«قازاق ەلى – ماڭگىلىك ەل» ماسەلەسى وتكەن جىلى يدەولوگيا تۋرالى ويلارعا سەرپىن بەرگەندەي بولدى. الايدا وسى يدەيالار كوپشىلىك جاعدايدا سىرتقى بەينەسى بويىنشا قابىلداۋ مەن تۇسىنۋدە سول دەڭگەيدە بولعان سياقتى. بيىلعى قازاق حاندىعىنىڭ 550 جىلدىعىن مەرەكەلەۋ بارىنسىندا مەملەكەتتىلىك ماسەلەسى تالقىعا ءتۇسىپ جاتىر. بۇل دا يدەولوگيا ماسەلەسىن جاڭا قىرىنان تانىتۋعا مۇمكىندىك.

الدىمەن «قازاق ەلى» ءسوزىنىڭ ەتيمولوگيالىق تۇرعىسىنان توقتالساق. «قازاق ەلى» دەگەن ۇسىنىستى بۇرناعى جىلدارى ەلباسى اتىراۋعا بارعان رەسمي ساپارىندا ايتقان بولاتىن. زيالى قاۋىم، باسقا دا قوعام بەلسەندىلەرىنىڭ كوپشىلىگىنىڭ قولداۋىن تاپتى. قوعام بولعاندىقتان پىكىر الۋاندىعى بولاتىنى راس. ءار ءتۇرلى ۇسىنىستاردا پايدا بولا باستادى. بۇل پىكىرلەردىڭ ىشىندە ماسەلەن «قازاقيا»، «الاشيا»، «قازاق رەسپۋبليكاسى» دەگەن ۇسىنىس پىكىرلەر بوي كوتەرىلىپ قالدى. الايدا بيىلعى جىلعى ۇسىنىستارمەن ول ويلار سۋ سەپكەندەي باسىلدى. سوعان قاراماستان، احمەت بايتۇرسىنۇلى ايتپاقشى «ەل بۇگىنشىل, مەنىكى, ەرتەڭگى ءۇشىن» دەگەندى قاعيدا ەتىپ قاراستىرىپ، ءسوز قوزعاپ جانە ۇسىنىس ايتساق.

ءبىرىنشى، «قازاقستان» اتاۋىنا توقتالاتىن بولساق. ءبىزدىڭ قولدانىسىمىزدا بار. قازىرگى مەملەكەتىمىزدىڭ رەسمي اتاۋى بولىپ سانالادى. الايدا، ءبىز كوبىنە كوپ تۇسىنە بەرمەيتىن «ستان» جالعاۋى پارسىنىڭ «مەكەن»، «ەل» دەگەن سوزىنە سايادى. «ستان» جالعاۋى تەك پارسىنىڭ عانا ءسوزى ەمەس، ول تۇركىنىڭ دە ءسوزى دەگەن پىكىرلەر كەزدەسەدى. «قازاق ەلى» دەۋ ارقىلى ەلىمىزدىڭ اتاۋىن پارسى سوزىنەن قازاقشا ناقىشىنا كەلتىرەيىن دەپ جاتىرمىز.

ەكىنشى، «قازاقيا» دەگەن ۇسىنىستىڭ ايتىلىپ جۇرگەنىنە دە ءبىراز ۋاقىت بولدى. وسى جەردە بىزگە «يا» جالعاۋى سۇراق تۋعىزاتىنى انىق. «يا» جالعاۋىنا ءارتۇرلى تۇجىرىمدامالار بار. بىرقاتار تۇركىتانۋشى عالىمداردىڭ «ۇيا» دەگەن سوزدەن شىعاتىندىعىن العا تارتادى. الەمدىك قاۋىمداستىقتا بۇل ءسوز اراب پەن لاتىننىڭ ءسوزى رەتىندە مويىندالعان. «يا» جالعاۋى ەتيمولوگياسى «يەسى»، «قوجايىنى»، «ەل» دەگەن ماعىنا بەرەدى. لاتىن مەن اراپتىڭ ءسوزىن الامىز با نەمەسە ءوزىمىزدىڭ بولمىسىمىزداعى ءسوزدى العانىمىز دۇرىس پا؟!

ءۇشىنشى، «قازاق رەسپۋبليكاسى» دەۋشىلەر بار. ارينە، دۇرىس وي. بۇل پىكىردى بىلدىرۋشىلەر وزىندىك تولعانىستارىن ءبىلدىرىپ جاتىر. سەبەبى، «قازاق ەلى» دەۋ ارقىلى مونارحيالىق بيلىك پايدا بولىپ كەتە مە دەگەن الاڭداۋشىلىقتارى دا بار. «قازاق ەلى» دەپ اۋىستىرعاندا قازىرگىدەي رەسپۋبليكالىق فورماداعى باسقارۋ جۇيەسى بولۋعا ءتيىستى. الداعى ۋاقىتتا بيىل بولماسا دا بولاشاقتا ەل اتىن اۋىستىرۋعا قاتىستى رەفەرەندۋم بولىپ جاتسا مىندەتتى تۇردە انىق ايقىن رەسپۋبليكالىق فورماداعى باسقارۋ جۇيەسى ەكەندىگى كورسەتىلۋى ءتيىس. مەملەكەتىمىزدىڭ رەسمي اتاۋى «قازاق ەلى رەسپۋبليكاسى» دەپ اتالاتىن بولۋ قاجەت.

وسى جەردە «ەل» سوزىنە قازاقستاننىڭ ىقشامدالعان ەنتسيكلوپەديالىق سوزدىگىندە انىقتاما كەلتىرسەك. ەل – كونە تۇركى تىلىندە «حالىق» ءسوزىنىڭ ءسينونيمى رەتىندە قولدانىلعان اتاۋ. ءداستۇرلى قوعامداعى كوشپەلى شارۋاشىلىق قارىم-قاتىناستاردىڭ دامىعان كەزەڭدەرىندە «ەل» اتاۋى قاۋىمدىق-تۋىستىق قۇرلىمنىڭ (پاتريارحالدى وتباسى، رۋ، تايپا، مەملەكەت، بىرلەستىك) جوعارى دەڭگەيىن بىلدىرەتىن ماعىناعا يە بولدى.

قازىرگى ساياساتتانۋ ىلىمىندە «ەل» اتاۋى «مەملەكەت» ءسوزىنىڭ بالاماسى رەتىندە الىنعان. انىقتامالىق ماعىناسى وسىلاي كەلتىرىلگەن. وتاندىق فيلوسوفتار جانە ساراپشىلار سۇلتانباەۆا گ.س.، قۇلساريەۆا ا.ت.، جۇماشوۆا ج.ا «ينتەللەكتۋالدى الەۋەتتەن – ينتەللەكتۋالدى ۇلتقا» اتتى ۇجىمدىق مونوگرافياسىندا وسى ماسەلەگە توقتالعان بولاتىن. «ەل» ۇعىمى فيلوسوفيالىق، ساياسي، الەۋمەتتىك، ءدىني، تاريحي، مادەني تەوريالاردىڭ كەشەندى قۇرامىندا زەرتتەلىنۋى قاجەت. پۋبليتسيستيكالىق وي-پىكىرلەردە ەل بولۋ ۇعىمى ساياسي جۇيەنىڭ نەگىزى ينستيتۋتى، قۇرلىمى ماعىناسىندا ءجيى قولدانىستا، ادەتتە، مەملەكەتتىڭ قوعامدا اتقاراتىن قىزمەتى تۇرلەرىنىڭ كورىنىسى دەگەن تۇسىنىكپەن تەڭەستىرىپ ايتىلىپ ءجۇر. ال ءتۇپتىڭ تۇبىندە قاشاندا حالىقتىڭ قايماعى الىنباعان ءوز تۇسىنىگىندە ەل بولۋ دەگەنىمىز بەيبىت قاتار تىرشىلىك ەتۋ، بىرلەسە ءومىر ءسۇرۋ، ورتاق قۇندىلىقتار مەن ورتاق مۇددەلەردى يەلەنۋ بولىپ تابىلادى. ەل بولۋ ۇعىمىنىڭ نەگىزگى ءتۇيىنى بولىپ تابىلاتىن كەشەندى ماعىنا – قوعامنىڭ ساياسي ۇيىمداسۋى رەتىندە مەملەكەت جانە مەملەكەتتىڭ قوعامدىق بولمىستىڭ ءتۇرلى سالالارىمەن قارىم-قاتىناسى.

عالىم، فيلوسوف عاريفوللا ەسىمنىڭ كوپتەگەن ەڭبەكتەرى وسى «ەل»، «ەل بولۋ»، «ەلدىك سانا» ماسەلەسىنە قاتىستى. «بەسىنشى جول» دەگەن ماقالاسىندا ، قوعام قايراتكەرى: «قاي حالىقتىڭ بولماسىن رۋحى ونىڭ ەلدىك ساناسىندا ايقىندالادى. ەلدىك ساناعا كوتەرىلگەنشە حالىقتىق رۋحى تۋرالى ايتۋ قيىن، ول كومەسكى بولماق. ەل دەگەن ۇعىم مەملەكەت پەن قوعامنىڭ سينتەزى»، - دەپ بىلەدى.

ەلدىككە قاتىستى ماسەلەلەردى زەرتتەۋلەر تاريحىنىڭ بۇگىنگە دەيىنگى تاريحىندا بولعاندىعى جانە قازىر دە جالعاسىپ كەلە جاتقاندىعى بەلگىلى. ەل قۇرۋ ءۇردىسىنىڭ ءتۇرلى اسپەكتىلى: ۇلتتىق، ساياسي، الەۋمەتتىك، تاريحي، مادەني، وركەنيەتتىك كەشەندى قۇبىلىس ەكەندىگى دە ءمالىم. ەندەشە، «ەل بولۋ»، «ەلدىك سانا» تاجىربيەلىك جانە تەوريالىق بىلىمدەردىڭ كەشەنىن تۇگەلدەي قامتيتىن كەڭ ماعىنالى ۇعىم رەتىندە ساياسي-الەۋمەتتىك شىندىقتى عانا ەمەس، وعان قوسا فيلوسوفيالىق داستۇردەگى دۇنيەگە دەگەن كوزقاراستى، قوعامدىق يدەولوگيا فورماسىن ايقىنداپ بەرە الاتىن فەنومەن بولىپ تابىلادى.

ال ەندى ءبىر قاتار ساراپشىلار « «ەل» ءسوزىن ءوزىمىز جانە تۇركى تىلدەس تۋىستاس ۇلتتار جاقسى تۇسىنەر، الەمدىك قاۋىمداستىققا تۇسىنىكسىز بولىپ قالادى» دەگەن سياقتى ءوز ويلارىن ءبىلدىرىپ جاتىر. ەڭ باستىسى ءوزىمىز دۇرىس تۇسىنەتىن ءسوز بولسا بولدى. تۋىستاس تۇركى جۇرتىنا دا تۇسىنىكتى بولادى. شامامەن 200 ملن جۋىق حالىق دۇرىس تۇسىنەدى. ماسەلەن، وزىندىك مەملەكەت اتاۋىندا ەرەكشەلەنەتىن ەلدەردى كەزىكتىرەمىز. مىسالى، «england»، «finland»، «tailand» سياقتى ەلدەردى «land» دەگەن جالعاۋ ەرىكسىز كەزىكتىرەمىز. «Land» ءسوزى جەرى، ەلى، مەملەكەتى دەگەن ماعىنانى بەرەدى ەكەن. دەمەك «ەل» سوزىندە تۇرعان ەشبىر ابەستىك جوق دەگەن ويدامىن. سونىمەن قاتار كورشىلىس قىتاي ەلىن ءبىز «قىتاي» دەيمىز، اعىلشىندار «سhina» دەسە، ال وزدەرى «چجۋنگو» دەپ اتايدى. ماعىناسى «ورتالىق مەملەكەت» دەپ اۋدارىلادى. ءار ەلدىڭ ءوزىنىڭ بولمىسىنا ساي مەملەكەت اتاۋى بولاتىندىعىن بايقايمىز. قالعاندارى ەكىنشى دەڭگەيلى ماسەلەلەر.

رۋسلان احماعانبەتوۆ،

ەۋرازيا ۇلتتىق ۋنيۆەرسيتەتى جۋرناليستيكا جانە ساياساتتانۋ فاكۋلتەتى،ساياساتتانۋ كافەدراسىنىڭ 2 كۋرس ماگيسترانتى.

Abai.kz