XX عاسىردىڭ العاشقى جارىمى قازاق حالقى ءۇشىن قاسىرەتتى زوبالاڭعا تولى قاندى عاسىر بولعانىن تاريحشى عالىمدارىمىز جەتكىزە جازىپ، بۇلتارتپاس دالەلدى دايەكتەپ كەلە جاتقانى قۋانتادى. تاريحي زەرتتەۋلەر مەن دەموگرافيالىق مالىمەتتەرگە سەنەر بولساق، پاتشالىق رەسەي مەن كەڭەستىك قىزىل يمپەريانىڭ جاپپاي قىرعىنداۋىنان باس ساۋعالاپ شەتەل اسقان قازاقتىڭ سانى بۇل كۇندەرى 4 ميلليونداي دەلىنىپ ءجۇر. ولار الەمنىڭ 48 ەلىندە شاشىراي قونىستانىپ جان ساقتاپ كەلەدى.

ارقادا قىس جايلى بولسا، ارقار اۋىپ نەسى بار دەپ قازاق تەككە ايتپاعان عوي. تۋعان جەرىن، وسكەن ەلىن كوزى قيىپ كىم كەتە قويار جات ەلگە!

تاۋەلسىز قازاق ەلىنىڭ قوعامدىق تاريحى، ساياسي-مادەني تاريحى ەندى-ەندى شىنداپ جازىلا باستاعانى قۋانتادى. ايتسە دە، زەرتتەۋشىلەرىمىز ءار ءۇش قازاقتىڭ بىرەۋ شەتەلدەردە، جات جەردە ءومىر ءسۇرىپ جاتقانىن، ولاردىڭ باسىنا نەلەر كەلىپ، نەلەر كەتكەنىن، قانداي بەلگىلى ادامدارى بولعانىن، اسىرەسە، رۋحاني-مادەني ەرەكشەلىكتەرى قانداي بولعانىن كەڭىنەن قامتىپ، تەرەڭدەپ قاراستىرۋعا ونشا كوڭىل اۋدارا قويماعانى، سوندىقتان دا، بولار كەيبىر مارگينال زيالىسىماقتار مەن قارىننىڭ قۇلدارىنا اينالعان بايشىكەشتەر شەتەلدەگى قانداستارىن وزەكتەن تەپكەندەي، جاتىرقاپ، جاۋىعا قارايتىنىن باسپاسوزدەن وقىپ، رەنجىپ جۇرگەنىمىز راس.

بۇعان تەك ولاردى كىنالاي بەرۋگە دە بولماس. ول بايعۇستاردىڭ بىلگەنى، كورگەنى، تاربيەسى، بارى سول عانا بولسا، امال نەشىك؟

ءبىز ءسوزىمىزدى ءالى دە بولسا تاريحشىلار مەن ادەبيەتتانۋشىلارعا، ساياساتتانۋشىلار مەن مادەنيەتتانۋشىلارعا، سونداي-اق ءباسپاسوز تۇتقاسىن ۇستاپ وتىرعان اقىن-جازۋشى، جورنالشىلارعا ارناعىمىز كەلەدى.

جازۋشى شەرحان مۇرتازا ايتقانداي: «قىتاي قازاعى، مونعول قازاعى، يران قازاعى، وزبەك قازاعى دەگەن قازاق جوق. جەر بەتىندە ءبىر عانا قازاق بار»، - ەكەنىن الدىمەن ءوزىمىز ءبىلۋىمىز، كامىل يمانمەن، مويىنداۋىمىز كەرەك بولادى. سوندا عانا جەر بەتىندەگى قازاقتىڭ تاريحى دا، مادەنيەتى دە، ادەبيەتى دە ءبىر جۇيەدە، ءبىر تۇتاستىقتا قارالىپ، ۇلتتىق مەملەكەتتىك دەڭگەيگە كوتەرىلە الادى. سوندا عانا جاقىننان-تۋىستان جاۋ ىزدەيتىن سوتسياليستىك-تاپتىق دۇشپاندىقتان ارىلىپ، ۇلتتىق مەملەكەتتىڭ مۇڭىن مۇڭداپ، جىرىن جىرلايتىن شىنايى الاش ازاماتتارىن قالىپتاستىرۋعا جول اشىلادى.

وسى باعىتتا ىستەلىپ جاتقان يگى ىستەردىڭ ءبىرى – قازاق ادەبيەتى تاريحىن جازۋعا قۇلشىنعان ادەبيەتشى عالىمدارىمىزدىڭ «قازاق ادەبيەتىنىڭ قىسقاشا تاريحى» وقۋلىعى ەكەنىن اتاپ ايتقان ءجون. اتالمىش وقۋ قۇرالى ۇستانعان قاعيدا بويىنشا: «...شەتەلدەردەگى قازاقتاردىڭ ادەبي مۇراسىن قارا شاڭىراقتاعى قازاق ادەبيەتىنىڭ ءبىر بۇتاعى رەتىندە قاراۋ، تاڭداۋلى نۇسقالارىن جۇرتشىلىقتىڭ يگىلىگىنە اينالدىرۋ... شەتتەگى قازاقتاردىڭ ادەبي مۇرالارىن ۇلتتىق ادەبيەت تاريحىنان بولە قاراۋعا بولمايدى. سوندىقتان ولاردىڭ تاڭداۋلى ۇلگىلەرىن جيناۋ، زەرتتەۋ، وقىتۋ كەزەگى كەلگەن كەلەلى ىستەردىڭ ءبىرى دەپ قاراۋىمز كەرەك». (1)

ءبىز دە ءوز تاراپىمىزدان وسى ءبىر يگىلىكتى ىسكە ءۇن قوسۋ ماقساتىمەن 1916-1934 جىلدار ارالىعىندا اق، قىزىل يمپەريا تەپكىسىنەن قىتاي اۋىپ كەتكەن قازاقتاردىڭ قيلى تاعدىرىنان سىر شەرتەتىن مۇڭدىق اقىن ءداۋىتباي مۇسابەكوۆتىڭ شىعارماشىلىعى جونىندەگى زەرتتەۋىمىزدى جۇرتشىلىق نازارىنا ۇسىنباقشىمىز. سول ارقىلى ءبولىنىپ-جارىلعان قازاقتىڭ باسىنان كەشكەن تاۋقىمەتتى تاعدىرىنىڭ ادەبيەتىمىزدەگى كورىنىسىنەن حاباردار ەتكىمىز كەلەدى.

قازاق ادەبيەتىندە ءبىرشاما جازىلىپ، كوركەمدىك بەينەسى سومدالعان تاقىرىپتىڭ ءبىرى 1916 جىلعى جەتىسۋ قازاقتارىنىڭ ۇلت-ازاتتىق كوتەرىلىسى بولدى. ۇلى مۇحتار اۋەزوۆتىڭ «قيلى زامان» رومانىنان باستاۋ العان ءار جانىرداعى ادەبي شىعارمالار كۇنى بۇگىنگە دەيىن جازىلىپ، باسپا بەتىن كورىپ كەلەدى. ال "وسى ۇلى دا قاسىرەتتى تاريحي وقيعا قىتاي اسقان قازاقتار ادەبيەتىندە قالاي كورىنىس تاپتى، كىمدەر قانداي شىعارمالار جازدى؟" دەگەن سۇراقتىڭ جاۋابى ەندى-ەندى زەرتتەۋشىلەر ەڭبەگىنە ارقاۋ بولا باستادى. پروفەسسور ر.نۇرعالي-ءادىل ايتقانداي: «ورتا ازيا مەن قازاقستاندا بولعان 1916 جىلعى حالىق كوتەرىلىسى تاريحتىڭ شالقار كوشىندە الاتاۋدىڭ تالعارىنداي اسپانداپ تۇرعان زاڭعارلاردىڭ ءبىرى. بۇل ۇلى وقيعانىڭ تۋىسقان ادەبيەتتەردە تولىپ جاتقان شىعارمالار تۋدىرۋى، تۇپتەپ كەلگەندە ءومىر مەن ونەر اراسىنداعى كىندىكتەستىكتى سيپاتتايدى. حالىق باسىنان وتكىزگەن قيان-كەسكى كۇرەستىڭ تاريح قويناۋىندا قالىپ قويماي ادەبيەتتىڭ ماڭگى وشپەس، ولمەس بەتتەرىنە كوشۋى بولىپ تابىلادى». (2)

وسى تاريحي وقيعانى شىعارماسىنا ارقاۋ ەتكەن اقىننىڭ ءبىرى كودەك مارالباي (1888-1937) ەدى. اقىن 1930-1937 جىلدار ارالىعىنداعى ءومىرىن قىتايعا قاراستى ىلە وڭىرىندە وتكىزىپ، «16 جىل»، «كەڭ تەكەس» قاتارلى ولەڭ-تولعاۋلار جازىپ حالىق مۇڭىن مۇڭداپ، پاتشالىق رەسەي وتارشىلدارىنىڭ جاۋىزدىعىن اشىنا اشكەرەلەگەن بولاتىن. سول قاتاردا ىلەگە قاشىپ بارىپ ۇزاق جىل تۇراقتاعان شارعىن العازىۇلى (1903-1988) شىعارمالارى دا وتىزىنشى جىلدارداعى حالىق قاسىرەتىنىڭ كوركەم شەجىرەسىن جاساۋعا شاما-شارقىنشا ۇلەس قوسقان اقىن. بۇل اقىنداردىڭ ولەڭ-داستاندارى قىتايداعى قازاق باسپاسوزىندە جانە تاۋەلسىز قازاقستاندا جاريالانىپ جۇرتقا بەلگىلى بولا باستادى. ال، 1918-1920 جىلدارداعى ازامات سوعىسى تۇسىندا اق پەن قىزىلدىڭ قوس قابات قىرعىنىندا قىناداي قىرىلعان، جان ساۋعالاپ قىتاي اسقان جەتىسۋ قازاقتارىنىڭ تاريحي تراگەدياسى مەن وتىزىنشى جىلدار ناۋبەتىن ءوز شىعارماسىنا ارقاۋ ەتكەن ءداۋىتباي مۇسابەكوۆ دەگەن اقىن تۋرالى بۇگىنگە دەيىن ادەبيەت الەمى مۇلدە بەيحابار قالىپ كەلەدى. ءبىز ەندى ءداۋىتباي اقىن شىعارماشىلىعىنا قىسقاشا توقتالا كەتپەكشىمىز.

ءداۋىتباي مۇسابەكوۆ 1899 جىلى بۇرىنعى تالدىقورعان وبلىسى قاپال اۋدانىندا دۇنيەگە كەلگەن. ساۋاتتى، ەسەپ قىزمەتكەرى بولىپ ەڭبەك ەتكەن. اقىندىقپەن ارنايى اينالىسپاسا دا ءوزى باستان وتكەرگەن قيلى وقيعالاردى، حالىق تارتقان تاۋقىمەتتى شىنشىلدىقپەن جىرلاپ كوپتەگەن داستان، تولعاۋلار، مىسال ولەڭدەر جازىپ وتىرعان. بىراق ەش جەرگە ۇسىنىپ، باعىن سىناپ كورگىسى كەلمەگەن سىڭايلى.

ءداۋىتباي اقساقالدىڭ 1977 جىلى 22 جەلتوقساندا ماعان جازعان حاتىندا «بالام الىمعازى، مەن ءبىرازدان بەرى قىشىما دەگەن اۋرۋعا دۋشار بولىپ، ەم قونباي دارىگەردەن-دارىگەرگە كورىنىپ جاتىرمىن. مەن جازعان دۇنيەلەرىمدى ەش جەرگە ۇسىنعان ەمەسپىن. بىراق جاكەڭ (جاعدا بابالىقوۆ - ءا.د.) قولقالاپ سۇراعان سوڭ، ءبىر كادەگە جاراسا الىڭىز دەپ بەرگەنمىن. ال، مىناۋ ءوزىڭ سۇراعان «تاڭجارىق پەن قويدىمنىڭ جانە نۇريلانىڭ ايتىسىن تالدىقورعان بولنيتساسىندا جاتقانىمدا ۇيدەگى قولجازبامدى العىزىپ ساعان جىبەرىپ وتىرمىن. نەگىزگى ايتىستارى وسى مەن جازىپ جىبەرگەندەر.

بالام، مەنىڭ بارلىق جازعاندارىم جاكەڭنىڭ قولىندا بار. كىم بىلەدى، سىزدەر ارقىلى جارىق كورىپ جاتسا، قانەكي، ءۇمىت دۇنيەسى عوي. قولدارىڭىزدان كەلسە ايانبايتىندارىڭىزدى بىلەمىن. بولىنعان جاعدايلاردان حات ارقىلى حابارلاسىپ تۇرارسىڭ، بالام. امان-ساۋ بولىڭدار»، - دەپ جازعان ەدى.

قايران قارت كوپ ۇزاماي قايتىس بولىپ كەتتى.

ال، مەن مارقۇمنىڭ اماناتىن ورىنداۋعا مۇمكىندىك تاپپادىم. وكىنىشتى-اق.

ءداۋىتباي اقساقال ءوزىنىڭ «وكىنىش پەن ءومىر شاتتىعى» دەگەن ومىرباياندىق داستانىندا:

قوش ەندى اتا قونىس مەكەندەرىم،

سەندەردەن قىسىلماسام كەتەر مە ەدىم.

قالعان حالقىڭ باۋىرشى بولىپ تۇرسىن،

ورالىپ قايتا اينالماس شەتەلدەگىڭ.

***

اق ادىر، قاپالمەنەن قىزىل اعاش،

سەندەردە ساۋىقپەنەن جازدىم قۇلاش.

بۇل جەردە وتىز ءتورت جىل ءومىر كورىپ،

ايرىلىپ بولەك كەتتى ەندىگى جاس، - دەپ جازعانىنا قاراعاندا قىتايعا قاراي 1933 جىلدىڭ كوكتەمىندە كەتكەن بولادى.

اقىننىڭ مەنىڭ قولىمدا بار شىعارمالارىنىڭ ۇزىن سانى ون ءبىر. ولار مىنالار:

1. ساۋداگەر ابدىكەرىم. 12 پاراقتىق داپتەرمەن 7 پاراق. 1934 جىلى جازىلعان.

2. مەنىڭ كورگەندەرىم. 10 پاراق. مىسال ولەڭ. 1943 ج.

3. ەسكى كۇننىڭ ەلەسى. 15 پاراق. داستان. 1950 ج.

4. انۋاربەك. 11 پاراق . داستان. 1952 ج.

5. مىنەز سىنى. 7 پاراق. تولعاۋ. 1953 ج.

6. قاسەن-جاميلا. 29 پاراق. داستان. 1953 ج.

7. ارسالاڭ مەن قىمبات. 14 پاراق. داستان. 1957 ج.

8. وكىنىش پەن ءومىر شاتتىعى. 40 پاراق. داستان. 1935 ج.

9. شاعىر ايعىر. 11 پاراق. داستان. 1957 ج.

10. جاڭا جول. 26 پاراق. داستان. 1962 ج.

11. زاھار مەن قاھار. 11 پاراق. داستان. 1975 ج.

بۇل داپتەرلەردەگى ءار بەتكە 42-44 جولدىق ولەڭدەر سيدىرىلىپ جازىلعاندىقتان ەڭ قىسقا دەگەن 7 پاراقتىڭ وزىندە 588-600 جولداي ولەڭ جولدارى قامتىلعان كولەمدى دۇنيەلەر بولىپ تابىلادى.

مۇنىڭ سىرتىندا «تاڭجارىق پەن قويدىمنىڭ ايتىسى» (3) مەن «تاڭجارىق پەن نۇريلانىڭ ايتىسى» (4) دەگەن ايگىلى ايتىستاردىڭ قاعازعا تۇسكەن نۇسقالارى دا كولەمدى. بۇل ايتىستاردىڭ تاڭجارىق اقىننىڭ قىتايدا جانە قازاقستاندا جاريالانعان تاڭدامالى جيناقتارىنا ەنگەن نۇسقالارىمەن سالىستىرا زەرتتەۋشىلەرگە بەرەر جاڭالىقتارى جوق ەمەس. اقىننىڭ ارتىندا قالعان وسىنشا مول مۇراسى ءارتۇرلى جاعدايلارعا بايلانىستى كۇنى بۇگىنگە دەيىن وقىرماندارمەن ءجۇز كورىسۋگە ءناسىپ بولماي كەلە جاتقانى وكىنىشتى-اق.

ءبىز بۇل رەتتە اقىننىڭ ەڭ كولەمدى، ءارى تاريحي-ادەبي ءمان-ماڭىزى وتە زور شىعارماسى بولىپ تابىلاتىن «وكىنىش پەن ءومىر شاتتىعى» اتتى داستانى جونىندەگى وي-پىكىرلەرىمىزدى ورتاعا سالماقشىمىز.

شامامەن 3360 جولدىق كولەمدى داستانىن مىناداي تاقىرىپتار بويىنشا جىرلاعان ەكەن.

1. سويۋزدا.

2. جولدا.

3. موڭعولدا.

4. تالقىدا.

5. ىلەدە.

6. وكىنىش

7. وزگەرىس.

8. قىسىم.

9. ازاتتىق.

10. ءومىر شاتتىعى.

11. سىن.

وسى تاقىرىپشالاردان كورىنىپ تۇرعانىنداي داستاننىڭ وقيعاسى اقىننىڭ وتكەن وتىزىنشى جىلدارىنداعى كۇشتەپ ۇجىمداستىرۋ تۇسىنداعى اۋىل-قىستاقتارداعى اسىرا سىلتەۋشى شولاق بەلسەندىلەردىڭ كەسىرىنەن جەتىسۋ حالقى تارتقان ازاپ پەن زاڭسىز اتىپ-شابۋدان شوشىعان ەلدىڭ امالسىزدان شەكارا اسىپ قاشۋىنان باستالادى.

اقىننىڭ سول تۇستاعى ساياسي كوزقاراسى تۇرعىسىنان قاراعاندا:

«تاۋ اشىق، بۋالدىر بوپ بوكتەر جابىق،

تومەنگى اپەرباقان سۋداي اعىپ.

كوپ بولدى ءتۇزۋ جولدى بۇرمالاۋشى،

باسى تۇنىق، اياعى ىلايلانىپ، - قانا تۇرعانداي بولىپ كورىنگەن.

شاۋىپ كەل قۇرمانباي مەن ءابىش دەگەن،

قاندى جول جۇرگەن جەرى وتپەنەن تەڭ.

تىسقارى وكىمەتتىڭ بۇيرىعىنان،

بىرقانشا ادام ولتىرگەن ءوز قولىمەن.

قاس بولعان سول ەكەۋى ماعان-داعى،

اۋزىنان وتى شىققان دەگەن شاعى» - دەپ، ءوزى كۋا بولعان باسسىزدىقتاردىڭ كەسىرىنەن شەتكە قاشۋعا ءماجبۇر بولعانىن ايتادى. ال، «باسى تۇنىق»، «تاۋ جاق اشىق» دەپ ەمەكسىپ وتىرعان وكىمەتىنىڭ باسىنداعى ۆ.ي.لەنيننىڭ 1921 جىلى پەنزالىق كوممۋنيستەرگە جولداعان ارنايى جەدەل حاتىندا: «جولداستار، بەس ۋالاياتتاعى قۇلاقتار كوتەرىلىسى اياۋسىز باسىپ-جانشىلۋى ءتيىس. مۇنى بۇكىل رەۆوليۋتسيا مۇددەسى تالاپ ەتەدى، ۇلگى كورسەتۋ قاجەت، بۇل ءۇشىن:

1. كەم دەگەندە 100 باي قۇلاق پەن قانىشەردى دارعا اسۋ كەرەك (حالىق كورۋ ءۇشىن مىندەتتى تۇردە دارعا اسۋ كەرەك).

2. اتى-جوندەرىن جاريالاۋ.

3. ولاردان بار ناندى تارتىپ الۋ.

4. كەشەگى جەدەلحات بويىنشا تۇتقىنداردى بەلگىلەۋ.

حالىق ءجۇز شاقىرىم جەردەن ايقايىن ەستىپ، دارعا اسىلعانىن كورىپ، زارەلەرى ۇشاتىن بولسىن. PS. ەڭ مىقتى دەگەن ادامداردى تابىڭىزدار» (5) – دەپ قاندى جارلىق شىعارعانىن قايدان ءبىلسىن. اۋىلدىڭ باسكەسەر، شاۋىپكەلدەرى قۇرمانباي مەن ابىشتەرگە جول بەرىپ، قۇتىرعان قاسقىرعا اينالدىرعان ءازازىلدىڭ لەنين باسقارىپ تۇرعان بولشەۆيكتىك ۇكىمەت ەكەنى، قان-قاساپ جيىرماسىنشى، وتىزىنشى جىلدار تۇگىلى ءححى عاسىردا ءومىر ءسۇرىپ وتىرعان يتجاندى كوممۋنيستەرگە ءالى دە قىپ-قىزىل جالاداي بوپ كورىنەرى بەلگىلى.

ال، لەنيننىڭ ءىزباسارى بولعان قاندى قول ءستاليننىڭ قازاق حالقىن ءبىرجولا جويىپ جىبەرگىسى كەلگەن قارا نيەتى ودان دا بەتەر بولاتىن.

ي.ءستاليننىڭ جەكە باسىنا تابىنۋشىلىقتى اشكەرەلەگەن كوكپ ورتالىق كوميتەتى پلەنۋمىنا جاساعان تاريحي بايانداماسىندا ن.س.حرۋششەۆ: ء«بىز ستالينگە قازاقستاندا ادام توزگىسىز اشارشىلىقتان بۇكىل قازاق حالقى قىرىلۋدىڭ از-اق الدىندا تۇرعانىن ايتقانىمىزدا، «ول سارى پالەكەتتەردەن تەك سوندىي جولمەن عانا قۇتىلۋعا بولادى»، - دەپ جاۋاپ بەردى» (6) - دەگەن ەكەن.

قازاقتا «كۇن ءبىر جاۋسا، تەرەك ەكى جاۋادى» دەيتىن ماقال بار. پرولەتارلىق قانقۇمارلار، تۇتاس سارى تاندىلەردىڭ قاس جاۋى بولعان كوسەمدەرى مەن ولاردىڭ ادامشىلىقتانشىعىپ كەتكەن «ەڭ مىقتى دەگەن ادامدارىنىڭ» ءبىرى فيليپ گولوششەكيندەر جۇرگىزگەن گەنوتسيتتىك ساياسات قازاق اۋىلدارىندا قۇرمانباي، ابىشتەرگە سۇيەنگەن بولاتىن.

1933-جىلدىڭ كوكتەمىنە دەيىن ۇستالعانى ۇستالىپ، قاشقانى قاشىپ، توز-توز بولعان قاپالدىقتاردىڭ سوڭىن الا مۇسابەك اقىن دا:

«بالانىڭ ارتى – ون كۇندىك، الدى وندا،

ءتورت بالا، ءبىر ايەلمەن ءتۇستىم جولعا»، - دەپ قىتايدى بەتكە الادى.

«جولدا» دەپ اتالاتىن ەكىنشى ءبولىم تۋعان جەرىن قيماي، جاستىق، جىگىتتىك شاعىن وتكىزگەن اسەم جەرلەرىن ءبىر-بىرلەپ جىرعا قوسا كەلە، جول ازابى مەن اشتىق قيناعان بوسقىندىقتىڭ اۋىر زاردابى ولەڭ بولادى.

جولعا بىرگە شىققان ادامدار ءىش اۋرۋىنا شالدىعىپ، ءال كەتكەندەر كوزى جايناپ دالادا قالىپ قارعا-قۇزعىنعا جەم بولعان كورىنىسىن اقىن:

جىعىلعان جەردە جاتىپ، ءالى كەتىپ،

شاما جوق – وي دا تەتىك، تىلدە تەتىك.

قولدان ءسۇيىپ، قوشتاسىپ سايراپ جاتىر،

ەگىلتىپ، ۇلكەن-كىشىنى ەڭىرەتىپ.

ەمشەكتەس ومارحان كەپ ءوز اعاسى،

توگىلىپ قۇشاقتادى كوزدەن جاسى.

قوشتاسقان زارلى مۇڭى كوككە جەتتى،

كەلە الماي ارقالاۋعا ءوز شاماسى، - دەپ ەگىلە جىرىنا قوسادى.

«موڭعولدا» دەپ اتالاتىن ءۇشىنشى ءبولىم تۇگەلدەي ازىعى تاۋسىلىپ ، اشتان قىرىلۋعا اينالعاندا، شەكاراشى موڭعولدارعا جولىعىپ قانتالاۋعا تۇسسە دە جان شاقىرار ازىققا قولدارى جەتىپ اشتىق ارانىنان قۇتىلعانى، موڭعول دەگەن قانداي حالىق ەكەنى بوسقىن كوزىمەن سۋرەتتەلەدى.

«17 كۇن دەگەندە قۇمبەلدى استىق، شەتەلدىڭ توپىراعىنا قادام باستىق» دەي كەلە، جول ازابىنان قالجىراعان اتا-انانىڭ ۇرپاعىنان تۇقىم قالدىرۋ ءۇشىن قانداي قۇرباندىققا باراتىنىن قان جىلاي وتىرىپ باياندايدى.

قىتاي شەرىگىنىڭ قۋعىنىنان قۇتىلۋ ءۇشىن قىرقىنان ءالى شىعا قويماعان ءسابيىن جولعا تاستاي قاشقان ايانىشتى حالدى جانىڭ كۇيزەلمەي وقي المايسىڭ.

الدىم دا تاستاي سالدىم لاقتىرىپ،

ويداعى ءسوزدى ايتا الماي شىداپ تۇرىپ.

ەمەس پە ىشتەن شىققان شۇبار جىلان،

تارتىنىپ زورعا بەردى جىلاپ تۇرىپ.

بالاسىن ايدان ارتىق جاقسى كورگەن،

كوتەرىپ جەتىسۋدان الىپ كەلگەن.

اجارعا بەرە سالدى – سەن ءولتىر دەپ.

جۇلىپ اپ، ءبىر يىسكەپ جاتقان جەردەن.

جوق بولىپ تاستاماسقا شاراسى دا،

قاراعان ءالى قاشقان شاماسىنا.

ارتىنا قاراي-قاراي جىلاپ كەلەد،

جالتاقتاپ تاستاي قاشقان بالاسىنا.

قازاق مۇنداي اۋىر حالدى «بالاپان باسىنا، تۇرىمتاي تۇسىنا كەتتى» دەپ تە، «تاۋىق جاڭبىر جاۋعاندا، بالاپاندارىن قورعايدى، بۇرشاق جاۋسا ءوز باسىن قورعايدى» دەپ ادامنىڭ تىرشىلىك ينستينكتىن ءدوپ باسقان. «باستان قۇلاق ساداعا» دەگىزەتىن دە سول يت تىرشىلىك زاڭى عوي.

«ىلەدە» دەپ اتالعان بەسىنشى ءبولىم ىلە وڭىرىندەگى كورگەن ازاپ، قىتاي اسكەرىنە قاتىن-بالانى تاستاي قاشىپ توز-تالاڭى شىققان بوسقىندىق ومىرگە ارنالادى.

توز-توز بولىپ كەتكەندەر بىردەن-بىردەن،

ەل ءىشى، تەڭ ىزدەلىپ جاپان تۇزدەن.

ون ەكى كۇن دەگەندە تابىلدى اقىر،

ىلاعىپ، قاڭعىپ جۇرگەن جەرلەرىنەن.

قىرىق ەكىدەن بەس ادام جولدا ءولىپ،

ءتىرىمىز نەشە ءتۇرلى بەينەت كورىپ،

تونالىپ جولداعى ەلگە اش-جالاڭاش،

ەلۋ كۇندە جينالدىق ارەڭ كەلىپ.

اقىن بۇدان ءارى ىلەنىڭ اسەم تابيعاتىن، مول بايلىعىن، وندا ءومىر ءسۇرىپ جاتقان قىزاي ەلىنىڭ جاي-كۇيىن سۋرەتتەي كەلە «جەردىڭ مايىن، كەدەيدىڭ قانىن سورعان، الپاۋىت تا بار ەكەن نەلەر-نەلەر» دەپ ادىلەتسىزدىكتىڭ الۋان ءتۇرىن، الىم-سالىق جيناۋشىلاردىڭ ورتاعاسىرلىق جابايى تۇرلەرىن ءسوز ەتەدى.

بۇل ەلدەگى پاراقورلىقتىڭ قىتايلىق اشىق تا، دورەكى كورىنىستەرىن شىنشىلدىقپەن ءارى كوركەم تىلمەن ءاجۋالاي اشكەرەلەيدى. ال، وسىمقور اشپا-جالاپ ساداگەرلەردىڭ مومىن قازاق شارۋالارىن قالاي قانسىراتا سورىپ جاتقانىنا زىعىردانى قاينايدى. اسىرەسە ساۋاتسىز، ءجون-جوسىق بىلمەيتىن قاراڭعىلىقتى، مەشەۋ قوعامدىق جۇيەنى اياۋسىز قامشىلايدى. قۋىرشاق مانساپ ءۇشىن جاۋ بولىپ دوسقا، قور بولىپ بوسقا قۇرىپ بارا جاتقان رۋشىل، پارتياشىل نادان قازاقشىلىققا كەكتەنە، وشىگە اشكەرەلەيدى. ويتكەنى ورىس تا، قىتاي دا قازاقتى وسىنداي ءازازىل جولعا ءتۇسىرىپ، بىلگەنىن ىستەپ كەلە جاتقانىن سانالى اقىن سالىستىرا باعامداپ وتىرعان جوق پا؟

«وكىنىش» دەپ اتالعان التىنشى ءبولىم تۇتاستاي قاشقىن اقىننىڭ تۋعان جەردى، ەلدى ساعىنىپ، مۇشكىل حالىنە پۇشايمان بولىپ تورىققان، قامىعىپ وكىنگەن، وپىنعان ارە-تارە كوڭىل كۇيىن بىلدىرۋگە ارنالىپتى.

اقىن وكىنىشى پەندەلىك وكىنىش ەمەس، ازاماتتىق، اكەلىك بورىش سەزىمى ازاپتاعان سانالى، ماعىنالى وكىنىش ەكەنى تۇشىندىرادى.

ىستەگەن وزىمە-ءوزىم وبال بار ما؟

قامالعان جولدان شىعىپ تۇيىق جارعا.

ءومىرى ەستەن كەتپەس ايانىشتى،

نەتكەن وبال جەتكىنشەك بالالارعا.

قور بولىپ اعىپ وتكەن ومىرىمە،

وكىنەم، قاتتى زار بوپ ءدال بۇگىندە.

وتىرمىن قارا جەردى باسپەن ۇرىپ،

ءومىردى جەلگە ۇشىرىپ جىبەردىم دە.

بۇل كوڭىل كۇيدىڭ تابيعيلىعىنا، دالدىگىنە، ادالدىعىنا شەك كەلتىرمەيمىز. اقىننىڭ سونداي الاساپىران، اينىمالى، تولقىمالى كوڭىل-كۇيى شيرىعىپ شىرقاۋ شەگىنە جەتكەندە ءان بولىپ، زارلى اۋەن بولىپ توگىلەتىنىنە دە كامىل سەنەمىز. «ەل-اي» دەگەن ءان سونداي ءبىر شاقتا تۋىلعان ەكەن.

تۋعان جەر امان با ەكەن التىن وردام،

بولعالى كەلگەن ەكەم كىمگە قورعان.

قۇرمانباي، ابىشپەنەن تۇك كورمەي ءوت،

كەتۋگە تۋعان جەردەن سەبەپ بولعان.

قايىرماسى: ەل-اي، ەل-اي! قايدا ايدادىڭ ءدام-اي،

قايران ەل امان با ەكەن، ايقاي دۇنيە-اي!

اقسۋدىڭ ءسۇت بەتىندە قايماعى ەدىم،

جارقىراپ جاي تاسىنداي جايناپ ەدىم.

ارىسقا الشاڭداتىپ سالىپ جۇرگەن،

امال نە قاتارداعى جايناعى ەدىم.

كۇرەڭبەل-جەتىسۋدا تۋعان جەرىم،

بىلمەپپىن قادىرىڭدى اتتەڭ سەنىڭ.

بىرەۋ وي، بىرەۋ ءمالى، (قىستاق ءا.ل.) تاۋدا،

ەلدەردىڭ مۇندا كەلگەن تەلىم-تەلىم!

ابىز اسان قايعى بابامىز مۇنداي كوڭىل-كۇيىن «سۋ تۇبىندە جاتقان تاس، جەل تولقىتسا شىعادى، وي تۇبىندە جاتقان ءسوز شەر تولقىتسا شىعادى» دەپ تولعامايتىن با ەدى؟

«وكىنىش پەن ءومىر شاتتىعى» اتتى ومىرباياندىق داستاننىڭ وسىعان دەيىنگى بولەگى 1935 جىلى، جولساپار ءىزى سۋىماي جازىلسا، شىعىس تۇركىستاندا 1933 جىلعى «اپرەل توڭكەرىسىنەن» كەيىنگى وزگەرىستەر مەن ودان كەيىنگى اق تەررورلىق پەن قان قاساپتا قازاق حالقى باسىنا تۇسكەن اۋىرتپالىقتى ءسوز ەتكەن «وزگەرىس» جانە «قىسىم» دەپ اتالاتىن 7-8 بولىمدەر 1942 جىلدىڭ 15 ناۋرىزىندا جازىلعان ەكەن.

ال، «ازاتتىق» دەپ اتالعان 9-ءبولىم ىلە-تارباعاتاي-التاي حالىقتارىنىڭ اسىرەسە، اعايىندى اكبار-سەيىت باستاعان قازاق حالقىنىڭ وتارشىلدىققا قارسى كۇرەسكەن ەرلىگىن، سول ارقىلى قول جەتكەن ازاتتىق جەڭىسىن جىرلاۋعا ارنالعان. 1944 جىلدىڭ كۇزىنەن نىلقىدا باستالعان كوتەرىلىس تەز قانات جايىپ 12 قاراشادا قۇلجا قالاسىندا «شىعىس تۇركىستان رەسپۋبليكاسى» قۇرىلعاندىعى جاريالاندى. اقىن مۇسابەك ازاتتىق جولىنداعى ارپالىستا قازاقتاردىڭ ەرەكشە ەرلىك كورسەتكەنىن، سول ءۇشىن دە قىتايدىڭ وتارشىل وكىمەتىنىڭ قازاقتارعا وشىگىپ، قازاقشا كيىنگەن قازاق تۇگىلى، قازاقشا تەرى شالبار كيگەن ۇيعىر مالشىسىن قىتاي شەرىكتەرى «قازاقسىڭ» دەپ نايزالاپ ولتىرگەنىن داستانىنا قوسىپ جازعان اقىن: «ەكى قويدىڭ تەرىسى، ءبىر ۇيعىردىڭ دۇنيەدەن كەتۋىنە بولدى سەبەپ» دەپ اجۋالايدى سول جاعدايدى.

كەيبىر تاريحشىلار مەن جورنالشىلار قىتايلار ء«ۇش ايماق توڭكەرىسى» دەپ اتاعان وسى رەتكى ۇلت-ازاتتىق كوتەرىلىستىڭ بار اۋىرتپالىعىن قازاقتار كوتەرسە دە «شىعىس تۇركىستان رەسپۋبليكاسى» ۇكىمەتى قۇرامىنان ەكى-اق قازاققا ورىن تيگەنىنە قاراپ، بىرىڭعاي ۇيعىر حالقىنىڭ ۇلت-ازاتتىعى كۇرەسى رەتىندە دارىپتەپ جۇرگەنى الاڭداتادى. تاريحي وقيعالار مەن ناقتىلى ساناق مالىمەتى ونى بىلايشا تەرىستەيدى.

1949 جىلعى ساناق بويىنشا قازاقتاردىڭ ءۇش ايماقتاعى جالپى سانى ميلليونعا جاقىنداعان. قازاقتاردىڭ التايدا 96% . تارباعاتايدا 80%، ىلە ايماعىندا 60% بولعانى، ياعني 1944 جىلدىڭ وزىندە ىلەدەگى قازاقتاردىڭ سانى 260672 ادام بولسا، ۇيعىرلاردىڭ سانى 165416 ادام بولعان. ال، «شىعىس تۇركىستان رەسپۋبليكاسىنىڭ» تۇراقتى ارمياسىنىڭ 70% پارتيزانداردىڭ 90% قازاقتار بولعانىن رەسمي مالىمەت راستايدى. (7)

اقىن ءداۋىتباي مۇسابەكوۆ تە وسى جالپى حالىقتىق-ۇلتتىق كۇرەسكە ءبىر كىسىدەي ات سالىسقان، بەيبىت ۋاقىتتا ۇزاق جىلدار بالا وقىتىپ ۇستازدىق ەتكەن ازاماتتىڭ ءبىرى بولعاندىقتان ءوز شىعارماسىندا بۇل داڭقتى وقيعانى شىنشىلدىقپەن سۋرەتتەپ بەرە العان.

اقىن داستاننىڭ وسى 9-ءبولىمىن 1950 جىلى 20 اقپاندا جازىپ شىققان. ول تۇستا ء«ۇش ايماق» قىتاي كوممۋنيستەرىنىڭ بيلىگىنە ءوتىپ، «شىعىس تۇركىستان رەسپۋبليكاسى» تاريح قويناۋىنا كەتكەن بولاتىن.

داستاننىڭ سوڭعى 10-ءبولىمى ء«ومىر شاتتىعى» دەپ اتالادى.

بۇل بولىمدە اقىن قحر مەن كسرو اراسىنداعى كەلىسىمشارت بويىنشا قىتايدا تۇراتىن كەڭەس وداعى ازاماتتارىنىڭ ەلىنە قايتۋىنا جول اشىلعاندىعىنان باستاپ 20 جىلداي كورمەگەن تۋعان جەرىنە ورالۋدىڭ شاتتىق كۇيىن شەرتەدى. بۇل بولىمدەگى ەڭ كورنەكتى تاريحي ماڭىزى بار كوركەمدىك شەشىم رەتىندە 20 جىلداي دامدەس-تۇزداس بولىپ، ىشەك-قارىنى ارالاسىپ كەتكەن قىزاي ەلى ازاماتتارىنىڭ كوشەتىن ەلمەن، اقىنمەن قوشتاسۋ حاتىن اتاپ ايتۋعا بولادى.

قىزايدىڭ بەلگىلى رۋىنىڭ ءبىرى تورعايدان شىققان وت اۋىزدى باراتبايدىڭ «تورعاي ەلىنەن ەستەلىك» اتتى قوشتاسۋ ولەڭىن تولىق بەرۋدى ءجون كوردىك:

قالامدى قوشتاسۋعا الدىق قولعا،

سىزدەر تۇسەت دەگەن سوڭ ءساتتى جولعا،.

جانى ءبىر، قانى ارالاس تۋىستاردى،

قايتۋعا حابارلاپتى ۇلكەن وردا.

ۇلى ءسوز تىم ارداقتى وتان دەگەن،

ويتكەنى ادام جانى وتانمەنەن.

ءۇش ماتاي ءبىر ەمشەكتى ەمىپ وسكەن،

ءبىر جاتىپ، ءبىر كورپەنى تەۋىپ وسكەن.

تورقالى توي، ولىمدە توپىراقتى،

قۋانىشپەن جىلاۋدى تەڭ ۇلەسكەن.

دەمەدىك ءبىز سىزدەردى اۋىپ كەلدى،

دەستىك، قايتا تۋىسىن تاۋىپ كەلدى.

ەلىنىڭ قاسيەتىن الا كەلىپ،

بىزدەرگە تالاي تابىس تاۋىپ بەردى.

قىزايعا تەرىس بولماي كەلگەنىڭىز.

كوگەردى تەگىس ەگىسپەنەن جەرلەرىمىز.

مادەنيەت جاعىنان مەكەڭ-داۋكەڭ، (8)

حالىققا قاتتى سىڭگەن ەڭبەگىڭىز.

تاتيدى ەڭبەكتەرىڭ جىرلاعانعا،

كوپ كومەك كورسەتكەن سوڭ بۇل زامانعا.

سانسىز جاستى سانالى ەتتىڭىزدەر،

بالا وقىتىپ نوعايتى-جىرلاعاندا.

كوپتەن-كوپ بورىشتىمىز داۋكە سىزگە،

قايىر-كوش، ريزا بول، داۋكە بىزگە.

ايىرتىپ اق، قارانى، تاربيەلەپ،

شىعارىپ كەتتىڭىزدەر ۇيدەن تۇزگە.

ۇستازىمىز سىزدەرگە بورىشتىمىز،

اكەمىزدەن بولمەدىك ءسىزدى بوتەن.

قوش ساۋ بول اتا مەنەن انالارىم،

ارداقتى جەڭگەلەر مەن اعالارىم.

سۇيىكتى ءىنى، كەلىن، اپكە-ءسىڭىلى،

قۇلىنشاق تۇقىم-ۇرپاق بالالارىم.

كوپ سالەم كوشكەن ماتاي بالاسىنا،

ىلەنىڭ قالدىق قىزاي دالاسىنا.

كورمەسەك تە كورگەندەي سالەم دەڭىز،

قازاقتىڭ ول جاقتاعى بالاسىنا.

حاتقا 11 رۋلى ەلدىڭ 11 ازاماتى قول قويىپ ءداۋىتباي اقىنعا تابىستاپ قوشتاسىپ قالادى. ءبىز وسىناۋ قاراپايىم بولسا دا، تاريحي ءمانى بار حاتتى تولىعىراق بەرۋگە تىرىستىق. ويتكەنى، مۇندا ۇياسى بۇزىلماعان، ورتاسى ورتايماعان، سۇتتەي ۇيىعان قازاقتىڭ ۇلتتىق-ەلدىك بىرلىك-ىنتىماعى، شىندىعى شىنارداي اسقاقتاپ تۇر.

ورىستان تەپەرىش كورگەن قازاق نەگە قىتايعا قاراي بوسادى؟ قىتاي ناعاشىسى دا، جەكجاتى دا، ەشكىمى دە ەمەس. ول جاقتا ءبىر ەمشەكتەن وربىگەن قانداس، تاعدىرلاس باۋىرلارى ءومىر ءسۇرىپ جاتقاندىقتان دا سولاردى ەس كورىپ باردى عوي. ال قىتايدان قورلىق كورگەن ءدال سولاي ۇلى وتانىن پانا تۇتىپ، ەس كورىپ كەلىپ جاتىر.

بىراق ءبىزدىڭ بۇل كۇندەردەگى قازاعىمىز باراتباي اقىنشا ەمىرەنبەي، وزەگىنەن تەپكەندەي ودىراياتىنى نەسى؟ ءوز الدىنا شاڭىراق كوتەرىپ، تاۋەلسىز مەملەكەت قۇرىپ جاتقان قازاققا، قايداعى ءبىر ويدان قىردان جينالعان كەلىمسەك «قازاقستان حالقى» ەمەس، قيىن-قىستالاڭدا قاسىڭنان تابىلاتىن ءوز قانداسىڭدى باۋىرىڭا تارتقانىڭ قايىرلى بولار. اقىن ءداۋىتباي مۇسابەكوۆتىڭ «وكىنىش پەن ءومىر شاتتىعى» داستانى بىزگە سول ءبىر اششى شىندىقتى تاعى ءبىر ەسكە سالعانداي.

ءبىز بۇل داستاننان - ءبولىنىپ-جارىلعاننان قازاقتىڭ قانشاما زيان تارتقانىن، قورلىق كورگەنىن، وتان دەگەن قاسيەتتى ۇعىمنىڭ قادىر-قىمباتى نەدە ەكەنىن دە ەستەن شىعارماۋدى وسيەت ەتكەنىن سەزىنەمىز.

اقىن ءداۋىتبايدىڭ تاريحي مانگە يە شىعارماسىنىڭ ءبىرى «قاسەن مەن جاميلا» داستانى. وسى داستان جەلىسىمەن قىتايداعى قازاقتاردىڭ تۇڭعىش كينوسى «قاسەن-جاميلا» دۇنيەگە كەلگەن.

قورىتا ايتقاندا، مۇسابەكوۆ ءداۋىتباي ءالى كۇنگە دەيىن قازاق ادەبيەتى ءۇشىن بوگدە، بەيتانىس ەسىم بولعانىمەن الدا باسپاگەرىن دە، زەرتتەۋشىسىن دە كۇتىپ جاتقان مول قازىنالى قارتتارىمىزدىڭ ءبىرى بولىپ تابىلادى. ءداۋىتباي سىنىپتاستارى بولعان ءىلياس جانسۇگىروۆتەرمەن قاتار شىقسا دا، ولار شىققان شىڭعا شىعا الماعانمەن ونىڭ جازعان شىعارمالارى سول ءبىر قان ساسىعان قيلى زامان شىندىعىن تانىپ-بىلۋگە، ۇرپاقتاردىڭ تاريحي جادىن قالىپتاستىرۋعا وزىندىك ۇلەسىن قوسا الاتىن كوركەم وقۋلىق قىزمەتىن اتقارا الادى دەپ قارايمىز.

ءبىر قۋانارلىق مادەني جاڭالىق رەتىندە اقىننىڭ 432 بەتتىك «تاڭدامالى جيناعى» 2013 جىلى «توعاناي ت» باسپاسىنان «مادەني مۇرا» باعدارلاماسىمەن جارىق كورگەنىن شۇيىنشىلەي ايتقىمىز كەلەدى. كىتاپقا ەنگەن سونشاما مول شىعارمالاردىڭ ەسكىشە توتە جازۋمەن جازىلعان قولجازباسىن بۇگىنگى جازۋعا اينالدىرىپ كوشىرگەن كىتاپحانا مەڭگەرۋشىسى ماريامكۋل ورىمبايقىزىنا دا العىس ايتۋدى ءجون كوردىك.

الىمعازى داۋلەتحان،

عىلىم جانە ءبىلىم مينيسترلىگى ش.ش.ءۋاليحانوۆ اتىنداعى تاريح جانە ەتنولوگيا ينستيتۋتىنىڭ جەتەكشى عىلىمي قىزىمەتكەرى، تاريح عىلىمىنىڭ كانديداتى.

Abai.kz

پايدالانعان ادەبيەتتەر ءتىزىمى:

1. قازاق ادەبيەتىنىڭ قىسقاشا تاريحى، وقۋ قۇرالى. 2-كىتاپ، الماتى، «قازاق ۋنيۆەرسيتەتى» باسپاسى، 2002, 380-ب (456 ب.)

2. نۇرعالي ر. اۋەزوۆ جانە الاش، الماتى: سانات، 1997, 351-ب;

3. تاڭجارىق جولدىۇلى، 3-توم، حالىق باسپاسى، 1985-1995 ج.ج.;

4. تاڭجارىق جولدىۇلى، شىعارمالارىنىڭ تولىق جيناعى، 2 ت.، «ەل وردا» باسپاسى، الماتى، 2002 ج.;

5. بۇركىتباي اياعان، لەنين دەگەن كىم؟ «جاس الاش №70, 14 ماۋسىم، 2005 ج.»;

6. مۇحتار شاحانوۆ، ۇلتسىزداندىرۋ ساياساتى. («جەلتوقسان ەپوپەياسى» اتتى دەرەكتى روماننان ءۇزىندى) قازاق ادەبيەتى، № 48 (3000) 1, 12, 2006;

7. ع.نوكىشۇلى، شىعىس تۇركىستانداعى داۋىل، الماتى، 1998, د.ءماسىمحان، «جىر جەبە»، الماتى، 2000, ت.زاكونۇلى، 1940-1949-جىلدارداعى شينجياڭ قازاقتارىنىڭ ۇلت-ازاتتىق قوزعالىسى، الماتى، 1998. ج.ساميتۇلى، «قىتايداعى قازاقتار»، الماتى، 2000.

8. مەيىرمان ەرمەكتاسوۆ، تالدىقورعانداعى كوك ءۇيلى مامان تۇرىسبەك بايدىڭ قارجىسىمەن ىستامبولدا وقىپ «مامانيا» مەكتەپ-مەدرەسەسىندە ۇستازدىق ەتكەن. قىزىلدىڭ قىرعىنىنان باس ساۋعالاپ ىلەدەگى قىزاي ەلىنە بارىپ ۇزاق جىل ۇستازدىق ەتىپ، حالىق قۇرمەتتەگەن ادام. بالاسى زەكەن مەيىرمانۇلى شاڭقاي كونسەرۆاتورياسىندا وقىپ، قازاقستانعا كەلگەن سوڭ كوپ جىلدار بويى قىزىلوردا، جامبىل تەاترلارىندا ءونىمدى ەڭبەك ەتكەن ەدى