ءبىزدىڭ قازىرگى وسال جەرىمىز وسى – اۋىل تۇرعىنىن كەدەيشىلىككە دۋشار ەتىپ وتىرمىز. ءبىز اۋىلدىڭ نامىسىن اياققا تاپتادىق.

قوعامنىڭ دامۋ زاڭدىلىعىنا بايلانىستى شارۋالار ارقاشان دا مەملەكەتتىڭ دامىتۋشى كۇشى، ءارى ەڭ سەنىمدى تىرەگى بولىپ كەلدى. تالاي-تالاي سوعىستاردىڭ قيىن جىلدارىندا شارۋالار ءبىرىنشى بولىپ، قولدارىنا ايىر-كۇرەكتەرىن الاتىن، قاشاندا ولاردىڭ وتانى وزدەرى تۇرىپ جاتقان سول قارا جەردەن باستالادى. ال بەيبىت ءومىر باستالعالى بەرى، ولار ەرتەمەن تۇرىپ، ءبىرىنشى بولىپ وزدەرى سايلاعان كانديداتقا داۋىستارىن بەرىپ، تەزىرەك ەگىستىكتەگى جۇمىسىنا اسىعاتىن. سويتە تۇرا، ءوزى تاڭداعان كانديدات جوعارى جاقتا وتىرىپ، ءوزىن ەشقاشان الدامايتىنىنا ول كامىل سەنەتىن.

مىنە، ناق وسى پاتريوتتىق سەنىمدىلىك پەن قاراپايىمدىلىق، توزىمدىلىك، ءتىپتى مويىنسۇنۋشىلىق اۋىل ادامىنىڭ بويىنا بىتكەن تابيعي قاسيەتى ەدى. ال ۇكىمەت بولسا، تاريحي دەرەكتەردە جازىلعانداي، كەدەي شارۋانىڭ وسى ءبىر دىلدىك قاسيەتىن ۇنەمى ءوز ىڭعايىنا قاراي قولدانىپ، كەيدە ءتىپتى شەكسىز ورەسكەلدىكپەن پايدالانىپ كەلدى. ونىڭ ۇستىنە قوعامنىڭ باسقا وكىلدەرىنە قاراعاندا، اۋىل ادامدارىن توزىمدىلىك ساقتاۋعا، قانداي جاعداي بولسا دا شىداي تۇرۋعا جيىرەك شاقىرۋشى ەدى. ال قوعامنىڭ وسىناۋ ءبىر الەۋمەتتىك-ەكونوميكالىق قيىلىسىنداعى وزگەرىستەردىڭ دامۋ باعىتى ىلعي دا بىرجاقتى بولادى.

ءبىزدىڭ اۋىلداردىڭ بۇگىنگى تۇرمىس-تىرشىلىگى تۋرالى جازۋدىڭ ءوزى – وتە قيىن ماسەلە. ال ءومىرىنىڭ جارتىسىنان كوپ ۋاقىتىن اگرارلىق سەكتوردا قىزمەت ەتۋگە ارناعان مەن ءۇشىن بۇل – ەكى ەسە قيىن. تاپ-تاماشا گۇلدەنىپ وتىرعان اۋىل شارۋاشىلىعىن جوعالتىپ العانىمىز – وسى كۇنگە دەيىن مەنىڭ موينىما تۇسكەن اۋىر جۇك سەكىلدى قابىرعامدى قايىستىرادى. ونىڭ ۇستىنە ەلىمىز تۇرعىندارىنىڭ 45%-ى سول قاڭىراپ قالعان اۋىلداردا ولمەستىڭ كۇنىن كەشۋدە.

وسىنداي ساتتە سوناۋ حVIII عاسىردا ورىستىڭ بەلگىلى ساياحاتشىسى ا.راديششەۆتىڭ «ماسكەۋدەن پەتەربورعا ساياحات» اتتى اتاقتى شىعارماسىندا جازعان جولدارى ەسكە تۇسەدى. ول ورىس دەرەۆنيالارىنداعى مۇجىقتاردىڭ اۋىر ءارى تەگىن ەڭبەگىن، ولاردىڭ جۇپىنى، كۇيكى تىرلىگىن مىناداي سوزدەرمەن وتە قاتاڭ سۋرەتتەيدى: «مەن جان-جاعىما قارادىم – سول ساتتە مەنىڭ ىشكى دۇنيەم ادامزاتتىڭ قايعى-قاسىرەتىمەن قورلاندى».

راديششەۆتىڭ ءدال وسى كىتابى سول كەزدىڭ وزىندە رەسەيلىك اقسۇيەكتەردى ءدۇر سىلكىندىرگەن ەدى. سونىڭ ارقاسىندا رەسەيدە اۋىل شارۋاشىلىق رەفورمالارى قابىلدانىپ، زەمستۆولار قۇرىلا باستادى. ەڭ باستىسى – اۋىل تۇرعىنى شىن مانىندە ءوزى تۇرعان جەرىنىڭ قوجايىنىنا اينالدى. مىنە، سونىڭ ناتيجەسىندە ءبىر كەزدەرى دامۋى جاعىنان ارتتا قالعان رەسەي ەۋروپانى استىقپەن قامتاماسىز ەتۋشى الدىڭعى قاتارلى دامۋشى ەل بولىپ شىعا كەلدى.

بۇگىنگى كۇنى كوپتەگەن اۆتورلار اۋىلدىڭ تىرشىلىگىن وتە اۋىر، ابدىراعان، قۇردىمعا كەتكەندەي قىلىپ سۋرەتتەيدى. ەڭ وكىنىشتىسى – ەگەر دە سالىستىرا ايتاتىن بولساق، ءبىزدىڭ ارقا سۇيەر اتقامىنەرلەردىڭ اراسىندا وسىعان سىن تاعار، توقتاۋ ايتار بىردە-ءبىر ءىرى تۇلعا تابىلمادى. ءبىز تابيعي بايلىعىمىز بەن مۇمكىندىكتەرىمىز بارشىلىق اگرارلى ەلمىز. وسىدان 20–30 جىل بۇرىن تۇرعىنداردىڭ 60%-ى بولاشاققا نىق سەنىممەن، ەمىن-ەركىن اۋىلدى جەردە ءومىر ءسۇردى. سول كەزدە اۋىل تۇرعىندارىندا ءدال قازىرگىدەي كەدەيشىلىك دەگەن بولعان جوق ەدى. ول كەزدىڭ سۇيىكتى ۇراندارىنىڭ ءبىرى: «اۋىل جانە قالا تۇرعىندارىنىڭ ءومىر ءسۇرۋ دەڭگەيىن تەڭەستىرۋ!» دەگەننىڭ ءوزى از دا بولسا كۇشىندە تۇردى. الايدا مۇنىڭ ءبارى مەنىڭ ەموتسيالىق سەزىمىمنىڭ ءبىر كورىنىسى عانا.

1991 جىلى ەلدە جاپپاي جەكەشەلەندىرۋ جۇمىستارى باستالدى. سول كەزدە مەن قاراتال اۋداندىق اتقارۋ كوميتەتى توراعاسىنىڭ ورىنباسارى ەدىم. اۋداندا جەكەشەلەندىرۋ مەن ەكونوميكالىق وزگەرىستەردى ەنگىزۋ جۇمىستارىنا باسشىلىق ەتۋ ماعان جۇكتەلدى. جاڭادان شىققان زاڭدار مەن قۇجاتتار باستان اسادى. جۇمىس وتە قىزىقتى جۇرەتىندەي بولىپ كورىندى. ەڭ الدىمەن اۋدانداعى تۇرعىن ۇيلەردى جەكەشەلەندىرۋدەن باستادىق.

قولداعى بار قۇجاتتى وقىپ، ونىڭ شارتتارىمەن جانە الداعى جۇمىسىمىزدىڭ مانىمەن، ونىڭ نارىقتاعى ناتيجەسىمەن تانىسقاننان كەيىن، مەن ەلدە مۇنداي جەكەشەلەندىرۋ جۇرگىزۋگە ءۇزىلدى-كەسىلدى قارسىلىعىمدى ءبىلدىردىم. بۇل جەكەشەلەندىرۋدىڭ ناتيجەسىندە اۋىل تۇرعىنى ەكونوميكالىق شىعىنعا ۇشىرايتىنى ايدان انىق بولعان ەدى. مەن ءوز تالداۋلارىمدا كوزىم جەتكەنى: قالالىق پاتەرلەردىڭ نارىقتىق قۇنىنىڭ اۋىلدىق جەرلەردەگى تۇرعىن ۇيلەردىڭ نارىقتىق قۇنىنان ون ەسە ايىرماشىلىعى بولدى، ءارى ول اۋىل تۇرعىندارىن بىرنەشە ەسە شىعىنعا ۇشىراتتى. مىسالى، سول كەزدە اۋىلدى جەردەگى ورتاشا ستاتيستيكالىق ءۇش بولمەلى پاتەردىڭ نارىقتىق قۇنى 2–3 مىڭ اقش دوللارى تۇراتىن. اۋدان ورتالىعى – ۇشتوبەدە ول 3–5 مىڭ دوللارعا ارەڭ جەتەتىن. ال وبلىس ورتالىعى – تالدىقورعان قالاسىندا بۇل سوما 6–7 مىڭ دوللارعا، الماتى قالاسىندا – 15 مىڭ دوللارعا دەيىن جەتىپ جىعىلاتىن. (بۇل جەردە، ارينە، 1991 جىلعى نارىق باعاسى كەلتىرىلىپ تۇر).

جەكەشەلەندىرۋ كەزىندەگى ەڭ باستى شارت – جالپى ەڭبەك ءوتىلى (ترۋدوۆوي ستاج) ەسەپكە الىناتىن. ناتيجەسىندە ورتاشا اۋىل تۇرعىنى جەكەشەلەندىرىلگەن پاتەرگە يە بولعانى سياقتى قالالىق تۇرعىن دا پاتەرگە يە بولعان كەزدە، ەگەر دە ەكەۋىنىڭ ەڭبەك ءوتىلى بىردەي بولسا، اۋىل تۇرعىنى قالالىق تۇرعىنعا قاراعاندا 5–10 ەسە جەلىنىپ قالدى. مىنە، جوعارىداعى مەن ايتقان قۇجاتتاردا اۋىل مەن قالا تۇرعىنى اراسىنداعى وسىنداي تەڭسىزدىك تايعا تاڭبا باسقانداي كورىنىپ تۇردى.

مەن وسى ادىلەتسىز الەۋمەتتىك تەڭسىزدىك جايىنداعى ءوز ويىمدى بارلىق ەسەپتەرىم مەن تالداۋلارىمدى كەلتىرە وتىرىپ، 1991 جىلى «كازاحستانسكايا پراۆدا» گازەتىندە اشىق ايتتىم. الايدا رەسمي ورىنداردان ەشقانداي جاۋاپ بولمادى. تەك جالعىز ەكس-دەپۋتات ت.كۆياتكوۆسكايا عانا سول گازەت ارقىلى ماعان سىن ايتىپ، مەنىڭ سول ۇسىنىستارىمدى «پەسسيميستىك كوزقاراس» دەپ تاپتى. ال قالالىق مينيسترلىكتەگى شەنەۋنىكتەر مەن زاڭ ورىندارى اۋىل تۇرعىنىنىڭ ايتقاندارىنا قۇلاق اسپادى، ويتكەنى، سول جەكەشەلەندىرۋدەن ولاردىڭ اۋىزدارى مايلانىپ، قالتالارى قالىڭداي تۇسكەن ەدى. ەسەسىنە، مەن ءوز باسشىلارىمنان «بوس ءسوزدى قويىپ، جەكەشەلەندىرۋمەن ناقتى اينالىسۋ كەرەك» دەگەن سىڭايدا ەسكەرتۋ الدىم.

ارينە، ماسەلەنى شەشىپ، ونىمەن جۇمىس ىستەگەننەن گورى، تىنىش قانا بۇيرىقتى ورىنداپ جۇرە بەرگەن الدەقايدا وڭاي. ءسويتىپ، مەن قاراتال اۋداندىق اتقارۋ كوميتەتىنىڭ اۋدانداعى تۇرعىن ۇيلەردى جەكەشەلەندىرۋ تۋرالى شەشىمىن دايىنداۋعا كىرىستىم. بۇل قۇجاتقا ءبىز ۇشتوبە قالاسىنداعى تۇرعىن ۇيلەر قۇنىنىڭ ەڭ جوعارعى كوەففيتسيەنتىن (1,25) جانە اۋىلدىق جەردەگى تۇرعىن ۇيلەر قۇنىنىڭ، كەرىسىنشە، ەڭ تومەنگى كوەففيتسيەنتىن (0,75) ەنگىزدىك. وسىلايشا ءبىز تىم بولماسا وسى اۋدانداعى تەڭسىزدىكتى جويۋعا تىرىستىق. ال مۇنداي كوەففيتسيەنتتەردى ەنگىزۋگە بىزگە سول كەزدەگى زاڭ مۇمكىندىك بەرگەن ەدى.

الايدا، كەيىننەن ماعان بەلگىلى بولعانداي، جەكەشەلەندىرۋ كەزىندە بولعان الەۋمەتتىك ادىلەتسىزدىكتى وسىنداي ادىسپەن شەشۋگە تىرىسقان ازعانتاي عانا توپتىڭ ءبىرى – قاراتال اۋدانى بولىپتى. ءبىزدىڭ وسى ماسەلە جونىندەگى ادال شەشىمدەرىمىزدى كەيىننەن نارىق زاڭدىلىعى مەن ءومىردىڭ شىندىعى ءوزى دالەلدەپ بەردى. مىسالى، 2007 جىلى تۇرعىن ءۇي باعاسى، مەنىڭ جازبالارىم بويىنشا، مىناداي ەدى: مەنىڭ تۋعان جەرىم – جامبىل وبلىسىنىڭ مويىنقۇم اۋدانىندا ءۇش بولمەلى ورتاشا پاتەردىڭ قۇنى الىس اۋىلداردا – 1-2 مىڭ دوللار، وبلىس ورتالىعى تاراز قالاسىندا – 45–50 مىڭ دوللار، ال الماتىدا – 100–150 اقش دوللارى بولدى. بۇدان شىعاتىن قورىتىندى: ءبىر-بىرىنە سايكەس جاعدايدا اۋىلداعى مىرقىمباي (جاڭبىرباەۆ) استانالىق سيدوروۆقا 100 ەسەگە ۇتىلىپ قالدى.

ال بۇگىنگى كۇنى كەز كەلگەن ازامات ءوزىنىڭ جەكەشەلەندىرىپ العان پاتەرى اۋىلدا، اۋدان ورتالىعىندا، وبلىس ورتالىعىندا جانە استانالىق قالالاردا قانشا تۇراتىنىن ءوزى ەسەپتەپ شىعارىپ، وسى الەۋمەتتىك ادىلەتسىزدىك پەن ايىرماشىلىقتى ءوز كوزىمەن كورە الادى. ال ەندى تۇرعىن ۇيلەردى جەكەشەلەندىرۋ سالدارىنان اۋىل تۇرعىنى اۋدان تۇرعىنىنا 4–5 ەسەگە، وبلىس ورتالىعى تۇرعىنىنا 30–40 ەسەگە، ال استانا مەن الماتى سياقتى ءىرى قالالار تۇرعىنىنا ءتىپتى 100 ەسەدەن دە جوعارى پايىز ۇتىلىپ قالعانى باعا ديناميكاسىنىڭ جالپى شەشىمىنەن كورىنەدى. ءدال سول جىلداردا اۋىلدىق جەرلەردە رەسپۋبليكا تۇرعىندارىنىڭ 60%-ى ءومىر ءسۇرىپ، ولار نەگىزىنەن مەملەكەت قۇرۋشى ەتنوستىڭ وكىلدەرى بولعانى ايتپاسا دا تۇسىنىكتى.

مىنە، وسىنىڭ بارىنە مىناداي نەگىزدە قورىتىندى جاساۋعا بولادى: بۇگىنگى كۇنگى نارىق جاعدايىندا اۋىل تۇرعىنى ءۇشىن مۇنىڭ ءبارى كۇتپەگەن ادىلەتسىزدىك پەن الەۋمەتتىك-ەكونوميكالىق تەڭسىزدىك ەكەنى انىق; ءبىز ءوزىمىزدىڭ وسى قىلىعىمىزبەن اۋىل تۇرعىنىن بىرنەشە مارتە ەكونوميكالىق شىعىنعا (30–100 ەسە) دۋشار ەتىپ، ولاردىڭ ار-نامىسىن اياققا تاپتاپ تاستادىق.

وكىنىشكە قاراي، 90-جىلدارداعى تۇرعىن ءۇي قورىنىڭ مالىمەتتەرى مەندە جوق. الايدا تۇرعىن ءۇي كولەمىنىڭ ادام باسىنا شاققانداعى سول جىلدارعى ورتاشا ەسەبى بويىنشا، اۋىل تۇرعىنىنىڭ قانشالىقتى ۇتىلىپ قالعانىن ەسەپتەپ شىعارۋ وپ-وڭاي. مىسالى، 1991 جىلى ەلدە تۇراتىن حالىق سانى 16,7 ملن ادام بولىپ، ونىڭ 60%-ى اۋىلدى جەرلەردە تۇردى. ال ەندى تۇرعىن ۇيلەردىڭ 2007 جىلعى باعاسىنىڭ نەگىزىندە، ءبىزدىڭ ەسەبىمىز بويىنشا، جالپى اۋىل تۇرعىنى جەكەشەلەندىرۋدىڭ سالدارىنان 95–98 ملرد اقش دوللارىن جوعالتىپ الدى. بۇل كورسەتكىش قازاقستاننىڭ 2007 جىلعى ءىجو-نە تەڭ. ونى اۋىلداعى ءاربىر تۇرعىنعا ەسەپتەيتىن بولساق، 9,8 ملرد اقش دوللارى كولەمىندە بولىپ شىعادى. مىنە، ءدال وسى سومانى اۋىلداعى ءاربىر تۇرعىن جەكەشەلەندىرۋ ناتيجەسىندە جوعالتىپ الدى.

دەگەنمەن، سول جىلدارعا قايتا ورالايىق. جەكەشەلەندىرۋمەن قاتار سوۆحوزدار مەن كولحوزداردى، باسقا دا مەملەكەتتىك مەكەمەلەردى تاراتۋ جۇمىستارى باستالدى. ءبىزدىڭ اۋداندىق كوميسسياعا «نوۆىي مير»، «بايشەگىر» جانە «قورجىنكول» سوۆحوزدارىن تاراتۋ جونىندەگى قۇجاتتاردى دايىنداۋ جۇكتەلدى.

ارينە، كوميسسيا ودان باسقا دا نىسانداردى قاراستىردى. اسىرەسە ۇشتوبە ەت كومبيناتى، اۋداندىق ارنايى جەمىس-جيدەك بازاسى، مونشا-كىر جۋاتىن كەشەن جانە ت. ب. جەكەشەلەندىرۋگە ۇسىنىلعان نىسانداردىڭ تەحنيكا-ەكونوميكالىق كورسەتكىشتەرىن جىكتەي كەلە، كوميسسيانىڭ توراعاسى رەتىندە اۋىلدىق تۇرعىنداردىڭ ۇتىلىپ قالعانىنا تاعى دا كۋاگەر بولدىم. مىسالى، اۋىلدىق نىسانداردىڭ قۇنىن باعالاعان كەزدە وعان قاتىستى اينالىمداعى قور دا باعالانۋى ءتيىس ەدى ء(شوپ، جەم، تۇقىم، ت. ب.). ويتكەنى، مۇنىڭ ءبارى ادامنىڭ قولىمەن جاسالادى ەمەس پە؟!

ەڭ قىزىعى – ەسەپ بويىنشا، سوۆحوزداردىڭ جابدىقتالۋى مىقتى-مىقتى قۇرال-جابدىقتارمەن، ستانوكتارمەن جانە كۇردەلى مەحانيزمدەرمەن جاراقتاندىرىلعان ءوزى سەكىلدى قالالىق نىساندارعا قاراعاندا 2–4 ەسە تومەن بولىپ شىقتى. ونىڭ ۇستىنە، ءتىپتى تۇرعان جەرىن ايتپاعاننىڭ وزىندە، قالانىڭ نەگىزگى قورى ءارى ىشكى قۇرىلىمدارى اناعۇرلىم جاقسى جاعدايدا ەدى. مىنە، وسىنىڭ سالدارىنان جەكەشەلەندىرۋ كەزىندە تاعى دا ادىلەتسىزدىكتەر مەن تەڭسىزدىكتەر بولىپ، اۋىل ادامى قالالىق تۇرعىنعا قاراعاندا 4–6 ەسەگە ۇتىلىپ قالدى. ءدال وسى ماسەلەگە مەن وزىمشە زەرتتەۋ جۇرگىزىپ، ونىڭ ناتيجەلەرى جايلى وسى تاقىرىپتا جازىلعان ماقالامدى كەيىننەن «كازاحستانسكايا پراۆدا» گازەتىندە جاريالادىم.

الايدا بۇل جولى دا ءتيىستى ورىنداردان رەسمي ناقتى جاۋاپ بولمادى. تەك قۇس بىرلەستىگىنىڭ باس ديرەكتورى كوۆينكو مەنىڭ كەلتىرگەن شەشىمدەرىمە سول گازەت ارقىلى قولداۋ كورسەتكەن بولاتىن. ال وبلىس باسشىلارىنان مەن تاعى دا كەزەكتى ەسكەرتۋىمدى الدىم.

1991–92 جىلدارعى جەكەشەلەندىرۋ كەزىندە بۇكىل ەل بويىنشا 490 سوۆحوز جەكەشەلەندىرىلىپ، اۋىلداعى ءاربىر تۇرعىنعا تيەسىلى جەر تەلىمى قوسا ءبولىنىپ بەرىلدى. سودان باستاپ ۇساق تاۋارلى، ساپاسى تومەن كىشىگىرىم وندىرىستەر ەلدە جاۋىننان كەيىنگى ساڭىراۋقۇلاقتاي قاپتاپ كەتتى. ۇكىمەت تاراپىنان بۇل ۇردىسكە ەشقانداي باقىلاۋ بولماعاندىقتان، بارلىعى دا جوسپارسىز، ءوز بەتىنشە جۇرگىزىلدى. ءسويتىپ، از عانا ۋاقىتتىڭ ىشىندە اۋىل شارۋاشىلىعى قۇلدىراپ شىعا كەلدى.

ال 90-جىلداردىڭ ورتا شەنىنە تامان ءبىز ءوز ءونىمىمىزدى ەكسپورتتاپ وتىرعان اگراريلەردىڭ ساناتىنان بىردەن تەك قانا يمپورتتىق ونىممەن كۇن كورەتىندەر قاتارىنا كوشتىك. سويتە تۇرا، ەلدىڭ قازبا بايلىقتارىن وڭدى-سولدى اياۋسىز شاشىپ، ۇستاعاننىڭ قولىندا، تىستەگەننىڭ اۋزىندا جىبەردىك.

ال ودان كەيىنگى ۋاقىتتا جەكەشەلەندىرۋ وزگە باعىتقا يە بولىپ، حالىق ودان اقىرىن-اقىرىن ىسىرىلا باستادى. ەندى ءىرى-ءىرى اقشالى-نەسيەلى، بايلى-تۇياقتى جالعان اتقامىنەرلەر ويىنعا قوسىلدى. سولاردىڭ سالدارىنان ورىن العان ەكونوميكالىق داعدارىستىڭ سازايىن حالىق وسى كۇنگە دەيىن تارتىپ كەلەدى. ول تۋرالى، ارينە، اڭگىمە باسقا.

مىنە، وسىنداي جەكەشەلەندىرۋدىڭ جالپى ناتيجەسى رەتىندە اۋىل تۇرعىنىنىڭ ەكونوميكالىق تا، الەۋمەتتىك تە دارەجەسىنىڭ تومەندەگەنىن ايتۋعا بولادى. ويتكەنى، قاي جاعىنان الىپ قاراساق تا، اۋىل ادامى ەداۋىر ۇتىلىپ قالدى. ارينە، بۇل جەردە ءبىز جەكەشەلەندىرۋدى قايتا قاراۋ كەرەك دەگەن نيەتتەن اۋلاقپىز. اۋىل ادامى قاشان دا، نەگە بولسا دا ءتوزىمدى عوي. ول، ارينە، ءوزىنىڭ الدانعانىن الدەقاشان تۇسىنگەن، ءسويتىپ «بولارى – بولدى» دەپ، ۇكىمەتكە دە، مەملەكەتكە دە قولىن ءبىر-اق سىلتەدى.

ءيا، شىنىمەن دە، بولارى – بولدى. ەندى ول ءوزىنىڭ قولى جەتپەگەن قالاعا بالالارىن جىبەرىپ، سولاردىڭ كەلەشەگىنەن عانا زور ءۇمىت كۇتىپ وتىر. ال بالالارى وقۋىن وقىپ، ماماندىق الىپ، شامالارى كەلگەنشە قالادا جۇمىسقا تۇرۋعا تىرىسىپ جاتىر. ءتىپتى نە وقۋعا تۇسە الماي، نە ەكى قولعا ءبىر جۇمىس تابا الماي ساندالعان كەيبىرەۋلەرى ءدىني ەكسترەميستەردىڭ قاتارىنان دا تابىلىپ جاتىر.

2000 جىلداردان باستاپ مەملەكەتتە از دا بولسا رەسۋرستار پايدا بولىپ، اقىرىن-اقىرىن ەلدى قالپىنا كەلتىرۋ جۇمىستارى باستالدى. تاعى دا ەسەپسىز كەتكەن شىعىندار تۇتاس ءبىر وبلىستىڭ بيۋدجەتىنىڭ ار جاق-بەر جاعىنا جەتىپ ارتىلادى. تەك ءبىر عانا استانانىڭ قۇرىلىسىنا كەتىپ جاتقان قارجى ءتۇپسىز تۇڭعيىققا قۇيىلىپ جاتقانداي.

مىسالى، 2013 جىلعى تۇرعىن ءۇي قۇرىلىسى قورىن الايىق. وسى جىلى جالپى رەسپۋبليكا بويىنشا قولدانۋعا بەرىلگەن تۇرعىن ءۇي كولەمىنىڭ 28,2 %-ى تەك استانا مەن الماتى قالالارىندا سالىنعان. ەل حالقىنىڭ 4,67%-ى تۇراقتايتىن استانا قالاسىندا 1,1 ملن شارشى مەتر نەمەسە جالپى رەسپۋبليكا بويىنشا تۇرعىن ءۇي كولەمىنىڭ 16%-ى قولدانىسقا بەرىلگەن، بۇل ورتا ەسەپپەن العانداعى كورسەتكىشتەن 4 ەسە كوپ.

ارينە، مۇندا جەكە مەنشىك ينۆەستورلاردىڭ ۇلەسى وتە جوعارى، دەگەنمەن قالالار دا وزدەرىنىڭ الەۋمەتتىك قۇرىلىستار مەن ىشكى قۇرىلىمدارعا ارنالعان قارجىلارىن مەكتەپتەر مەن بالاباقشالار سالۋعا جۇمسادى. الايدا الەۋمەتتىك قۇرىلىستى باسقا ولشەمدە كورگىڭىز كەلسە، استانادان نەبارى 20–30 شاقىرىم جەردە ورنالاسقان اۋىلعا كەلسەڭىز بولدى. مۇندا باسقاسىن ايتپاعاندا، ءتىپتى اۋىز سۋ ماسەلەسىنىڭ ءوزى - شەشىمىن تاپپاي كەلە جاتقان ۇلكەن پروبلەما. مىسالى، كەيبىر اقپارات قۇرالدارىندا ايتىلعانداي، استانانىڭ نەشە ءتۇرلى مادەني-ويىن-ساۋىق شارالارىنا حالىقتىڭ قارجىسى جۇمسالاتىنى بەلگىلى. سونداي مەرەكەلىك ءىس-شارانىڭ تەك بىرەۋىن عانا وتكىزۋ ءۇشىن، شاعىن قالانىڭ تۇتاس ءبىر جىلدىق بيۋدجەتىنە پارا-پار قارجى جۇمسالادى ەكەن. ەگەر دە ءىس-شارا وتكىزەتىن ول قالا ءوز شىعىنىن ءوزى جاۋىپ وتىرسا جاقسى عوي، بىراق 16 جاسقا تولعانىمەن، استانامىز ءالى كۇنگە دەيىن سالىق تولەۋشىلەرگە اۋىز اشىپ وتىر.

قازاقتا «بالانى ەمشەكتەن شىعارۋ» دەگەن ۇعىم بار. سول سياقتى ءبىز دە استانانى وسى كۇنگە دەيىن دوتاتسيا مەن بيۋدجەتتىڭ «ەمشەگىنەن» اجىراتا الماي وتىرمىز.

قازاقستاننىڭ بارلىق اۋىلدىق ەلدى مەكەندەرىندە جالپى سانى 7,7 ملن ادام تۇرادى، سولارعا ەلىمىزدەگى جالپى تۇرعىن ءۇي كولەمىنىڭ 20%-نان دا از مولشەردە تۇرعىن ءۇي بولىنەدى. بۇل تەك جالعىز عانا استانانىڭ كورسەتكىشىنە تەڭ ەكەن. ونىڭ ۇستىنە وسى 20%-دىڭ ءوزىن كوبىنەسە جەكە قۇرىلىس كومپانيالارى قالا ماڭىنداعى اۋىلدى جەرلەردە عانا سالادى. سوندا ءبىز كىمدەردى قولداپ وتىرمىز؟ ءبىزدى اۋىل شارۋاشىلىعى ونىمدەرىمەن قامتاماسىز ەتىپ وتىرعان ەڭبەكشىلەردى مە، الدە سولاردىڭ ەڭبەكتەرىن ەسەلەپ جەپ وتىرعان ارامتاماقتاردى ما؟ ەگەر دە مارتەبەسى جوعارى ءىرى قالالار مەن اۋىلدىق اۋدانداردىڭ بيۋدجەتىن سالىستىراتىن بولساق، وندا، ارينە، قالالىق ءاربىر تۇرعىننىڭ ەسەبى اۋىل تۇرعىنىنا قاراعاندا 3–4 ەسەگە كوپ. مىسالى، استانانىڭ بيۋدجەتىن ونىڭ ءاربىر تۇرعىنىنا ەسەپتەگەندە شىعاتىن سوما ەلدەگى اۋدان بيۋدجەتتەرىن ءاربىر تۇرعىنعا شاققانداعىدان 3–4 ەسە كوپ.

ال ەندى بۇل كورسەتكىش شەتەلدەردە قالاي ەكەنىن بىلگىڭىز كەلە مە؟ قاراڭىز: چەحيا مەن سلوۆاكيادا ونىڭ ايىرماشىلىعى نەبارى 1,5–1,8 ەسەنى قۇرايدى. ول جاقتا اۋىل تۇرعىنىن 3-سۇرىپتى ادامدار دەپ سانامايدى.

ەندى كەلەسى الەۋمەتتىك تەڭسىزدىك دەپ ايلىق جالاقىنى ايتۋعا بولادى. ستاتيستيكا مالىمەتى بويىنشا، ەلدەگى ورتاشا ايلىق جالاقى 2014 جىلى 116–120 مىڭ تەڭگەنى قۇرادى. ال اۋىلدىق جەرلەردە بۇل كورسەتكىش 54 مىڭ تەڭگە بولىپ، ورتاشا كورسەتكىشتىڭ 53%-ىن قۇرايدى. ال الماتى مەن استانا قالالارىندا بۇل كورسەتكىش اۋىلدى جەرلەرگە قاراعاندا 3–4 ەسە كوپ. بۇل كورسەتكىش جىلدان-جىلعا قايتالانىپ، اۋىل تۇرعىنىن ەلدەگى الەۋمەتتىك كوشتەن شەتتەتىپ تاستادى. كۇندىز-ءتۇنى قىردا جۇرگەن ەگىنشى مەن شەلەك-شەلەك ءسۇت ساۋاتىن ساۋىنشىنى قاشانعى ءبىز وسىلاي كەمسىتە بەرەمىز؟! ءتىپتى جوعارىدا كەلتىرىلگەن سانداردىڭ ءوزى – اۋدان بويىنشا ورتاشا الىنعان كورسەتكىش. ولار شىن مانىندەگى جاعدايدى تولىق كورسەتە المايدى.

بۇرىن تالدىقورعان وبلىسىنىڭ بىرقاتار اۋىلدىق اۋداندارىندا باسشىلىق قىزمەت اتقارعان، قازىرگى ۋاقىتتا «بوستان» شارۋاشىلىق قوجالىعىنىڭ ديرەكتورى ع.تۇرعامباەۆتىڭ ايتۋىنشا، اۋىل تۇرعىندارىنىڭ ناقتى الاتىن ايلىق جالاقىسى 2013 جىلى 35–40 مىڭ تەڭگەدەن اسپاعان. تالعار اۋدانىنا قاراستى «الماتى» پلەمزاۆودى ساۋىنشىلارىنىڭ الاتىن ورتاشا ايلىق جالاقىسى – بۇعان تولىق كۋا. ولار وزدەرىنىڭ دەمالىسسىز جانە مەيرام كۇندەرىنسىز، ءۇش مەزگىلدە ىستەيتىن ەڭبەكتەرىنە ورتاشا ەسەپپەن نەبارى 25 مىڭ تەڭگە، ال سۋعارۋشىلار – 35 مىڭ تەڭگە الادى.

ال سولتۇستىك قازاقستان وبلىسى رۋزاەۆ اۋدانىنا قاراستى «بىرلىك» سوۆحوزىنىڭ جەكە مەنشىك بيداي شارۋاشىلىعىنىڭ تاجىريبەلى مەحانيزاتورلارى ناۋقان كەزىندە ايىنا 40–60 مىڭ تەڭگەدەن، ال ناۋقان اياقتالعاننان كەيىن 25 مىڭ تەڭگەدەن الادى. ءسويتىپ، جىلىنا شاققاندا، ورتاشا ەسەپپەن اي سايىن 35–40 مىڭ تەڭگەدەن شىعادى.

بۇگىنگى كۇنى الدىڭعى قاتارلى مەحانيزاتور ايىنا 50–60 مىڭ تەڭگە الادى، بۇل اۋىل شارۋاشىلىعى ءمينيسترى ا.مامىتبەكوۆتىڭ الاتىن ايلىق جالاقىسىنان 20 ەسە از. مىسالى، كەڭەس كەزىندەگى شوپان، سوتسياليستىك ەڭبەك ەرى، مەنىڭ مويىنقۇمدىق جەرلەسىم ج.قۋانىشباەۆ وزىنەن جوعارى تۇرعان مينيستردەن الدەقايدا كوپ ايلىق الاتىن. سوندا بۇگىنگى كۇنى نان مەن ەت وندىرۋدەن گورى قاعازباستىلىققا كوبىرەك كوڭىل ءبولىنىپ وتىرعانى ما؟!

سوندىقتان دا قازىر ءبىز قاۋىم بولىپ بىرلەسىپ، نە جەيتىنىمىز جايلى كەلىسىپ الۋىمىز كەرەك: اۋىل شارۋاشىلىق مينيسترلىگىنىڭ باس-اياعى جوق، تولىپ جاتقان باعدارلامالارىن با، الدە اۋىل ەڭبەككەرلەرىنىڭ شىعارىپ جاتقان ونىمدەرىن بە؟ ارقايسىسىنىڭ ەڭبەگىنىڭ لايىقتى باعاسىن بەرۋ كەرەك. بۇل ەشقانداي جارنامالاۋ دا ەمەس، نەمەسە تەڭەستىرۋ دە ەمەس. ال الدىڭعى قاتارلى، كوركەيگەن نورۆەگيا ەلىندە بۇل ايىرماشىلىق نەبارى 5–6 ەسە عانا. ويتكەنى، بۇل سولتۇستىك مەملەكەت ءبىز سياقتى ەمەس، ول ءوز حالقىن تەك قانا ءوز اۋىل شارۋاشىلىق ونىمدەرىمەن قامتاماسىز ەتىپ وتىر.

اۋىل تۇرعىندارىنىڭ تومەن ايلىق جالاقىسى جايلى وسى كەلتىرىلگەن مىسالداردى ەلىمىزدىڭ اگرارلىق سەكتورىنا جارقىراتىپ كەلتىرە سالۋعا بولادى. ال ەڭبەكشىلەردىڭ ناۋقاندىق جۇمىسىن ەسكەرەتىن بولساق، بۇل ايلىق كورسەتكىش كەيدە بىرنەشە ەسەگە تومەندەيدى. وسى گازەتتە شىققان و.سابدەن مەن ع.تۇرعامباەۆ وزدەرىنىڭ ماقالاسىندا كەلتىرگەندەي، ءبىزدىڭ ەلدە اۋىلدىق جەردەگى جۇمىسسىزدىقتىڭ ناقتى كورسەتكىشى 85–87% قۇرايدى. زەرتتەۋلەردىڭ وتكەن تامىز ايىندا كورسەتكەن ناتيجەلەرى بويىنشا (قازتاگ), قازاقستاندا 2,6 ملن ادام جالدانۋسىز-اق جۇمىسپەن قامتىلعان، ياعني ءوزىن-ءوزى جۇمىسپەن قامتىپ وتىر. ولاردىڭ كوپشىلىك بولىگى اۋىلدىق جەرلەردە شوعىرلانعان – 51,2%. جەكە ساۋدا بويىنشا، بۇل كورسەتكىش 24%، ترانسپورتتا – 8%، قۇرىلىس بويىنشا – 7%-عا تەڭ. ال بۇلار حالىق سانىنىڭ 26%-ىن قۇرايدى، ولاردىڭ قۇرامىندا اۋىل تۇرعىندارى كوپ، اسىرەسە جاستار جاعى باسىم.

نارىق مەحانيزمدەرى وسى ماسەلەلەردىڭ ءبارىن ءوزى جويىپ تاستايدى دەگەن ۇمىتپەن وسىلاي كوزىمىزدى جۇمىپ، وتىرا بەرەمىز بە؟ ولاي بولسا، بۇرىننان نارىقتىق ەكونوميكامەن ءومىر ءسۇرىپ كەلە جاتقان باسقا ەلدەرگە كوز سالايىق.

مىسالى، اقش-تا اۋىل شارۋاشىلىعى سەكتورى جالپى بيۋدجەتتىڭ 70%-ىن شىعىندايدى، ونىڭ ىشىنە مەحانيزاتسيا، ينفراسترۋكتۋرا جانە ارنايى قىزمەت كورسەتۋ تۇرلەرى (جانۋارلار مەن وسىمدىكتەردىڭ اۋرۋلارىن ەمدەۋ جانە ت. ب.) ەنەدى. ال ەندى ەۋروپا ەلدەرىندە مۇنداي جوبالارعا اۋىل شارۋاشىلىعى بيۋدجەتىنىڭ 40%-ى بولىنەدى. رەسەيگە قارسى ەنگىزىلگەن سانكتسيالاردىڭ ناتيجەسىندە، فەرمەرلەردىڭ كۇنى بۇرىنعى شىعىندارى ءۇشىن عانا ەۋروكوميسسيا 460 ملن ەۆرو ءبولدى. بۇل ەۋروپالىق فەرمەرلەردىڭ بولجامدى شىعىندارى ءۇشىن بولىنگەن، بىزدىڭشە 106 ملرد تەڭگە. قازىر ازەربايجان مەملەكەتى اۋىل ەڭبەككەرلەرىنە 2% وسىماقىمەن نەسيە بەرىپ، ءوزىنىڭ اگرارلىق مۇمكىندىكتەرىن جەتىلدىرىپ وتىر.

ال ءبىزدىڭ ەلىمىز وسى كۇنگە دەيىن «اگروبيزنەس-2020» دەپ اتالاتىن شولاق باعدارلامانى ءمۇجىپ كەلەدى. جالپى ۇكىمەت تە، اۋىل شارۋاشىلىعى مينيسترلىگى دە اگراريلەردىڭ ماسەلەلەرىنە دەگەن ستراتەگيالىق جەدەل ەلەۋلىكتى شىن مانىندە جوعالتىپ الدى. بىزگە كەرەگى «اگروبيزنەس-2020» سەكىلدى ەش ناتيجەسى جوق مىڭداعان جوبالار ەمەس. بىزگە ناقتى كەرەگى – الەۋمەتتىك تە، ەكونوميكالىق تا، اۋىل ەڭبەككەرلەرىنىڭ كوممۋنالدىق ينفراقۇرىلىمىن دا تولىعىمەن جان-جاقتى قامتي الاتىن مىقتى باعدارلاما.

ال 1 ملن-عا جۋىق ادامدى تومەنگى دارەجەلى ەڭبەكپەن قامتاماسىز ەتىپ وتىرعان بۇگىنگى ۇساق تاۋارلى ونەركاسىپ ورىندارى ەلگە قاجەتتى ءونىمدى وندىرە الماي، جۇمىسشىلارىنا ءتيىستى ايلىق جالاقىسىن بەرە الماي وتىر. ولاردىڭ قولدا بار قۇرال-سايمانى – بار-جوعى ءبىر كۇرەك پەن ءبىر تىرناۋىش قانا. ولارداعى كەڭەس زامانىنان كەلە جاتقان تەحنيكا دەگەنىڭىزدىڭ 70%-ى الدەقاشان توزىعى جەتىپ بىتكەن. ءتىپتى سولاردى ەسەپكە العاننىڭ وزىندە، اكادەميك كايگورودتسەۆتىڭ مالىمەتى بويىنشا، بۇگىنگى كۇنى قازاقستانداعى جىرتىلىپ، پايدالانىپ كەلە جاتقان 1000 گا جەرگە نەبارى 8,3 تراكتوردان كەلەدى ەكەن. سالىستىرۋ ءۇشىن: يتاليادا بۇل كورسەتكىش – 70, فرانتسيادا – 85, گەرمانيادا – 124 تراكتورعا تەڭ. ال ەۋرازيالىق ەكونوميكالىق وداق بويىنشا سەرىكتەسىمىز بەلورۋسسيانىڭ وزىندە 41 تراكتوردان كەلەدى. ءتىپتى كورشى وتىرعان وزبەكستاندا بۇل كورسەتكىش بىزدىكىنەن 3 ەسە كوپ بولىپ، 23 تراكتوردان كەلىپ تۇر. سوڭعى ەكى ەلدىڭ ەكونوميكاسى ءبىزدىڭ ەلگە قاراعاندا الدەقايدا تومەن ەكەنى بەلگىلى. بەلورۋسسيانىڭ ءىجو-ءى 2013 جىلى ادام باسىنا شاققاندا 7404 دوللاردى قۇرادى. وزبەكستاندا وسى كورسەتكىش 1852 دوللارعا تەڭ. ال بىزدە ول 2013 جىلى ادام باسىنا 13 084 دوللارعا تەڭ بولدى.

قازىر ەل قازىناسىندا از دا بولسا اقشا بار. نەبىر جەمقورلاردان قورعانۋ ءۇشىن، سودان ناقتى اگراريلەرگە ازداپ اقشا ءبولۋ كەرەك. ءبىر عانا بەرگەي رىسقاليەۆتىڭ قىلمىستىق توبى 71 ملرد تەڭگەگە ۇرلىق جاساعان. ەگەر دە بۇل سومانى تراكتورعا اينالدىراتىن بولساق، 10 مىڭ دانا تەحنيكا شىعادى. ەندى وسىعان پاۆلودار مەن قاراعاندى وبلىستارىندا ۇرلانعان شىعىنداردى قوسساڭىز، ەلدەگى اۋىل شارۋاشىلىعى تەحنيكاسىنىڭ ەكى ەسەگە ۇلعاياتىنىن كورۋگە بولادى. ال ەندى اۋىلدىق جەردەگى ماشينا-تراكتورلاردى جوندەۋ، ولارعا قىزمەت كورسەتۋ جۇمىستارىن قانداي قارجىلىق جولمەن جۇرگىزۋگە بولادى: جەڭىلدىگى بار ماقساتتى نەسيە ارقىلى ما، نەمەسە ليزينگ ارقىلى ما؟ ارينە، ونىڭ شەشىمىن تابۋعا بولادى.

قالاي بولعان كۇندە دە، كرەديتورلاردىڭ 2%-دىق سىياقىسىن جوعالتىپ الماۋ ءۇشىن، مۇنداي جوبالاردى مەملەكەتتىڭ قولداۋى ارقىلى ىسكە اسىرۋ كەرەك. ويتكەنى، ءىجو كولەمى ادام باسىنا شاققاندا نەبارى 8165 دوللاردى قۇرايتىن ازەربايجان ەلى ءدال وسىلاي جاساپ وتىرعاندا، ءبىز نەسيەلەندىرۋدى اۋىل تۇرعىندارىنىڭ پايداسىنا قاراي كوپ پايىزدىق شەگەرىسپەن بەرۋگە تولىق مۇمكىندىگىمىز بار. ويتكەنى، اۋىل تۇرعىندارىن قاجەتتى تەحنيكامەن قامتاماسىز ەتپەي، ءبىز ەڭبەك ءونىمىن وسىرە المايمىز، ونىمەن قوسا شارۋالارعا ەڭبەكتەرى ءۇشىن بەرىلەتىن سىياقى دەڭگەيىن دە وسىرە المايمىز. سوندىقتان دا فەرمەرلەردى قىزمەتتەرىنىڭ ماڭىزدىلىعىنا وراي قوعامنان تىسقارى شىعارىپ تاستاۋعا بولمايدى.

ەندى تاعى دا ءبىر ماسەلەگە توقتالىپ وتۋگە تۋرا كەلەدى. وسى ماقالانى دايىنداۋ بارىسىندا ءبىز ءونىمنىڭ ناقتى باعاسىن ەسەپتەپ شىعارۋ ءۇشىن، فەرمەرلەردىڭ تولىق شىعىنىن زەرتتەگەن بولاتىنبىز. تاڭقالارلىق ءجايت – اۋىل شارۋاشىلىعى ءونىمىنىڭ شىعىنىن ەسەپتەگەن كەزدە جەردى گەكتارىنا 200–300 دوللاردان جالعا بەرۋ تۋرالى شىعىن بىزگە قايتا-قايتا كەزىگە بەردى. بۇدان شىعاتىن قورىتىندى – ول جەرلەردىڭ قوجايىنى وندا جۇمىس ىستەپ جۇرگەن فەرمەر-شارۋالار ەمەس، ياعني ول جەرلەرگە جوعارىدا وتىرعان شەنەۋنىكسىماق اكىم-قارالار قوجالىق ەتەدى. ونىڭ ۇستىنە وزدەرىنىڭ اتتارىن اتاماۋدى وتىنگەن جەكە فەرمەرلەر ول جەرلەردى ساقتاپ قالاتىندارىنا سەنىمسىزدىك تانىتىپ وتىر. ويتكەنى، جەرگىلىكتى اكىم-قارالار مەن كىشىگىرىم شەنەۋنىكتەر بارلىق جاقسى-جاقسى جەرلەردى وزدەرى اقىرىنداپ يەمدەنىپ جاتىر. سوندىقتان دا سوڭعى كەزدەرى اۋداندىق اكىمنىڭ شەشىمىمەن قولدان-قولعا ءوتىپ جاتقان جەر رەسۋرستارىنا تەكسەرىس جۇرگىزۋدىڭ ۋاقىتى الدەقاشان تۋدى. ءبىز قازىر پومەششيك-لاتيفۋنديستەردى قىزمەتىنە قاراي ەمەس، شەنەۋنىكتىك دارەجەسىنە قاراي باعالاپ، ءوسىرىپ وتىرمىز. سوندىقتان دا بىزگە دەرەۋ مىناداي زاڭدىلىقتار قابىلداۋ كەرەك: ەگەر دە اۋداندىق اكىم قىزمەتىنەن كەتەتىن بولسا، ونىڭ ىستەگەن قىزمەتىنە، اسىرەسە جاڭا اكىمنىڭ جەر ماسەلەسىنە قاتىستى شىعارعان شەشىمدەرىنە دەرەۋ تەكسەرىس جۇرگىزۋ كەرەك، قازاقشا ايتقاندا، جاقىن تۋىسقانبايشىلىقتىڭ تۇبىنە بالتا شابۋ كەرەك.

بۇگىن سونىمەن قاتار اۋىلدى جەرلەردى الەۋمەتتىك تۇرعىدا جەتىلدىرۋ تۋرالى جۇيەلى باعدارلامانى جۇزەگە اسىرۋ قاجەت. ونىڭ ىشىندە ەڭ الدىمەن اۋداندىق جەرلەردە تۇرعىن ءۇي قۇرىلىسىنا باسا نازار اۋدارۋ كەرەك. اسىرەسە «ديپلوممەن – اۋىلعا!» اتتى باعدارلامامەن قىزمەتكە باراتىن جاس مامانداردى (مۇعالىم، دارىگەر، اگرونوم جانە ت.ب.) تۇرعىن ۇيمەن قامتاماسىز ەتۋ جۇمىستارى قولعا الىنۋى كەرەك. سونداي-اق اۋىلدى جەرلەردەگى سپورتتىق نىسانداردى، مادەنيەت وشاقتارىن (كلۋب، بيبليوتەكا جانە ت. ب.) قايتادان جانداندىرۋ قاجەت. سول ءۇشىن ءتىپتى استانا مەن الماتى قالالارىندا 3–4 عيمارات پەن وبلىس ورتالىقتارىنداعى بىرنەشە پاتەرگە ارنالعان ۇلكەن عيمارات سالىنباي قالسا دا، ەشتەڭە ەتپەيدى.

اۋىلدىق جەرلەردى مەملەكەتتىك ۇدەمەلى يندۋستريالدى-يننوۆاتسيالىق باعدارلاما بويىنشا دا جانداندىرۋعا بولادى. ول ءۇشىن، مىسالى، وسى باعدارلاما اياسىندا تۇرعىندارى وتە تىعىز ورنالاسقان اۋىلدىق اۋدانداردا ىرىمشىك، جەمىس-جيدەك كونسەرۆىلەرىن دايىندايتىن، سۇيىقماي، ەت-شۇجىق، ءسۇت ونىمدەرىن شىعاراتىن 200–300 كىشىگىرىم زاۋىت سالۋعا بولادى.

ال قر ينۆەستيتسيا جانە دامۋ ءمينيسترى اسەت يسەكەشەۆ بولسا، مۇنداي ۇساق-تۇيەك جۇمىستارمەن اينالىسقىسى كەلمەي، الىپ جوبالارمەن قۇلاشىن كەڭگە سەرمەدى. ينجەنەرلىك تالعامى بولماسا دا، يسەكەشەۆ مىرزا بىردەن پلانشەت جيناۋ زاۋىتىن، فەرمەرلەرگە ارنالعان ۇشاقتار جيناۋ زاۋىتىن سالۋعا كىرىسىپ، ءسويتىپ، مەملەكەتتىك ۇدەمەلى يندۋستريالدى-يننوۆاتسيالىق باعدارلامانى تاس-تالقان ەتتى. وسى باعدارلاما بويىنشا سالىنعان نىسانداردىڭ كوپشىلىگىنىڭ عۇمىرى ۇزاققا بارماي-اق، اشىلعان بويدا قايتادان جابىلىپ قالدى. سولاردىڭ ءبىرى – قاراعاندى قالاسىنداعى تەمىر-كرەمني زاۋىتى.

ال اگراريلەرگە مۇنداي باعدارلامالار اۋاداي قاجەت. ويتكەنى، ول باعدارلاما اۋىل شارۋاشىلىعى شيكىزاتىن وڭدەۋ ماسەلەلەرىن شەشىپ قانا قويماي، وسى ايتىلعان ماسەلەلەردىڭ ءبارىن دە جانداندىرۋعا كومەكتەسەدى. ونىڭ ۇستىنە اۋىل جاستارىن جۇمىسقا ورنالاستىرىپ، ولارعا لايىقتى ايلىق جالاقى تولەۋگە دە سەپ بولار ەدى.

ءسوز سوڭىندا ايتارىم: كەڭەس كەزىندەگى اۋىل تۇرعىندارىنا قوسىمشا ۇستەماقى تولەۋ جۇيەسىن بىزگە قازىر قايتادان جاڭعىرتۋ كەرەك. ول كەزدە اۋىلداعى مۇعالىمدەرگە، دارىگەرلەرگە جانە باسقا دا ماماندار مەن اۋىل ەڭبەكشىلەرىنىڭ ايلىق جالاقىسىنا 10% قوسىمشا ۇستەماقى تولەنەتىن. سونىمەن قاتار ولارعا وتىن، كومىر تەگىن ءبولىنىپ، ەلەكتر ەنەرگياسى ءۇشىن تولەماقىعا جەڭىلدىكتەر جاسالۋشى ەدى عوي. ارينە، قازىرگى نارىقتىق جاعدايدى سىلتاۋراتىپ، باسى ارتىق قارجىنىڭ جوقتىعىن العا تارتىپ، مۇنداي باستاماعا قارسى شىعۋشىلار دا تابىلادى. ولارعا ءبىز بىلاي دەپ جاۋاپ بەرەمىز:

جەكەشەلەندىرۋ كەزىندە اۋىل تۇرعىنىنىڭ قۇقىعى بۇزىلىپ، ولار 100 ملرد دوللارعا جەلىنىپ جاتقان كەزدە، سىزدەر نەگە ءبىر اۋىز ءۇن قاتپادىڭىزدار؟ جوعارىدا ايتىلعانداي، زەرتتەۋ بويىنشا، بۇل سوما ءبىزدىڭ ەلىمىزدىڭ 2007 جىلعى ءىجو-نە تەڭ ەدى.

ەلدىڭ تۇرعىن ءۇي قورى حالىقتىڭ كۇشىمەن جاسالعان. جەكەشەلەندىرۋ ناتيجەسى بويىنشا، نەگە تەك قالالىق تۇرعىندار عانا ۇتىپ، ال اۋىلدىق تۇرعىندار ۇتىلىپ قالدى؟ سويتە تۇرا، جولدار مەن كوممۋنالدىق جەلىلەرىمىز دۇرىس جوندەلمەگەن دەپ قالالىق تۇرعىندار وسى كۇنگە دەيىن وكپەلى. ال اۋىل بولسا، جولدار مەن كوممۋنالدىق جەلىلەر تۇگىلى، ىشەتىن تازا اۋىز سۋعا وسى ۋاقىتقا دەيىن جارىماي وتىر. كونستيتۋتسيا بويىنشا ءبىز ءبارىمىز تەڭ قۇقىلى ەمەسپىز بە؟! سوندىقتان دا سول جەكەشەلەندىرۋ كەزىندەگى ايىرماشىلىقتى اۋىلعا قايتاراتىن ۋاقىت جەتتى، ءارى ونى مىندەتتى تۇردە قايتارۋىمىز كەرەك.

ماسەلە بۇل جەردە قارجىنىڭ جەتىسپەۋشىلىگىندە ەمەس. بۇل جەردە ماسەلە ءارى ستراتەگيالىق، ءارى ەتنيكالىق بولجامدا بولىپ تۇر. ءبىز اۋىل تۇرعىندارىنىڭ قايرات-جىگەرىن، وقۋ-ءبىلىمىن ەلدىڭ قاجەتىنە تولىعىمەن پايدالانباي، ولاردى نارىقتىق زاماننىڭ اعىمىنا ءوز بەتتەرىنشە دامۋعا يتەرە سالعانىمىز تۇبىندە وزىمىزگە شوقپار بولىپ تيمەسىنە كىم كەپىل؟! ءتىپتى قازىردىڭ وزىندە سونىڭ زاردابىن تارتىپ كەلە جاتىرمىز.

ءبىزدىڭ كىشكەنە عانا ەلىمىز (جەر شارى تۇرعىندارىنىڭ 0,23 % عانا) قولدانىلماي، قاراۋسىز جاتقان اۋىل رەسۋرستارىن قاجەتىنشە پايدالانباي وتىر. مۇنى ەندى ساياسي-ەكونوميكالىق ساۋاتسىزدىق، ەتنيكالىق جانە ايماقتىق قاراڭعىلىق دەۋگە بولادى. ونسىز دا حالىق سانى ازعانتاي ەلدىڭ 2,5 ميلليون ادامى جۇمىسسىز جۇرگەنىنىڭ ءوزى – ءارى ەكونوميكالىق، ءارى الەۋمەتتىك اۋىتقۋشىلىق: بۇل دۇرىس كوزقاراستان ارىلۋ ەمەي نەمەنە؟! ول ماسەلە جىلدان-جىلعا قوردالانىپ، ءۇستى-ۇستىنە جينالا بەرەتىنى حاق. ويتكەنى، اۋىل تۇرعىندارىنىڭ 25–35%-ى كۇنكورىس ماقساتىندا، ءارى ءبىلىم مەن ەڭبەك قۋىپ قالا جاعالاپ كەتتى. سوندىقتان دا اۋىلداعى ءبىزدىڭ قانشاما جەرلەرىمىز يگەرىلمەي، يەسىز قالىپ جاتىر. ونسىز دا از حالىق ءۇشىن بۇل جىعىلعان ۇستىنە جۇدىرىق ەمەس پە؟!

ادام رەسۋرسى – كەز كەلگەن ەلدىڭ ەڭ باستى كاپيتالى. ال ءبىزدىڭ جاعدايىمىزدا مۇنىڭ گەوساياسي ماڭىزى وتە زور. اۋىل تۇرعىنى قاشان دا وسۋگە، كوبەيۋگە تىرىسادى. ولاردىڭ بالالارى دا، جانۇيا مۇشەلەرى دە كوبىرەك. سوندىقتان دا مەملەكەتتىك باعدارلامالاردى قابىلداعان كەزدە، اۋىلدىڭ وسى جاعدايى ۇنەمى ەسكەرىلۋى كەرەك، قانداي دا بولماسىن ەكونوميكالىق باعدارلاما كەم دەگەندە تۇرعىنداردىڭ ەكى ەسە وسىمىنە سايكەس ەسەپتەلۋى كەرەك. بولاشاقتا ءبىزدىڭ ەلدىڭ حالقىنىڭ سانى 35–40 ملن ادامعا جەتۋى ءتيىس. بۇل بۇگىن بار، ەرتەڭ جوق، كەلەشەگىنە بالتا شابىلعان الدامشى باعدارلامالاردان الدەقايدا ماڭىزدى. بۇل تەك ازىق-تۇلىك باعدارلاماسى عانا ەمەس، ەڭ باستىسى – بۇل ەل مەن ەلدەگى ەتنوسارالىق قاۋىپسىزدىك پەن بىرلىك. ال ەلدىڭ بىرلىگى بىزگە اۋاداي قاجەت.

مىنە، وسى زاڭدى ءۇردىستى ءبىز كوپۇلتتى، وتە ۇيىمشىل، ءارى شارۋاشىلىعى ابدەن قالىپتاسقان، ەڭ باستىسى – نەسىبەسى مول، اۋىلدى ازىق-تۇلىكپەن مولىنان قامتي الاتىن مىقتى مەملەكەت رەتىندە ءجۇرىپ ءوتۋىمىز كەرەك. ءبىز مۇنى ەشقاشان ەستەن شىعارماۋىمىز كەرەك. ءبىزدىڭ كورشى ەلدەرىمىزدىڭ (رەسەي، قىتاي جانە وزبەكستان) حالقى بىزگە قاراعاندا الدەقايدا كوپ. سوندىقتان دا قۇرىپ كەتۋگە شاق قالعان ءبىزدىڭ اۋىلداردى ەكونوميكالىق تۇرعىدا قايتادان جانداندىرۋ – دەرەۋ قارجىلاندىرۋدى تالاپ ەتەتىن ايماقتىق جاڭا ەكونوميكالىق ساياساتتىڭ باستى مىندەتى.

الايدا ءبىزدىڭ ۇكىمەتتىڭ جۇمىسىن تالداي كەلە، ولاردىڭ مۇنداي مىندەتتەردى ورىنداۋدان اۋلاق ەكەنىن كورۋگە بولادى. ولاردىڭ قازىرگى ءىس-ارەكەتى وتە بۇلىڭعىر، قىلىقتارى سوقىردىڭ ءىسى سياقتى. مىسالى، كارىم ءماسىموۆ ماسەلەنى تولىقتاي تۇسىنە دە المايتىن سياقتى. ال ناقتى اۋىل شارۋاشىلىعىنا قاتىستى مينيسترلەر ا.مامىتبەكوۆ پەن ءا.يسەكەشەۆتىڭ ارەكەتتەرى ءتىپتى كۇلكىنى كەلتىرەدى. قازىرگى كۇننىڭ تالابىن ەسكەرە وتىرىپ، ونسىز دا تۇرالاپ قالعان ەكونوميكامىزدىڭ ناتيجەلى دامۋىنا كەدەرگى كەلتىرمەۋ ءۇشىن، ولاردى بۇل سەكتوردان شەتتەتۋ كەرەك. ويتكەنى، قازىرگى تاريح پەن ونىڭ دامۋ ۇدەرىسىنە اسەر ەتۋشى ەكونوميكانىڭ تۇرلەنۋ زاڭدىلىعىنا سايكەس، تۇرعىندارىنىڭ ءبارى جۇمىسپەن قامتاماسىز ەتىلىپ، ادام رەسۋرستارىن تولىعىمەن پايدالاناتىن، ءومىر ءسۇرۋ ساپاسى وتە جوعارى، ازاماتتىق قاۋىمداستىعى بار ەل عانا ەڭ باي، ەڭ دامىعان ەل بولىپ سانالادى. وكىنىشكە قاراي، ءبىزدىڭ ەلىمىز ونداي ەلدەردىڭ قاتارىنا قوسىلۋ ءۇشىن ءالى تالاي جىلدار كەرەك. بىزدە ءتىپتى جاڭا وي-ءورىسى، جاڭا كوزقاراسى قالىپتاسقان ەليتا جوقتىڭ قاسى.

ال دەپۋتاتتىق كورپۋستىڭ قىزمەتىنە تالداۋ جاساي كەلە، ولاردىڭ ىشىندە وزەكتى ماسەلەلەردى كوتەرىپ، باسا سىن ايتا الاتىن 2–3 ادامدى عانا اۋىزعا الۋعا بولادى. اۋىلدىڭ بۇگىنگى جاعدايىن وزدەرىنىڭ شىققان جەرلەرىن ۇمىتپاعان سونداي دەپۋتاتتاردىڭ كومەگىمەن شەشۋ كەرەك. ال قىزمەتى اقساپ وتىرعان اۋىل شارۋاشىلىعى مينيسترلىگى قىزمەتكەرلەرىنەن ىستەگەن ىستەرى جايلى ەسەپ بەرۋىن تالاپ ەتۋ كەرەك جانە بوسقا ورىن الىپ وتىرعان ولاردىڭ تەڭ جارتىسىن قىزمەتىنەن بوساتۋ قاجەت. ايتپەسە اۋىل ۇستىنە ءتونىپ تۇرعان ەكونوميكالىق داعدارىس بۇلتىنا، باسەكەگە توتەپ بەرە الماي، ءبىرجولا سەيىلىپ، جوق بولىپ كەتۋى مۇمكىن.

وكىنىشكە قاراي، ءبىز قايتىپ كەلمەيتىن التىن ۋاقىتىمىزدى جوعالتىپ وتىرمىز. ول ۋاقىتتى ءبىز ءوز حالقىمىزدان، اسىرەسە اۋىل ادامىنان ۇرلاۋ ۇستىندەمىز. سويتە تۇرا، ونى كەدەيشىلىككە يتەرمەلەپ، كەلەشەگىنە دەگەن سەنىمىنەن ارىلتىپ، ءوزى مەن بالا-شاعاسىنىڭ كۇنكورىسى ءۇشىن قايعىعا سالىپ، ءالسىز كۇيگە ءتۇسىرىپ قويدىق.

ايدار سەيىت-قوجا سەيداليەۆ,

ەكونوميكالىق  شولۋشى.

اباي.kz

دەرەككوز: «وبششەستۆەننايا پوزيتسيا» گازەتءى، (پروەكت «DAT» №05 (276) وت 05 فەۆراليا 2015 گ.) 

تۇپنۇسقاداعى تاقىرىپ: ءبىز اۋىلعا نەگە ساتقىندىق جاسادىق؟