بۇل ماقالا «ايقاپ» جۋرنالىنىڭ 1915 جىلعى 2-نومىرىندە جارىق كورگەن ەكەن. ماقالانى جازۋشى «جارداي قاراسارت بالاسى» دەگەن بۇركەنشىك ەسىمدى ازامات سول كەزەڭدەگى قازاق قوعامىنداعى وتكىر ماسەلەگە قاتىستى ۇلت زيالىلارىنىڭ پىكىرتالاسىنا ءۇن قوسىپتى. ماقالادا ۇلت كوسەمى ءاليحان بوكەيحانعا قاتىستى سىندارلى كوزقاراس بايقالادى. جالپى العاندا عاسىردان استام ۋاقىت بۇرىن تالقىعا تۇسكەن ۇلتتىق اۋىزبىرشىلىك جايى - قازىرگى كۇنى دە وزەكتى تاقىرىپ. ماقالانى وقىرمان نازارىنا ۇسىنا وتىرىپ، بۇل جازبانى جۋرناليست جىلبەك سەنبەكۇلىنىڭ facebookتەگى پاراقشاسىنان العانىمىزدى ايتا كەتپەكپىز.

Abai.kz 

پەتەربورسك يمپەراتورسك پۋبليچنىي بيبليوتەكادا روسيسكي زاكوندارىن جيناعان كىتاپتاردى اقتارعاندا، وقىپ قاراعاندا ەكىنشى ەكاتەرينا پاتشانىڭ شىعارعان قۇپيا ۋكاز قاعازى ۇشىرايدى. سول ۋكاز كوشىرىلىپ الىنسا دا بۇگىن دە قاعازدار اراسىنان تابىلماي ءجۇر. سولاي بولسا دا 1775 ءھام 1780 جىلداردىڭ اراسىندا شىققان زاكوندار اراسىنان ىزدەگەن كىسىگە تابىلسا كەرەك؟!

بۇل ۋكاز وتكەن ۋاقىتتا قۇپيا بولسا دا بۇگىندە زاكون بولىپ شىققاندىقتان، اركىمگە وقۋعا بولادى. ۋكاز ورىنبورسك گەنەرال-گۋبەرناتور جاناپتەرىنە جازىلعان ەكەن. ءسوزى ويدان شىعىپ ۇمىتىلماسا، بىلاي سىقىلدى ەدى:
1) قىرعىز-قازاق حالقىنىڭ ءبىر رۋ باسشىلارىن ەكىنشى رۋ باسشىلارىمەنەن اراز ەتىپ، ءبىرى مەنەن ءبىرىن قاس ەتىپ، ءبىرىنىڭ ەتىن ءبىرىن جەۋگە سەبەپ بولىڭىز.
2) سۇلتاندارىن ءبىرى مەنەن ءبىرىن اراز قىلىپ، ءبىرى مەن ءبىرىن يتتەي تارتىستىرىپ، ءبىرىنىڭ ەتىن ءبىرى جەۋگە سەبەپ بولارداي ءىس قىلىڭىز.
3) قىرعىز-قازاقتىڭ باسشى ادامدارىن سۇلتاندارىمەن اراز قىلىپ، سۇلتاندارىن ءوز قولاستىنداعى اقساقال ادامدارىمەن اراز قىلىڭىز. اراسىنا وت تۇسكەن ۋاقىتتا جانىپ كەتەردەي كوكىر-سوكىر دايارلاي بەرىڭىز.
وسىلايشا اراسىنا وت تۇتاتىپ، بەرەكە-بىرلىگىن الساق، ءوزارا ازىپ، توزعاندىقتارىنان قازاق-قىرعىز جۇرتى بوتەن پاتشالىق قول استىنا كوشىپ كەتەرگە دارمەنى بولماس. ءوز-وزدەرى قىرىق پىشاق بولىپ، قىرىلىسىپ، جەڭىلگەن جاعى جەڭگەن جاعىنان ءوش الار ءۇشىن، كۇش الار ءۇشىن روسسيا پاتشالىعىنا جاقىندار ۋا پاتشالىققا قورعالار. سول ۋاقىتتا روسسيا حۇكىمەتى ارالارىنا تورە بولىپ، تورەلەپ، رەتىنە قاراي يا اناسىنا، يا مىناۋ جاعىن قۋاتتاپ تۇرۋ كەرەك. ءتۇرلى امالمەنەن سۇلتاندارىنىڭ كۇشىن كەتىرسەك، وزىمىزدەن وزىپ ەشقايدا كەتە الماس. كەلەتىن، كەتەتىن جەرى ءوزىمىز بولىپ، تىلەگەنىمىزشە قاقپالاپ جورتارمىز. روسسيا پاتشالىعىنىڭ بۇل امالىنا بوتەن قازاق-قىرعىز الدانىپ تۇزاققا ءتۇستى، وتە تەز كىشى ءجۇز الداندى. كىشى جۇزدە ءۇش اتانىڭ بالاسى بار ەدى. ءبىرىسى، التى اتالى الىمۇعىلى، ەكىنشىسى، ون ەكى اتالى بايۇعىلى، ءۇشىنشى جەتى اتالى جەتىرۋ ەدى.
بۇلار قۇتىرتۋشىلارىنىڭ، وت تۇتاتۋشىلارىنىڭ تىلىنە ەرىپ، سولاردىڭ امالىنا ءتۇسىپ، قالماق پەنەن قىتاي سىقىلدى ءبىر-بىرىنە جاۋ بولىپ، باستارىنا قارا كۇن تۋعاندا ءبىر-بىرىنە قاراسپايتىن بولدى. ارالارىندا كۇندە سوعىس، كۇندە بارىمتا، كۇندە تارتىس بولىپ، اتتان ات، كوتتەن كوت قالمايتىن بولدى. پالەنشە-تۇگەنشەلەرى ءولدى، قىرىلدى، جىعىلدى دەپ جارانىڭ اۋزىن اشقانداي بولىپ نە عىلايىن، وسى كۇنگە شەيىن سول ءۇش رۋ ارالارىندا تاتۋلىق جوق.
حۇكىمەت اقىلدى بولىپ نادان، سوقىر قازاقتى ءوزىنىڭ امالىنا ءتۇسىرىپ الدى. بەرەكە-بىرلىگىن كەتىرىپ السىرەتتى، ايتاققا جۇگىرىپ، ەسى شىعىپ بەيشارا قازاقتاردا قازاق ءارى قازاق نامىسى قالمادى، ايتاققا جۇگىرۋ جاراي ما، جوق پا دەپ ويلاۋشى دا بولمادى. بىراق حۇكىمەت اقىلدى بولىپ ءوز پايداسىن تاپقان سوڭ روسسيا حۇكىمەتىنە وكپەلەۋ، كىنا قىلۋ ورىنسىز بولعانى سىقىلدى نادان اتا-بابالارعا دا وكپەلەپ بولمايدى.
1898 جىلدا دالا وبلىسىنداعى قازاق جۇرتىن باسقارماق ءۇشىن ۋاقىتشا پولوجەنيا شىعارىلدى. بۇ پولوجەنيانىڭ مۇراتى جوعارىدا ايتىلعان ۋكازدى ورنىنا كەلتىرىپ، قازاقتىڭ بويىنا ءسىڭىرۋ ەدى. ۆولوستنوي ۋپراۆيتەل، اۋىلناي، ستارشينا دەگەن ءتۇرلى لاۋازىمدار شىعارىلىپ، قازاق جۇرتىنىڭ بەرەكە-بىرلىگىن كەتىرۋگە سەبەپ بولدى. بۇل لاۋازىمداردى اقشاعا ساتىپ الاتىن بولدى. قازاقتىڭ ءوزارا قىرىق پىشاق بولىپ قىرىلىسۋىنا سەبەپ بولدى. بولىس بولعان كىسى شىعارعان شىعىنىن قايتارىپ الۋ ءۇشىن قولاستىنداعى جۇرتقا ارتىق اقشا سالاتىن بولدى. ارتىق ەكەنىن بىلە تۇرسا دا جۋان بىلەك بولىس بارماق سىلكىپ قويدى، بولىس ۇستىنەن ارىز جۇرمەيتىن زامان بولدى. بۇل ۋاقىتشا پولوجەنيا قازاقتى بىرلەستىرۋمەن قويماي، جەرىنەن ايىرىپ، جەرىن پاتشالىق قىلدى. جەردەن ايىرۋمەنەن قويمادى مۇفتيدەن دە ايىردى. حۇكىمەت حاقيقاتىنا ءتۇسىندى، ەكىنشى ەكاتەرينا ۋكازىنىڭ پايدالى ەكەنىن اڭدادى. سوندىقتان 1891 جىل 25 حامالدا ۋاقىتشا پولوجەنياعا «ستەپنوي پولوجەنيا» دەپ ات قويدى، از-ءماز وزگەرتىپ قازاققا زاكون قىلىپ قويدى. وسى كۇندە قولدانىپ جۇرگەن زاكونىمىز ستەپنوي پولوجەنيا-ءدۇر. وسىندا ءبىرى مەن ءبىرى تاتۋ قازاق جوق، اتا بالادان، ءىنى اعادان ايرىلاتىن زامان بولدى. نارودنىي سۋديالىق ءۇشىن حالىق پارتيا، پارتيا جاق-جاق بولىپ، ءبىرى مەن ءبىرى سوتتاسىپ، حۇكىمەت ەسىگىنەن ەسىك، تەسىگىنەن تەسىك قويماي تاپتاپ ءبىتىردى. ەكىنشى ەكاتەرينانىڭ ۋكازى شىققالى ءجۇز جيىرما جىل بولدى، سودان بەرى قازاقتىڭ ءبىر-بىرىنە قىلعان قاستىقتارى ساناپ بىتىرگىسىز كوبەيىپ كەتتى. قازاقتىڭ سۇيەگىنە ءسىڭىپ، ءبىر-ءبىرىن اڭدۋ، بىرىنە-ءبىرى شۇقىر قازۋ، انا-شەشە سۇتىمەن بىرگە ەمدىرىلەتىن بولدى، ەمشەك سۇتىمەنەن سىڭگەن ءبىر اۋرۋ بولدى.
وسى كۇندە قازاقتى ەتىنە سىڭگەن اۋىرۋدان قۇتقارۋ ءۇشىن جيھانشا مىرزا سەيدالين «سياز جاساۋ كەرەك» دەپ، ءوزىنىڭ تاپقان دارۋىن جۇرت ورتاسىنا كەڭەسكە سالىپ، «ايقاپ» جۋرنالىنا جازدى. بۇل تاپقان دارۋ پايدالى دارۋ بولعاندىقتان، كوپ قازاق سياز بولسا ەكەن دەپ تىلەۋلەس بولىپ تۇر.
ءاليحان مىرزا بوكەيحانوۆ بۇ سيازدىڭ پايدالى دارۋ ەكەنىنە قارسى، ورىندى-ورىنسىز دايەك كورسەتكەن بولادى، كوزگە قۇبىجىق ەلەستەتەدى، قۇبىجىقتىڭ بولاتىنى دا راس، بىراق ءبىز بەس جاسار بالا ەمەسپىز عوي. ءاليحان مىرزانىڭ سيازعا قارسى كەلۋى، پايداسى بولمايتىنىن دايەكتۋگە قاراعاندا جيھانشا مىرزا سەيدالينعا قارسى بولۋ جاعىنان قارسى كەلگەندىگىن ءوزىنىڭ جازعان سوزىنەن وقىعان قازاق بىلاي تۇرسىن، قاراپايىم قازاق تا اڭلارلىق. جۇرت نامىسى، جۇرت ارى قازاق ءۇشىن ونداي كەيكيىسكەندى تاستاپ، ءبىر اۋىزدان ءسوز شىعارۋعا كەرەك دەپ بىلەمىن. بۇلاي كەرەكتىگىن بوكەيحانوۆ ءوزى بىلسە دە، بىراق جەڭىپ كەتكەن سىقىلدى كورىنەدى.
ءاليحان مىرزا:
— حان بالاسىندا قازاقتىڭ حاقى بار ەدى، قازاققا قىزمەت قىلماي قويمايمىن، — دەيدى. بىراق بۇل مىرزانىڭ بۇلاي جالعىز شابۋىن جۇرت ۇناتا قويمايدى، ەتەتىن قىزمەتى قانداي قىزمەت ەكەندىگىن حالىق تۇسىنە الماي تۇر. احمەت مىرزا بايتۇرسىن بالاسى:
— قازاقتى اتىپ جەگەن دە، ساتىپ جەگەن دە تورەلەر ەدى، ءالى دە بولسا تورەلەر بورىشىن وتەرگە ءتيىستى، — دەيدى. باس قوسىپ كەڭەسكەندى جاقتىرىڭقىرامايدى، كەكەسىندى سوزدەر جازادى. بايتۇرسىنوۆ مىرزانىڭ ەكىنشى ەكاتەرينانىڭ شىعارعان زاكونىنىڭ بەل بالاسى بولۋىن جۇرت جاقتىرىڭقىراماي رەنجيدى.
قازاقتى ەمدەپ جازادى دەگەن باقتاشىل ارىمىز اۋىرۋ بولسا، وعان ءدارىنى قايدان تابامىز. قازاق بولعان سوڭ، قازاقتا قازاقتىڭ حاقى جوق دەي المايمىن. قازاق قازاققا پايدا قىلسا كوپ ەمەس، ۇيات-شامىن قۇرى كەكەسىندى بوس سوزىمەن بىرەۋدى وقتاماي، قاقپاي، ءوزى اداسقان قازاقتى ونان سايىن اداستىرماي، ءتۇزۋ جول سالۋ كەرەك دەپ بىلەمىن...
سورلى قازاق جۇرتىن وقىپ شىققان جاس وسپىرىمدەرىمىز ىلگەرى قاراپ تارتپاسا، كىم تارتادى؟ سونىڭ ءۇشىن وسپىرىمدەرىمىز بالا سىقىلدى قۇبىجىقتان قورقىپ تۇرماي ىسكە كىرىسسە قاراپايىم قازاق ءبىز دە جاردەمدە بولار ەدىك. «وسەر ەلدىڭ جىگىتى ءبىرىن-ءبىرى باتىر دەيدى، وشەر ەلدىڭ جىگىتى ءبىرىن-ءبىرى قاتىن دەيدى» دەگەن ءسوز بار ەدى. جاتساق تا، تۇرساق تا ءبىزدىڭ قازاق جىگىتتەرىن وسەر ەلدىڭ جىگىتتەرىندەي ەدىك دەپ تىلەپ تۇرمىز. ءاليحان مىرزاداي تاۋى شاعىلعان، قارۋى قايتقان كىسىلەردىڭ ءسوزى وقۋعا جاقسى بولسا دا، قولدانۋعا ىڭعايسىز، جايسىز بولادى.

جارداي قاراسارت بالاسى

«ايقاپ» №2, 1915 ج.