق ايقىن سەزىلۋدە. بۇل ەكونوميكالىق ءوسىمدى تۇنشىقتىرۋشى فاكتور. ۆاليۋتالىق وداقتىڭ ماڭىزدى كەمشىن تۇستارىنىڭ ءبىرى. سەبەبى، ۆاليۋتالىق وداق ەكونوميكالىق ەگەمەندىكتى شەكتەيدى. ينتەگراتسيانىڭ جەتكىلىكتى دارەجەسىنە كوتەرىلمەگەن مەملەكەتتەردىڭ ورتاق ۆاليۋتا ەنگىزۋى، ۇلتتىق ەكونوميكالاردى رەتتەۋدىڭ ماڭىزدى قۇرالى بولىپ تابىلاتىن ۆاليۋتالىق رەتتەۋدەن ايرىلىپ قالادى. بۇعان ەۋروپالىق وداق ەلدەرىنىڭ ىشىندە بولىپ جاتقان داعدارىستا ۇلتتىق ۇكىمەتتىڭ السىزدىگى كورىندى. مۇندا اتالمىش ەلدەر ءوز تاۋارلارىنىڭ باسەكەگە قابىلەتتىگىن ۆاليۋتا باعامىن قۇنسىزداندىرۋ ارقىلى ارتتىرۋ مۇمكىندىگىنەن ايرىلعان. داعدارىستى باسىنان وتكەرىپ وتىرعان ەلدەر بۇگىنگى كۇننىڭ وزىندە جالاقىلار مەن الەۋمەتتىك تولەمدەردى، دامۋ باعدارلامالارىن، ياعني مەملەكەتتىك شىعىنداردى قىسقارتۋ ارقىلى عانا ەكونوميكانى رەتتەپ وتىر. بىراق بۇل ساياسات ماڭگىلىك جالعاسۋى مۇمكىن ەمەس. سەبەبى، مەملەكەت ءوزىنىڭ الەۋمەتتىك مىندەتكەرلىكتەرىن تۇراقتى تۇردە قىسقارتا المايتىندىعى بەلگىلى. ول الەۋمەتتىك داعدارىسقا اكەلۋى مۇمكىن. ناتيجەسىندە بۇگىن ەۋرووداقتىڭ كولەمىندە ەۋروايماق ىدىراۋى مۇمكىن. ءتىپتى ەۋروپالىق وداقتىڭ وزىندە ەۋروايماق ۇعىمى بار. بۇل ەۋرونى ۆاليۋتا رەتىندە قابىلداعان ايماق. ال كەيبىر ەۋروپالىق ەلدەر ەۋرووداققا مۇشە بولعانىمەن ەۋروايماققا كىرۋدى كوزدەمەيدى. بۇل ءوز كەزەگىندە ۆاليۋتالىق رەتتەۋ مۇمكىندىگىنەن باس تارتقىسى كەلمەيتىن ەلدەر.

ال ەندى وسىنداي داعدارىستى باسىنان كەشىرىپ وتىرعان ەۋروپالىق وداق پەن ەۋرازيالىق ەكونوميكالىق وداقتىڭ ينتەگراتسيالىق دەڭگەيىن سالىستىرار بولساق، ەۋرازيالىق ەكونوميكالىق وداق شەڭبەرىندە ورتاق ۆاليۋتانىڭ ەنگىزىلۋىنىڭ ءالى الىستا ەكەندىگىن تۇسىنەمىز. سوندىقتان بۇگىنگى كۇنى ساياسي مۇددەنىڭ جەتەگىندە جۇرگەن رەسەيدىڭ ارتىنا ەرىپ ورتاق ۆاليۋتا ەنگىزۋ ەكونوميكالىق بوداندىققا الىپ كەلۋى مۇمكىن ەكەندىگىن ۇمىتپاعان ورىندى بولار.

شىڭعىس ەرگوبەك

Abai.kz