تىنىشتىقبەك ابدىكاكىمۇلى - ءححى عاسىردىڭ العاشقى ساتتەرىنەن باستاپ قوعامدىق ساناعا تىڭ سەرپىن، وزەكتى تانىم بولمىسىن، كۇردەلى، سونىمەن قوسا تارتىمدى پوەزيالىق ىزدەنىسىن ۇسىنعان تۇلعا. ول ءوزىنىڭ «اقشام حاتتارى» جيناعى ارقىلى پوەزيا الەمىنە وتكەن عاسىردىڭ 80-جىلدارى-اق تانىلعان اقىن.

دەسە دە، ۇلتتىق دۇنيەتانىمدىق يىرىمدەرىمەن جارىق كورگەن «ىراۋان»، «قاس ساق اڭقىماسىنىڭ» 1-ءشى، 2-ءشى كىتابى ارقىلى تاۋەلسىز ەلدىڭ تاۋەلسىز ساناسىن قالىپتاستىرۋداعى جاس ۇرپاقتىڭ زور ىقىلاسىنا بولەندى. ول - «بايقاساڭ، قازاقتىڭ سوزىندە بار، قازاقتىڭ گەنيلىگى، پايعامبارى» (س.تورايعىروۆ) دەمەكشى، ءسوز ونەرىنىڭ ىشىندەگى ءار ۇعىمنىڭ تاريحي مازمۇنىنا وقىرماننىڭ كوڭىلىن اۋدارتتى. ءسويتىپ، قازاق ساناسىندا كومەسكى تارتقان نەمەسە بايىبىنا بارا بەرمەيتىن كۇندەلىكتى قولدانىستاعى ءسوز قۋاتىنا كوڭىل ءبولدى، جانداندىردى. دەگەنمەن، تىنىشتىقبەك اقىن بۇل سۇرلەۋدىڭ  باسىندا تۇر دەپ ايتا المايمىز. وعان دەيىن دە ولجاس سۇلەيمەنوۆتىڭ تۋىندىلارى وقىرمانىنا ء«سوز ارحەولوگياسىن» (م.فۋكو) ۇسىنعان بولاتىن. سونداي-اق، سانا تاۋەلسىزدىگىنىڭ جاڭعىرىعىنداي عىلىمي ىزدەنىستەرىمەن وسى ءتاسىلدىڭ اياسىن كەڭەيتكەن زامانداسىمىز سەرىكبول قوندىباي ەڭبەكتەرىنىڭ دە ماڭىزدىلىعى وراسان زور. ايتسە دە، تىنىشتىقبەك شىعارماشىلىعىنا دەگەن قوعامدىق سۇرانىستىڭ ارتۋى پوەزيا ءتىلىنىڭ قۇدىرەتى بولسا كەرەك. اقىن وقىرمانىنا جەتكىزبەكشى يدەياسىن عىلىمي-لوگيكالىق قاساڭدىقتان وزگە، ءينتۋيتيۆتى سەزىمدىك قابىلداۋلارىنىڭ قۋاتىن قاعازعا ءيدىرىپ، جۇيرىك بەستىنى تاقىمداعانداي سەزىنتەدى. اقىن وقىرمانى شىعارما جەلىسىنەن بويىنداعى بولمىستىق جاسىرىن سۇرانىستارىنا جول تاپقانداي، تامسانا-تاڭىرقاي ماتىننەن ءماتىن تاۋىپ، شىعارمانى قوسا جازىپ وتىرعانداي عاجايىپ كۇيگە بولەنەدى. اقىن شىعارمالارىنىڭ باسىم كوپشىلىگى ليريكالىق سيپاتتاۋدان گورى ويشىلدىق تانىمعا قۇرالعان. سوندىقتان اقىن ءوزى وقىرمانىنا ء«cوز سۇيەگىن ولشەمە، مۇڭدى ولشەگىن» دەپ جەتەلەر كوكجيەگىنىڭ ءتۇر-سيپاتىن اڭعارتادى.

***

تىنىشتىقبەك اقىننىڭ فيلوسوفياسى ايىققىش پەن ۇيىققىشتىڭ كۇرەسىنەن تۇرادى. ءبىزدىڭ قاراپايىم لەكسيكونداعى ايقىش-ۇيقىش ۇعىمدارى. ايقىش-ۇيقىشتىڭ تىنىشتىقبەك تۇسىنىگىندەگى فورماتى كەڭ. ايىققىش -  تانعان ەسىن جىيۋشى، ايىعۋشى، يەسىن تانۋعا قۇمارتۋ بولسا، ۇيىعۋشى – تاڭىرمەنەن ءىسى جوق، ۇيى، ۇيىق، ۇيىعۋ، ۇيىعان، ۇيىقتاۋ ۇعىمدارىنىڭ ارەكەتتىك كۇيى. ءسويتىپ، ايىققىش پەن ۇيىققىش – ەرسىلى-قارسىلى كەسكىلەسكەن كووردينات ءوسى ىسپەتتى. ايىققىش – ۆەرتيكالدى وت جالىندى جان قالاۋى بولسا، ۇيىققىش – گوريزونتالدى ءبىر تەكتى، ء«بارى-ءبىر» ۇراندى حايۋاندىق قالاۋ.

ايقىش-ۇيقىش ارپالىسى ادامنىڭ بولمىستىق كۇيىن سيپاتتايدى. «كورسەم، بىلسەم، ۇيرەنسەم مەن ىشسەم، جەسەم، ۇيىقتاسامنىڭ» ايقاسى. ءبىز «ايقاس»، «كۇرەس» دەگەن سوزدەردى ويدىڭ تياناعى ءۇشىن قولدانىپ، قاراما-قارسى ۇعىمدار ەمەس، قاراما-قايشى، ياعني ءبىرى ەكىنشىسىنە وتەتىن قايشىلاسۋ ۇعىمدارى رەتىندە قولدانامىز. سول سەبەپتى دە، اۆتور ء«ومىر – كۇرەس» قاعيداسىنان گورى، ء«ومىر – ۇيلەسىمدىلىك» دەگەن ۇستانىمدى ۇسىنادى. سونىمەن، «بىلسەم» قاسيەتتى ايىققان سانا يەسى - اڭقىعان، قوش ءيىستى، ىزگى حابار جەتكىزۋشى اڭقىلداق تۇلعا سيپاتتى.

اقىن جىرلارىنا كوز سالساق:

«...قانداي عاجاپ ءون-بويىڭنان قوش اڭقۋ!

كۇننەن بە، جوق كۇرەڭىتكەن تۇزدەن بە،

تانۋ ءۇشىن، بەس قارۋىڭ جاسانعىن:

قوش ەس،

قوش وي،

قوش ءسوز،

قوش ءىس،

قوش جۇزە!..

قوش قار نۇرىن اياپ ەدى قاشان كۇن!»–دەيدى. ياعني بويىڭنان قوش، جۇپار، تارتىمدى، جاعىمدى ەنەرگيا شىعۋ ءۇشىن دە سانا-سەزىم، ءىس-ارەكەتىڭ وڭ زاريادتى بولۋ كەرەك دەگەن ءفالسافا. وسى تۇستا اقىننىڭ ءوزى سيپاتتايتىن قازاقتىڭ ءبىر ەسكى اڭىزى ەسكە تۇسەدى: «مىڭداعان جىلدار بۇرىن ء«وشىر» دەپ تە اتالاتىن اجال جارىقتىق ءبىر كۇنى تاڭ اتا، ءوزىنىڭ ۇيرەنشىكتى قىزمەتىن اتقارايىن دەپ قاسساققا كەلىپتى» دەپ، باستالاتىن اڭىزدا قازاقتىڭ اجالدى ءۇش رەت كەرى قايتارعانداعى ءسوز بولادى. سونىمەن، كەلىپ قالعان اجالدى بايقاعان قازاق «قوش كەلدىڭ! قوش! قوش!» دەپ، الدىنان جۇگىرە شىققان كورىنەدى. ال، «قوش» سوزىندە «جەندەت ەكەش جەندەتتىڭ ءوزىن دە ەسىن شىعارا ەڭىرەتىپ جىبەرەتىن پەرىشتەلىك ىزگى قۋات بولاتىندىعى سەبەپتى اجال ماقساتىنان جاڭىلىپ، قوش يەنىڭ سوڭىنان ەرىپتى» دەگەن ادەمى اڭگىمە باياندالادى. قازاق ء«بىر قىنعا ەكى قىلىش سيمايدى» نەمەسە، ء«بىر كەۋدەگە ەكى كوڭىل سيمايدى» دەپ، ءبىزدىڭ وسى تۇستا قورىتپاق ويىمىزدى ءبىر-اق اۋىز سوزبەن تۇيەدى.

ال، ۇيىق تەكتى ءۇش ارسىزدىڭ ءبىرى – ماۋباس–ماڭگۋشى (اقىماق), مۇڭكۋشى (ساسىق) مۇڭكىر ءيىستى، موڭكىر (باس بىلمەس حايۋان), ماڭگىر، ماڭگىرت، ماڭگۇرت ۇعىمدارى تەكتەس توقىراۋلى، كەرى ارەكەت بەينەسى.

«مۇڭكىر جەرىت!

تامۇقتانىپ ون ءۇشىنشى مۇشەسى،

سەنى سوقسا!.. زاڭ تىشقاقتاپ، تاقىمىنا تۇسەسىڭ!

تاڭىرا عانا تاپ باساتىن قىرىق جانى بار قىلجالاڭ،

وعان

سەنىڭ ءبۇيىم ەمەس بەرگەن سوققىڭ-ءزىلزالاڭ.

قىزتەكەلىك كوڭىلىڭدى ەركەكشورا سۇرىقتا

ەلىكتىرىپ اكەتەر ول، قايىر سۇراپ تۇرىپ تا!

مەنشىگىمەن،

ساۋداسىمەن،

ساياساتىمەن (كۇيلەگەن!)

ەلىكتىرە،

كۇللى الەمدى سوعىستىرعان، بيلەگەن;

ويىنا

نە

كەلسە

سونى

ىستەپ باققان ول كەسىر

اڭقىلداعان ادامداردىڭ كوز جاسىمەن كول كوسىر،

ك..ءىن جۋىپ!..

اڭقىل ەردى كىرەسىنە كەرىپ تۇر!..» - دەيدى. بۇل زىمياننىڭ ارباۋىن قازاق دانالىعى و باستان «دۇنيە – جالعان» قاعيداسى ارقىلى انىقتاپ، قورعانۋدىڭ تاسىلدەرىن ۇسىنسا، قازىرگى كۇنى «دۇنيەگە ءبىر-اق رەت كەلەمىز عوي!» ۇرانى جالعاندى جالپاعىنان باسىپ، «مەنەن كەيىن تاسقىن بولسا دا، مەيلى!» دەگەن ۇستانىمعا ۇيىققان.

وسىلايشا ايىققىش پەن ۇيىققىش كوورديناتى اقىن شىعارماشىلىعىندا ارەكەتتىك اڭقۋشى – مۇڭكۋشى اتتى كەلەسى ۇعىمدارمەن ساباقتاسادى. اڭقى، اڭقۋشى دەگەن ۇعىمدار - پەرىشتەلىك كەمەلدىككە كوتەرىلگەن نەمەسە كەمەل جارالعان بولمىس. تىنىشتىقبەك شىعارماشىلىعى وسى ۇعىمعا كەڭ ءورىس ارنايدى. ول كەمەلدىكتىڭ شىڭىندا «ەس» ۇعىم تۇر دەپ دارالاپ الىپ، «ەس-ءتىڭ» شاپاعى اڭقۋشى ءيىس (اڭقۋشى يە، يەسى، ەس) اڭقىلداق دەپ جايدارى ادامنىڭ تۇرقىن بەينەلەيدى. ءسويتىپ، تىنىشتىقبەك «اڭقۋشى»، «جۇپار»، «قوش» اتاۋلارىن «قازاق ءيىسى» دەگەن توپتاماعا ەنگىزىپ، قازاقتىڭ ەتنومادەني تابيعاتىن ايشىقتايدى. "پەندەلىك ەستىڭ «اڭقىرى» مەن «مۇڭكىرى» ۇنەمى ءوزارا يتجىعىس كۇيدە بولادى. بىردە «مۇڭكىر» - زۇلىمدىق قابىلەتى، بىردە «اڭقىر» - ىزگىلىك قابىلەتى باسىم ءتۇسىپ تۇراتىن ەس يەسى رەتىندەگى پەندەنىڭ ەكىجۇزدىلىگى سوندا" دەيدى تىنىشتىقبەك. اقىن بۇلاردى ەكى يىعىمداعى اڭكىر-مۇڭكىر پەرىشتەم دەپ تۇسىنەدى. ءبىرىنىڭ ۇرانى: «ونەردى ۇيرەن دە جيرەن»، ەكىنشىسىنىكى ء«وزىڭ بىلمە، بىلگەنىڭ ءتىلىن الما» دەگەن قارعىستىڭ اۋىر ءتۇرى رەتىندە تانىس. ءسويتىپ، اقىن قالامىنان قازاقتىڭ مادەني-تانىمدىق بولمىسى تىرىلەدى. ءسوز ونەرىنىڭ قۋاتىن اڭعاراسىڭ. "ەڭ باستىسى، – دەيدى اقىن، – اڭقىما دەگەنىمىزدىڭ، اقيقاتىندا، «اڭقىلداق ەس ء(تاڭىر، كۇن، پەرىشتە، تابيعات، كەمەل پەندە يا ادام، اق جارقىن پەندە) جاراتىلىستارىنىڭ قۇپيالارى حاقىندا، سول ەستەردىڭ عاجايىپ جاسامپازدىعى جونىندە كەمەل دە كامىل اياندايتىن-باياندايتىن تاڭىرلىك كوركەم فيلوسوفيا» ەكەندىگىن ۇعىنامىز. «اڭقىما» ءسوزىنىڭ ەڭ قاسيەتتى ماعىناسى دا وسىندا».

قازاق حالقىنىڭ تانىمىندا «اڭقىلداق ەس» يەلەرىنىڭ پروتوتيپتەرىن ءار وڭىردەگى اڭىز، اڭگىمەلەردىڭ جەلىسىنەن، ومىردە بولعان جانە بار ادامداردىڭ بويىنان، اۋليە-امبيە، باقسى-بالگەرلەردىڭ ءومىر ءسۇرۋ ۇلگىلەرىنەن، سونىمەن قاتار قازاقتىڭ جالپاق تىلىندەگى «جاقسى ادام» دەپ اتالاتىن ادام تۇلعاسى ارقىلى كورەمىز.

«قاسساق اڭقىماسى» ەڭبەگىنىڭ اۆتورى تىنىشتىقبەك ابدىكاكىمۇلى جاقسى ادام، جاقسى قازاق يدەياسىنا پلاتفورما بولارلىقتاي جوعارى سانالىلىقتىڭ كورسەتكىشى رەتىندە ەستىلىك ۇعىمىن ادامي قالىپتىڭ وزەگى دەپ سيپاتتايدى. وسىلايشا اقىن ءوز بيىگىندە تۇرىپ:

«مەنىكى –حاق! مەنىكى!...» دەپ، كۇن سايىن،

مەزى قىلدى، ءتۇرلى ءتۇرلى ءدىن-شايح.

و سورلى ءدىن!..

مەندەگى ەسكە ەنسە عوي،

اۋزى-باسى كەتەر ەدى قيسايىپ.

ەسىم ءىشى – ەرەن سۇلۋ كەسكىندى ەل،

قوزعالادى بوز دالالى كوش كۇندە!..

ەسىم ءىشى – سيىنۋ جوق پۇتتارعا،

ەسىم ءىشى – بۇيىرۋ جوق ەشكىمگە!

ەسىم ءىشى – جالىنۋ جوق جۋانعا،

ەسىم ءىشى – سالىنۋ جوق قۇرانعا.

ەسىم ءىشى –بىلعانۋ جوق وسەككە،

ەسىم ءىشى – قۇلدانۋ جوق حرامعا.

قۇلعا عانا قۇلشىلىق ءتان: جان ءتاتتى!

سانام ماعان تاڭىرا جولىن تاڭداتتى.

سانسىز ويلار اڭقىلدايدى ەسىمنەن،

سانسىز ويلار!.. كيگىز ءۇيلى، سالت اتتى!..

و ونداعى ۇلدار قانداي، تۇلعالى!

و ونداعى قىزدار قانداي سىرعالى!..

تاڭىراسى،

شاڭىراسى،

قوناعى،

مەيىرىمى!..

بىرگە كوشىپ ءجۇر ءبارى!

مەشىتتەنگەن، شىركەۋلەنگەن شەكپەندە

مەيىر بارداي، يتەنبەسىن كوپ پەندە.

يمان ءيسى بۇرقىرايدى ەسىمنەن،

وي مەن ويىم سىمبىرلاسا كەتكەندە!

ەسىم ءىشى – ءسابي سوزگە ءتىل – بەسىك،

ەسىم ءىشى – جوق ەشقانداي تۇرمە ەسىك...

ەسىم ءىشى – دۇنيەنىڭ بارلىعىن

سويلەۋ عانا،

ويلاۋ عانا بىرلەسىپ:

ءبىر وي ۇرلەپ (وي ىشىندە – ناق قاسقا!),

ءبىر وي قىرلاپ (جوق بولمىستان حاقتى اشقان!),

ءبىر وي ارلەپ ءام دۇعالاپ..

ءاپ-ساتتە،

كوز جاراتىپ ۇلگەرەدى كوك تاستان!

ءدال سولايشا جاراتىلار تۇمان دا!..

ءدال سولايشا كۇز دە، قۇس تا، جىلان دا...

ەسىم ءىشى – جاماندىق جوق ەشقانداي،

«تۇنەك» دەگەن ءسوزدىڭ ءوزى – نۇر وندا!

ەسىم ءىشى – انە، سونداي ادامدىق،

ادام قىلىپ جىبەرەدى بادامدى!

وندا ءداندى وسيەتتەپ شاشاسىڭ،

قاسيەتتەپ باساسىڭ سەن قادامدى!..

تەكتەن-تەككە شاتتانبايمىن بۇلاي مەن،

و، سور-تىرلىك، سىنايسىڭ با سىناي بەر!

بۇكىل الەم ويعا اينالىپ، ۇدايى،

ەسىم ءىشى تىلدەسەدى قۇدايمەن!

وڭ مەن سولدان،

بيىكتىك پەن تەرەڭنەن

جاراتىلعان وي جاينايدى ورەمنەن!..

جۇدىرىقتاي جۇرەگىممەن مىقشيا،

باس ورنىنا كۇن كوتەرىپ كەلەم مەن!..» - دەيدى.

***

تىنىشتىقبەك ابدىكاكىمۇلى شىعارماشىلىعى - شىنىندا دا جەڭىل شولىپ شىعامىن دەگەن ادامعا قيىندىق تۋدىراتىن، ساي-سالاسىن تۇگەندەتتىرمەي قويمايتىن تارتىمدى فيلوسوفيالىق پوەزيا. ويتكەنى، اقىن وقىرمانىن قازاق ساناسىندا جوعالماعان، بىراق قارابايىرلانعان اتاۋلار مەن ۇعىمداردىڭ وزەگىنە سۇيرەلەيدى. ونىڭ شىعارماشىلىعى وسى ۇعىمداردىڭ ارا-جىگىن ايىرىپ، بىرىنەن سوڭ ءبىرى ءوربيتىن نە قايشىلاساتىن اتاۋلار تابيعاتىن اشا تۇسەدى. قازىرگى قازاق قوعامىنىڭ قايتا جاڭعىرۋ زامانىندا ءار اتاۋ، ءار ۇعىم ءوز ورنىنا بارىپ، سانا جاڭعىرۋىنا قىزمەتشى بولعانى دۇرىس. كەزىندە كۇللى ەلدىڭ ساناسىن ۋلاندىرىپ، «مەرەزدىكتى» جۇقتىرۋشى، ۇلتسىزداندىرۋ يدەياسى كوسەمىنىڭ ءبىرى ف.ەنگەلس ساياسي قاساقانالىقپەن ء«تىل – قارىم-قاتىناس قۇرالى» دەپ انىقتاما بەرگەن بولاتىن. وسى انىقتاما سالدارىنان قارىم-قاتىناس ءۇشىن كەز كەلگەن تىلدە شاتىپ-پۇتىپ شۇلدىرلەۋگە جول اشىلدى. ءتىلدى ۇمىتتىرعان سوڭ رۋحتىڭ السىرەيتىندىگى بەلگىلى. وكىنىشكە قاراي، ءبىزدىڭ قوعام قازىر دە وسى ءبىر قاساڭ قاعيدادان بويىن الاستاتا الماي وتىر. ءسوز قۇدىرەتىن مەيلىنشە قادىر تۇتاتىن حالىقتىڭ بىتىمىندەگى پاسسيانارلىقتىڭ كوزى – ءسوز قۋاتى ەكەندىگىن، ءتىل – مادەني ءتىرى ورگانيزم رەتىندە ءومىر سۇرەتىندىگىن دالەلدەيتىن بىزگە باسقا انىقتاما قاجەت. وسى ويىمىزدى شىعارماشىلىعىنىڭ باسىنان-اق اۆتور جۇيەلى دالەلدەپ قازاق دۇنيەتانىمىنداعى ءسوز وزەگىن ءدوپ باسىپ، «ءسوز – سويلەپ تۇرعان رۋح» دەگەن قۋاتتى، باستىسى، كوڭىلگە قونىمدى انىقتاما ۇسىنادى. ءسويتىپ، ويشىل اقىن سانادا قالىپتاسىپ قالعان ەسكى تۇسىنىكتەر ورنىنا مەيلىنشە قازاقي پايىم-پاراسات دەڭگەيىندەگى ءوز تۇجىرىمدارىن ۇسىنادى. دەگەنمەن، اقىن تۇجىرىمدارى جاس تولقىننىڭ تاراپىنان ۇلكەن قولداۋعا يە بولعانىمەن، ءبىراۋىزدى قوعامدىق پىكىر قالىپتاسۋى كەمشىن تارتىپ، شىعارماشىلىعىنىڭ كەي تۇستارى سىنعا ۇشىراپ، جىلدار ءوتىپ جاتسا دا باعالانۋى ءوز دەڭگەيىنە جەتپەي، ء«بىرتۇرلى اقىن» دەگەن تامسانۋى مەن تاڭىرقاۋى، نە جاتىرقاۋى مەن جاتسىنۋى بەلگىسىز «كۇڭگىرت» ءولىارا قوعامدىق پىكىر دەڭگەيىندە تۇر.

زامانىندا وزىق ويدىڭ، تىڭ يدەيالاردىڭ باستاۋىندا تۇرعان گرەك دانىشپانى گەراكليت دەگەن بولعان. ول ادام جانى – وت تەكتەس، ۇنەمى ءورشىپ، رۋحاني كەمەلدىككە تالپىنۋ، تەگىن اڭساۋ ۇستىندە بولاتىن قۇبىلىس دەپ تۇسىندىرگە تىرىستى. بىراق، دۇنيە اتومداردان تۇرادى، اتوم ىدىراعاندا جان ەكەش جاننىڭ دا ىدىرايتىندىعى تۋرالى دەموكريتتىڭ يدەياسى ۇستەمدىك ەتىپ، گەراكليت يدەياسى قوعامدىق ساناعا ساڭىلاۋ تاپپاي، تۇسىنىكسىز دەپ جۇرت ونى «كۇڭگىرت گەراكليت» اتاپ كەتكەن ەدى.

قازىرگى قوعامدىق سانانى جاۋلاۋ ماقساتىنداعى ارپالىس زامانىندا تىنىشتىقبەك جانە ونىڭ شىعارماشىلىعى «كۇڭگىرت گەراكليتتىڭ» كەيپىن كيىپ تۇر.

قارشىعا مۇقىش،

ل.گۋميلەۆ اتىنداعى ەۇۋ ماگيسترانتى.

اباي.kz