قازىرگى زامانعى قوعامدىق-ساياسي وي-پى­كىردە يسلاموفوبيا، انتيسەميتيزم، سينو­فوبيا، انتيامەريكانيزم، امەريكانو­فوبيا، ناتو-فوبيا سياقتى ءتۇرلى فوبيالار، ياعني، قور­قىنىش ۇيالاتاتىن ۇعىم-تۇسىنىكتەر مەن جەككورۋشىلىك سەزىمدەر تۋىنداپ وتىر­عا­نى جاسىرىن ەمەس. سونىمەن قاتار، ان­تي­گلو­باليستىك، ەۆروسكەپتيكتىك، انتيەۋ­رازيا­لىق پيعىلدار دا، ۇلتشىلدىقتى فاشيزمگە تە­ڭەۋ­شى انتيۋكراينالىق كوزقاراس تا بە­لەڭ الىپ تۇر.

وسىنداي فوبيا­لاردىڭ ءبىرى – يسلاموفوبيا ماسەلەسى جان-جاقتى تالقىلانىپ، ونىڭ ءمان-جايى مەن اق-قاراسى اشىلعان ەدى. قا­زاق­ستاننىڭ اقپاراتتىق كەڭىستىگىندە رەسەي­لىك بۇقارالىق اقپارات قۇرالدارى ۇستەمدىگىن جۇرگىزىپ وتىرعاندىقتان، قازىر انتيۋكراينالىق ۇستانىممەن بىر­گە «موداعا» اينالعان «فوبيالاردىڭ» ءبىرى – امەريكانوفوبيا نەمەسە انتيامەريكانيزم بولىپ وتىر. يدەولوگيالىق بۇرمالانعان ساياسي ۇگىت-ناسيحات سالدارىنان قوعامدىق پىكىردىڭ دە سىڭارجاق بولىپ قالىپتاسۋى - زاڭدىلىق. سوندىقتان، قازىرگى قوعامدا امەريكا دەسە، ازا بويى قازا تۇراتىن، اقش-قا قارسى جاعىمسىز وي جەتەگىندە جۇرگەندەر جەتىپ ارتىلادى. ال، امەريكاعا بارىپ، ونداعى ءومىر­دى ءوز كوزدەرىمەن كورىپ، ءبىلىمىن الىپ، جۇ­مىسىن ىستەپ، اقشاسىن تاۋىپ كەلىپ جات­قانداردىڭ پىكىرى مۇلدەم بولەك – ولار اقش-تىڭ جاقسى جاقتارىن ايتىپ، جاپپاي ماقتايدى. امەريكاعا قاتىستى قوعامدىق پىكىر امبيۆالەنتتى (ەكىۇشتى) بولىپ تۇر. وسىدان كەلىپ: «اۋ، سوندا بۇل فانيدەگى دەموكراتيانىڭ ەتالونى سانالاتىن اقش شىن مانىسىندە زۇلىم ەل مە؟» دەيتىن، كوپشىلىكتى ويلاندىراتىن سۇراقتاردىڭ ءبىرى تۋىندايدى. 
بۇرىن دا، كەڭەس وداعى داۋىرىندە اقش قۇبىجىق، سوعىسقۇمار، وتارشى، ادام­دى قاناۋشى ەل رەتىندە ناسيحاتتالاتىن. سەبەبى، تۇسىنىكتى، ول كەزدەگى الەم ەكى پوليارعا ءبولىندى: ءبىر جاعىندا – دۇنيەجۇزىن توتاليتارلى كوممۋنيزمگە اينالدىرۋدى كوكسەگەن، كسرو ىقپالىنداعى، ۆارشاۆا شارتى ۇيىمىنا كىرگەن سوتسياليستىك لاگەر ەلدەرى; قارسى جاعىندا – دەموكراتيا مەن ليبەراليزمدى تۋ ەتكەن، اقش باستاعان ناتو-عا مۇشە ەلدەر. بيپو­ليارلىق تەكە-تىرەسكەن «قىرعي-قاباق سوعىستان» سوڭعىلاردىڭ مەرەيى ۇس­تەم بولىپ شىقتى. وسىلايشا، «يادرو­لىق پاريتەت»، «ايعا ۇشۋ جارىسى»، «كاريب داعدارىسى»، «جانتالاسا قارۋلانۋ» سياقتى ساياسي-تاريحي پروتسەس­تەر مەن عالامدىق اۋقىمداعى گەوساياسي، يدەولوگيالىق، اسكەري، ەكونوميكالىق كونفرونتاتسياعا ارقاۋ بولعان ەكى پوليارلى الەم قۇرىلىسى ىدىراپ، جاڭا الەمدىك ءتارتىپ قالىپتاستى.  ال، ونىڭ باس­تى ەرەكشەلىگى – الىپ دەرجاۆاعا اينالعان اقش-تىڭ الەمدىك ساياسي ارەناداعى ۇس­تەم­دىگىنە (گەگەموندىعىنا) نەگىزدەلۋى.  كە­­زىن­دە «تەمىر لەدي» اتانعان مارگارەت تەتچەر «مەملەكەتتى باسقارۋ ونەرى. وز­گەرىس ۇستىندەگى الەم ءۇشىن ستراتەگيالار» اتتى ەڭبەگىندە قىرعي-قاباق سوعىس پەن امەريكانىڭ جەڭىسى تۋرالى وي تولعاي كەلە، اقش قانا الەمدىك ليدەر بولۋدىڭ مورالدىق قۇقىعىنا يە جانە وعان ماتەريالدىق نەگىزى دە بار دەپ قورىتىندى جاسايدى. ونىڭ ويىنشا، اقش پەن ناتو عالامشاردا دەموكراتيالىق قۇرىلىس ورناۋىن، ادامنىڭ قۇقىقتارى مەن بوستاندىقتارى قورعالۋىن باقىلاۋشى «الەمدىك جاندارم» ءرولىن ويناۋى ۋاقىت تالابىنان تۋىنداپ وتىر. ويتكەنى، كوپتەگەن مەملەكەتتەردە ادام قۇقىقتارى اياققا تاپتالۋدا، اۆتوريتارلى نەمەسە توتاليتارلى بيلىك ورناۋدا، كسەنوفوبيا، گەنوتسيد، تەرروريزم، ازاماتتىق سوعىستار، اسكەري اگرەسسيا سياقتى ادامزاتقا قارسى ارەكەتتەر مەن اسكەري قىلمىستار جاسالۋدا. بۇلاردىڭ ءبارىن حالىقارالىق دەڭگەيدە رەتتەمەسە، جەكە-دارا مەملەكەتتەر مەن ۇلتتاردىڭ شاماسى جەتپەسى انىق. الايدا، م.تەتچەر اقش-تى ەگەمەندى ەلدەردىڭ ىشكى ىسىنە قول سۇعاتىن، ياعني، گۋمانيتارلىق كومەك بەرۋمەن بۇركەمەلەنگەن كۇش قولدانۋدان ساقتانۋعا شاقىرادى. 
ساياساتكەر رەتىندە ءوزىنىڭ ۇستانىمشىل قاتالدىعىمەن قاتار، پراگماتيكالىق كو­رە­گەن­دىگىمەن دە ەرەكشەلەنگەن مارقۇم م.تەتچەردىڭ الەمدىك ساياساتتاعى اقش-تىڭ ءرولى تۋرالى پىكىرىندە اقيقات بار ەكەنى داۋسىز. اقش پەن ناتو بلوگىنىڭ قىرىنا ىلىگەتىن مەملەكەتتەردىڭ تىزىمىنە كوز سالساق، ولار - نەگىزىنەن دەموكراتيالىق قۇندىلىقتارعا پىسقىرىپ تا قارامايتىن اۆتوريتارلى، توتاليتارلى نەمەسە دەس­پوتتىق ساياسي بيلىك ورناعان، عالامدىق قاۋىپسىزدىككە قاتەر توندىرەتىن جاپپاي قىرىپ-جويۋشى قارۋعا قۇمار، ەكسترەميزم مەن تەرروريزم قوزىپ تۇرعان، ادام قۇقىقتارى مەن بوستاندىقتارىن بۇزاتىن، كسەنوفوبيا، ديسكريميناتسيا، گەنوتسيد، اسكەري قىلمىستار بەلەڭ الىپ وتىرعان ەلدەر. ياعني، اقش ەكس-پرەزيدەنتى، كىشى دج.بۋشتىڭ تىلىمەن ايتساق، «زۇلىمدىق وسىندە» ورنالاسقان سولتۇستىك كورەيا، يراك، يران سياقتى مەملەكەتتەر. كەيىنىرەك اقش مەملەكەتتىك حاتشىسى دجون بولتون بۇل ءتىزىمدى كۋبا، ليۆيا، سيريا سياقتى انتيدەموكراتيالىق ەلدەرمەن تولىقتىردى. 2005 جىلى كوندوليزا رايس ەڭ انتيامەريكاندىق رەجيمدەر دەپ كۋبا، يران، سولتۇستىك كورەيا، بەلارۋس، زيمبابۆە مەن ميانمانى اتادى.
ەكى پوليارلى الەمنىڭ قالىپتاسۋى ءىى دۇنيەجۇزىلىك سوعىستان كەيىن باس­تاۋ السا، گەوساياسي گراۆيتاتسيالىق تارتىلىستىڭ كۇشتى اسەرىن ءبىرىنشى بولىپ سەزگەن گەرمانيا بولدى. پوتسدام كونفەرەنتسياسى نەگىزىندە ەكىگە بولىنگەن نەمىس ەلىنىڭ باتىسى اقش باستاعان باتىستىق ەلدەردىڭ ىقپالىندا قالسا، شىعىس بولىگى كسرو جەتەگىندە كەتتى. فاشيستىك فيۋرەرمەن يمپەريا قۇرۋعا دامەلەنگەن، اريلىك ۇلت سانالعان نەمىستەر ەكىگە ايىرىلىپ قويماي، ورتاسىنان قىل وتپەيتىن بەرلين قابىرعاسى ارقىلى قاق ءبولىندى. قىرىق جىلدان استام ۋاقىت ءبىر ۇلت ەكى ءتۇرلى تارتىپپەن ءومىر كەشتى: ەلدىڭ باتىسىنداعى نە­مىستەر ەۋروامەريكاندىق دەموكراتيا پرينتسيپتەرىن، شىعىس نەمىستەرى كوم­مۋنيستىك يدەولوگيانى باسشىلىققا الدى. 1980 جىلداردىڭ ورتاسىندا شىعىس ەۋروپادا «شوشىتىپ ەمدەۋ»، «بارقىت توڭكەرىستەر» ءجۇرىپ، انتيكەڭەستىك كوڭىل-كۇي ورىستەدى. وعان قوسا، كسرو-دا بيلىك باسىنا م.س.گورباچەۆتىڭ كەلۋى، «قايتا قۇرۋ»، «جاريالىلىق» سياقتى ساياسي وزگەرىستەر سوتسياليستىك لاگەر ەلدەرىن ءدۇر سىلكىندىردى. 1989 جىلى 9 قاراشادا بەرلين قابىرعاسى قۇلاتىلىپ، گەرمانيا بىرىكتى، ەكىگە ايىرىلعان ۇلت قايتا تابىسىپ، ءبىرتۇتاس ەل-جۇرتقا اينالدى. مىنە، سول كەزدە الەمدىك قاۋىمداستىق قاتىگەز ساياسي ەكسپەريمەنتتىڭ ناتيجەسىن كورىپ، قايران قالدى. قىرىق ءتورت جىل ەكى ءتۇرلى ساياسي جۇيەدە بولەكتەنىپ ءومىر سۇرگەن ءبىر ۇلتتىڭ وكىلدەرىنىڭ ساياسي ساناسى مەن مادەنيەتى، پسيحولوگياسى مەن مەنتاليتەتى ءبىر-بىرىنە مۇلدەم ۇقسامايتىن دارەجەگە جەتكەن. اقش ىقپالىنداعى باتىس نەمىستەرى قاي جاعىنان الساڭىز دا، الدەقايدا دامىپ كەتكەن، ال، كسرو «تاربيەسىندەگى» شىعىس نەمىستەرى مەشەۋ كۇيدە قالىپ قويعان. سودان بەرى دە شيرەك عاسىر ۋاقىت وتكەنىمەن، بۇل ەرەكشەلىك ءالى كۇنگە دەيىن تەڭەسپەي كەلە جاتقان كورىنەدى. ەگەر دە اقش جامان بولسا، باتىس نەمىستەرى سوعىستان قيراعان قالالارىن قالپىنا كەلتىرىپ قانا قويماي، ودان سايىن گۇلدەنىپ، جان-جاقتى دامىپ، ەۋروپالىق بەتكە ۇستار ەلدىڭ دەڭگەيىنە قالاي جەتكەن؟
تۋرا وسىنداي انالوگيانى (تەڭەۋدى) كو­رەي ۇلتىنا قاتىستى قولدانۋعا بولادى. ءىى دۇنيەجۇزىلىك سوعىستا گيتلەرلىك گەرمانيانىڭ وداقتاسى بولعان جاپون مي­ليتاريستەرى جاۋلاعان كورەيانى ازات ەتۋگە ەكى دۇلەي ساياسي كۇش –  كسرو مەن اقش بىلەك سىبانا كىرىستى. ءبىرى ەلدىڭ سولتۇستىگىنەن، ەكىنشىسى وڭتۇستىگىنەن كورەي ەلىنە كومەك قولىن سوزىپ، جاپون باسقىنشىلارىن قۋىپ شىقتى. كەڭەس وداعىنا قىتاي جاقتاس بولدى، اقش-قا ۇلىبريتانيا، بۇۇ بىتىمگەرشىلىك كۇشتەرى مەن ناتو بلوگى قولداۋ جاسادى. جاپون باسقىنشىلارىنان قۇتىلعان سوڭ، وداقتاستار ۋاقىتشا باسقارۋ رەجيمى تۋرالى كەلىسىم جاساپ، كورەيانى قاق ورتاسىنان ءبولىپ جاتقان گەوگرافيالىق 38 بەلدەۋ (پاراللەل) بويىمەن كسرو ىقپالىنداعى سولتۇستىك كورەياعا جانە اقش ىقپالىنداعى وڭتۇستىك كورەياعا ءبولۋدى ۇيعاردى. ۋاقىتشا باسقارۋ رەجيمى بىتكەن سوڭ، ەكى تاراپتى بىرىكتىرۋ كوزدەلدى. سولتۇستىك كورەيانى باسقارۋعا كوممۋنيست كيم ير سەن تاعايىندالسا، وڭتۇستىك كورەيانى باسقارۋعا لي سىن مان سايلاندى. بىراق، كوپ ۇزاماي، كورەيا ەكى الىپ دەرجاۆانىڭ ساياسي ويىنشىعىنا اينالىپ، كورەي ۇلتىنىڭ تاعدىرى تالكەككە ءتۇستى. ەكىگە جارىلعان كورەيلەر بىرىكپەك تۇگىل، ءبىر-بىرىمەن سوعىسىپ كەتتى. 1950 جىلى 25 ماۋسىمدا باستالعان كورەي سوعىسى 1953 جىلعى 27 شىلدەگە دەيىن جالعاستى، ال، سوعىستىڭ ءبىتىمى تۋرالى رەسمي كەلىسسوز ءالى كۇنگە دەيىن جاسالماعان. كورەي سوعىسىنىڭ زاردابى وراسان زور بولدى: ءتۇرلى دەرەكتەر بۇل سوعىستا جالپى سانى 5-6 ملن. ادام  قازا تاپقانىن كورسەتەدى، مىڭعا تارتا ۇشاق جويىلعان، اتىلعان وق-ءدارى مەن قارجى-قاراجات شىعىنىندا قيساپ جوق.
كورەي سوعىسىنان كەيىن ەكى پوليارلى الەمدىك ساياساتتىڭ قۇربانىنا اينالعان ءبىر ۇلت ەكىگە ءبولىنىپ، كسرو مەن قىتاي كوممۋنيستىك پارتيالارىنىڭ ىقپالىنداعى سولتۇستىك بولىك — كورەي حالىق دەموكراتيالىق رەسپۋبليكاسى (كحدر), وڭتۇستىك بولىك - اقش ىقپالىنداعى كورەي رەسپۋبليكاسىنا اينالىپ شىعا كەلدى. سودان بەرى جارتى عاسىردان استام ۋاقىت وتسە دە، كوممۋنيست كورەيلەر مەن دەموكرات كورەيلەردىڭ باسى بىرىگەر ەمەس، ءبىر-ءبىرىن جاۋداي كورەدى. دامۋىنا كەلسەك، تاعى دا سول، كسرو ىقپالىندا بولعان سولتۇستىك كورەيا ارتتا قالدى، بيلىگى اسكەري اۆتوريتاريزم بولعاندىقتان، ومىرلەرى جانتالاسا قارۋلانۋمەن، ىقتيمال سوعىسقا دايىندالۋمەن وتۋدە. «تەنتەك شوقپار جينايدى» دەگەن ءسوز تەگىن ايتىلماسا كەرەك. ال، اقش ىقپالىنا وتكەن وڭتۇستىك كورەيا دەموكراتيالىق جولعا ءتۇسىپ، قارىشتاپ دامىپ، وركەنيەتتى ەلگە اينالدى. قازىر وڭتۇستىك كورەيلىك عىلىم مەن تەحنيكا دامۋى جاعىنان الەمدەگى الدىڭعى ورىنعا شىقتى، باسقاسىن ايتپاعاندا، كورەيلىك Samsung كومپانياسى امەريكالىق Apple كومپانياسىمەن اشىق باسەكەلەسەتىن دەڭگەيگە جەتكەن. بۇدان باسقا دا باسەكەگە قابىلەتتى برەندتەرى جەتىپ ارتىلادى. كورەيلىك ەلەكترونيكا مەن تۇرمىستىق تەحنيكا الەمدى جاۋلاپ بارادى، اۆتو-موتو، اۋىر ماشينا جاساۋ، جەڭىل ونەركاسىپ تە كۇشتى دامۋدا. وڭتۇستىك كورەيا - كەمە جاساۋ سالاسىندا دا الەمدىك ليدەر. ساۋدا-ەكونوميكالىق باعىتتاعى پورتتى قالا پۋساندا الەمدىك جيىندار مەن سپورت دودالارى وتسە، استاناسى سەۋل – ازيا-تىنىق مۇحيتى ايماعىنداعى ءىرى قارجىلىق جانە مادەني ورتالىققا اينالعان. وسى جەردە تاعى دا ورىندى سۇراق تۋىندايدى: اقش جامان بولسا، ونىڭ ىقپالىنداعى وڭتۇستىك كورەيا قالاي جاقسى ەل بولىپ وتىر؟ نەمەسە اقش-تى جاۋ كورەتىن سولتۇستىك كورەيا نەگە ارتتا قالىپ قويدى؟
اقش-تىڭ اسكەر قولدانىپ، بوگدە مەملەكەتتىڭ ىشكى ىسىنە قول سۇققان كەزدەرى كوپ-اق، مۇنى انتيامەريكانيزم وكىلدەرى ۇنەمى بەتكە باسادى. بىراق، اقش بەت-الباتتى، ەشبىر سەبەپسىز باسقا ەلدەرگە قاتىستى اسكەر كۇشى مەن قارۋدى قولدانىپ وتىرعان جوق. ءبىز اقش-تى اقتاعالى نەمەسە جاقتاعالى وتىرعان جوقپىز. ايتسە دە، فاكتىنىڭ اتى - فاكت. وبەكتيۆتى جازىلعان ارنايى ادەبيەتكە تالداۋ جاساۋ ارقىلى اقش نەمەسە ناتو اسكەرى كوپ جاعدايدا امالسىزدان، كەيدە، وتكىر قاجەتتىلىكتەن ءتۇرلى جانجال وشاقتارىنا قاتىسقانىنا كوز جەتكىزۋ قيىن ەمەس. مىسالى، گرەنادا جەرىندە اقش قارۋلى كۇشتەرى 1983 جىلى «Urgent Fury»، ياعني، «قاھارلى اشۋعا بۋلىعۋ»دەگەن شارتتى اتاۋمەن اسكەري وپەراتسيا ۇيىمداستىرىپ، قارۋلى كۇشتەرىن ەندىردى. مۇنداي قادام جاساۋعا قولقا سالىپ، ءوتىنىش بىلدىرگەن امەريكالىق مەملەكەتتەر ۇيىمى بولدى. سەبەبى، 1979 جىلى 13 ناۋرىزدا گرەنادا قارۋلى توڭكەرىستى باستان وتكەردى. كسرو قولداۋىمەن موريس بيشوپتىڭ «New Jewel Movement» اتتى قوزعالىسى گرەنادانى باسقارىپ وتىرعان ەريك گەيريدىڭ ۇكىمەتىن قۇلاتىپ، اسكەري اۆتوريتارلىق بيلىك ورناتتى. كسرو، كۋبا مەن كحدر سياقتى سوتسياليستىك ەلدەردىڭ بەرگەن 100 ملن.$ جۋىق قارجىلىق كومەگى مەن وزىق قارۋ-جاراعىنىڭ ارقاسىندا م.بيشوپ گرەنادالىقتاردى باقايشاعىنا دەيىن قارۋلاندىرىپ، 1983 جىلعا تامان كاريب تەڭىزى باسسەينىندەگى ەڭ مىقتى قارۋلى كۇش جاساقتادى. كسرو گرەنادامەن عانا شەكتەلمەي، نيكاراگۋاداعى ساندينيستەر مەن سالۆادورداعى سولشىل پارتيزاندارعا دا جان-جاقتى قولداۋ جاساۋعا تىرىس­تى. وسىلايشا ورتالىق امەريكاداعى جاعداي كۇرت شيەلەنىستى. باستاپقىدا اقش گرەناداعا بايكوت جاريالاۋمەن شەكتەلدى. بىراق، كسرو-نىڭ گرەنادا ارقىلى ايماققا ءوز ىقپالىن ارتتىرۋعا دامەلى ەكەنى انىق سەزىلە باستاۋى، قاندىقول م.بيشوپتىڭ ءوز وپپونەنتتەرىن قاتاڭ جازالاپ قويماي، قىرىپ-جويۋى، امەريكاندىق تۋريستەردىڭ ومىرىنە قاۋىپ ءتوندىرۋى، جالپى كاريب تەڭىزى ايماعىنداعى تۇراقسىزدىقتى شايقالتا باس­تاۋى امەريكالىق مەملەكەتتەر ۇيىمىن ويلاندىرىپ، جوعارىدا ايتىلعانداي، اياعى اقش-تان كومەك سۇراۋعا الىپ كەلدى. اقش كوپ ويلانباستان اسكەري وپەراتسيانى باس­تاپ، م.بيشوپ ءتيىستى جازاسىن الدى. وسىلايشا 1984 جىلدان باستاپ گرەنادانىڭ قوعامدىق-ساياسي ءومىرى تۇراقتاندى. بۇگىندە گرەنادا - ۇلىبريتانيانىڭ قۇرامىنداعى كونستيتۋتسيالىق مونارحيالى مەملەكەت. ءتۋريزمى دامىعان، اگرارلى ەل، كاريب تەڭى­زىندەگى قاۋىپسىز ايماق سانالادى. ەگەر اقش ارالاسپاسا، م.بيشوپتىڭ اسكەري رەجيمى گرەنادامەن قوسا، ورتالىق امەريكا ايماعىن قان قاقساتار ەدى. 
امەريكانى جەك كورۋشىلەردىڭ اقش-قا قارسى شۇيلىگەتىن تۇسى – بالقان داعدارىسىنا قاتىستى. كسرو تۇسىندا يۋگوسلاۆيا دەگەن اتاۋى بار دارداي مەملەكەت كەڭەس وداعىمەن بىرگە ىدىراپ، توز-توزى شىقتى. يۋگوسلاۆيانىڭ تەرريتورياسىندا 1991-2001 جىلدار ارالىعىندا ەتنيكالىق جانە ءدىني جانجالدار نەگىزىندە تۇتانعان قارۋلى قاقتىعىستار سەريا-سەرياسىمەن ءجۇردى. رەسەيدىڭ قولداۋىنا يە بولعان سەربتەر (نەگىزىنەن، پراۆوسلاۆتار) ءبىر جاق، حورۆاتتار (كاتوليكتەر), بوسنيالىقتار مەن كوسوۆولىق الباندىقتار (نەگىزىنەن مۇ­سىلماندار) قارسى جاق بولىپ ءبىر قىرىلدى. ونىمەن قويماي، حورۆاتتار مەن بوسنيالىقتار ءوزارا قى­رىلىستى. بۇل ازداي، الباندىقتار مەن ماكەدوندىقتار ءبىر-بىرىمەن اتىسىپ-شابىستى. وسىلايشا يۋگوسلاۆيا سو­عىسى ءىى دۇنيەجۇزىلىك سوعىستان كەيىنگى كەزەڭدەگى ەۋروپادا بولعان ەڭ ۇلكەن سوعىسقا اينالدى. سلوبودان ميلوشەۆيچ باستاعان يۋگوسلاۆيا ۇلتتىق ارمياسى سەربتەردى قولداپ، جۇگەنسىز ارەكەتتەرگە باردى. ەتنيكالىق تازالاۋ، اتىپ-اسۋ، گەنوتسيد، زورلىق-زومبىلىق جاپپاي ورىن الىپ، ايۋاندىق اسكەري قىلمىستار جاسالدى. اسىرەسە، ساراەۆو مەن سرەبرەنيتسە قالالارىندا ادامزاتقا جات، جان تۇرشىگەرلىك قاندى قىرعىندار بولدى. الەمدىك قاۋىمداستىق ارالاسىپ، ارا-اعايىندىق ەتپەسە، تىم ۇزاققا سوزىلعان بالقان جانجالى ءوز-وزىنەن شەشىلمەيتىنى انىق ەدى. 
اقش-تىڭ ارا-اعايىندىق ەتۋىمەن 1994 جىلى ۆاشينگتون كەلىسىمى جاسالىپ، بوسنيا مەن گەرتسەگوۆينا فەدەراتسياسى قۇرىلدى. 1995 جىلى بوسنيالىق سەربتەردىڭ قانقۇيلى ارمياسىنا قارسى ناتو اسكەرىن ەنگىزۋگە تۋرا كەلدى. 1995 جىلى 21 جەلتوقساندا اقش-تىڭ وگايو شتاتىندا، دەيتون قالاسىندا كەزەكتى بەيبىت كەلىسسوزدەر ءوتىپ، جانجالدى رەتتەۋگە مۇمكىندىك تۋدى، ول تاريحتا دەيتون كەلىسىمى دەگەن اتپەن قالدى. وسى سۇراپىل سوعىستا ادامزاتقا قارسى جاسالعان اسكەري قىلمىستاردى تەرگەۋ ماقساتىندا بۇرىنعى يۋگوسلاۆيا جونىندەگى حالىقارالىق تريبۋنال قۇرىلدى (گااگا تريبۋنالى). بۇل اسكەري سوت 2008 جىلعا دەيىن 45 سەربتى، 12 حورۆاتتى، 5 بوسنيالىقتى اسكەري قىلمىسكەر رەتىندە سوتتادى. ولاردىڭ قاتارىندا س.ميلوشەۆيچ تە بولدى. جالپى، بالقان سوعىسىندا قايتىس بولعاندار سانى 130 مىڭ ادامنان اسىپ كەتتى، جاپا شەككەن 2,2 ملن ادام بوسقىنعا اينالدى، ونداعان ميلليارد دوللار ماتەريالدىق شىعىن شىقتى. ەگەر دە جانجالدى شەشۋگە اقش پەن ناتو ارالاسپاسا، بۇۇ اتسالىسپاسا، بالقان سوعىسىنىڭ زارداپتارى بۇدان دا قايعىلى، شىعىنى الدەنەشە ەسە كوپ بولار ەدى…
اقش-تىڭ شەتەلدەگى اسكەري قاتى­سۋىندا ەرەكشە ورىن الاتىنى – پارسى شىعاناعىنداعى سوعىس، يراكقا قارسى ۇيىمداستىرىلعان «شولدەگى داۋىل» اسكەري وپەراتسياسى. ونىڭ ءمانىن ءتۇسىنۋ ءۇشىن العىشارتتارىن ءبىلۋىمىز قاجەت. يران-يراك سوعىسى كەزىندە ساددام حۋسەين ساۋد ارابياسى مەن كۋۆەيتكە شاش ەتەكتەن قارىزعا باتادى. كورشىلەس جاتقان كۋۆەيتتىڭ وزىنە يراكتىڭ قارىزى 17 ملرد. اقش دوللارىنا جەتكەن. قارىزىن قايتسە دە قايتارماۋدى كوزدەگەن ساددام حۋسەين كۋۆەيتكە يراك مۇنايىن ۇرلاۋشى، كەلىسىم-شارتتى بۇزۋشى سياقتى نەگىزسىز جالا جاۋىپ، قارىزدى قىسقارتۋ تۋرالى تالاپ قويادى. ونىمەن قويماي، س.حۋسەين كۋۆەيتكە قاراستى ايماقتاعى ستراتەگيالىق ماڭىزى بار ۆاربا جانە بۋبيان ارالدارىن تارتىپ العىسى كەلدى. ءوزىنىڭ ەگەمەندىگىن قورعاماقشى بولعان كۋۆەيتكە يراك سوعىس اشىپ، باسىپ الدى. پارسى شىعاناعىندا تۋىنداعان حالىقارالىق شيەلەنىستى رەتتەۋگە بۇۇ ارنايى ماندات ارقىلى اقش-قا اسكەري وپەراتسيا جۇرگىزۋگە رۇقسات بەردى. 1990 جىلى 29 قاراشادا بۇۇ قاۋىپسىزدىك كەڭەسى قارار قابىلداپ، يراكقا قارسى ىقپال ەتۋدىڭ بارلىق مۇمكىن شارالارىن جارعىعا سايكەس قولدانۋدى ماقۇلدادى. اقش باستاعان كوپۇلتتى ناتو اس­كەرى «شولدەگى داۋىل» وپەراتسياسىن ءساتتى جۇرگىزدى، ناتيجەسىندە، كۋۆەيتتىڭ تاۋەلسىزدىگى قالپىنا كەلدى، يراك بۇۇ تالاپتارىن مويىنداۋعا ءماجبۇر بولدى. 
كۋۆەيتكە شابۋىل جاساماس بۇرىن سوعىسقۇمار س.حۋسەين يرانمەن ۇزاق جىل سوعىستى. كورشى ەلدەرمەن سوعىسىپ قانا قويماي، قانقۇيلى بيلەۋشى يراكتىڭ ىشىندەگى وزگە ۇلتتارعا قاتىستى گەنوتسيد جاساپ، اسكەري قىلمىسكەر اتاندى. ول 1983 جىلى جاز ايلارىندا كۇردتەردىڭ بارزان تايپاسىنىڭ 15 جاسقا تولعان ەركەك كىندىكتىلەرىن جاپپاي ءولتىرىپ، گەنوتسيد جاسادى. 1987-1989 جىلدارى سولتۇستىك يراكتى مەكەندەيتىن كۇردتەردى قىرىپ-جويۋ ماقساتىندا انفال اتتى (ارابشا «ولجا» دەگەن ماعىنا بەرەدى) جاسىرىن باعدارلاما جۇرگىزىپ، وعان س.حۋسەيننىڭ تۋىسى الي حاسان ءال-ءماجيد (لاقاپ اتى «حيميالىق الي») باسشىلىق ەتتى. ول باليسان، كاراداگ، ياحسومەر، حالابدج اتتى كۇردتەردىڭ ەلدى مەكەندەرىن اسا ۋلى يپريت، زارين، تابۋن، VX گازدارىن قولدانۋ ارقىلى بوم­بىلاتىپ، جاپپاي قىردى. مۇنداي باس­سىز­دىققا بۇكىل الەم نارازىلىعىن ءبىلدىرىپ جاتقاندا، كسرو عانا ۇندەمەي، قالىس قالدى. Human Rights Watch جانە حالىقارالىق امنيستيا ۇيىم­دارىنىڭ ەسەبى بويىنشا قانىشەرلىك ارەكەتتەن 182 مىڭ كۇرد ولگەن، 5 مىڭ كۇرد اۋىلى جەرمەن-جەكسەن ەتىلىپ جويىلعان، 4700 كۇرد كونتسلاگەرلەرگە توعىتىلعان، 1 ملن. اس­تام كۇرد بوسقىنعا اينالعان. جوعارىدا اتالعان قىلمىستاردىڭ ءبارى بۇۇ ارنايى قارار قابىلداپ، اقش پەن ناتو اسكەرىنە «شولدەگى داۋىل» وپەراتسياسىن جۇرگىزۋگە رۇقسات بەرۋىنە ىقپال ەتتى.
س.حۋسەين جاپپاي قىرىپ-جويۋشى اتوم قارۋىن يەلەنۋگە بىرنەشە رەت تالپىنىس جاسادى. يراكتىڭ فرانتسيادان ساتىپ العان اتوم رەاكتورلارىن اقش ورتالىق بارلاۋ باسقارماسى مەن ءيزرايلدىڭ «موسساد» بارلاۋشىلارى بىرىگىپ جۇرگىزگەن «وپەرا»، «ۆاۆيلون» وپەراتسيالارى ارقىلى جويعان. 1981 جىلى 7 شىلدە كۇنى «وسيراك» اتوم رەاكتورى بومبىلانىپ، جويىلدى. «شولدەگى داۋىلدان» كەيىن تاۋبەسىنە كەلگەن س.حۋسەين ايتقانعا كونىپ، بۇۇ قاۋىپسىزدىك كەڭەسىنىڭ №687 قارارىنا سايكەس جاپپاي قىرىپ-جوياتىن قارۋدى قاداعالاۋ تالاپتارىن ورىندايتىنىن مالىمدەدى. بۇۇ ارنايى كوميسسياسى يراكقا كەلىپ، حيميالىق، يادرولىق، باكتەريولوگيالىق قارۋلاردى، الىس قاشىقتىققا ۇشاتىن زىمىرانداردى ازىرلەۋدى دوعارۋ مەن جويۋ باعىتىندا جۇمىس جۇرگىزدى. كوميسسيانىڭ بەلسەندى جۇمىس جۇرگىزۋىنەن قاۋىپتەندى مە، الدە باسقا سەبەپ بولدى ما، يراك بيلىگى 1998 جىلى بۇۇ ىنتىماقتاسۋدان باس تارتتى. س.حۋسەيننىڭ بۇل ارەكەتى الەمدىك قاۋىمداستىق تاراپىنان كۇدىك پەن قاۋىپتى كۇشەيتتى. 2011 جىلعى 11 قىركۇيەكتەگى اقش-تا بولعان تە­راكتىلەر سەرياسىنان كەيىن يراكقا قاتىستى كۇدىك ودان سايىن كۇشەيە ءتۇستى. بۇعان قوسا، س.حۋسەين ء«ال-قايدا» تەرروريستىك ۇيىمىمەن بايلانىسى بار دەگەن قاۋەسەت تە تاراپ كەتتى. ودان كەيىنگى حال-احۋالدىڭ قالاي وربىگەنى بارشامىزعا بەلگىلى. اقش جانە ونىڭ وداقتاستارى 2003 جىلى 20 ناۋرىزدا «يراك بوستاندىعى» اتتى اسكەري وپەراتسياعا كىرىستى. بۇل وپەراتسيا پارتيزاندىق سوعىس، تەراكتىلەر جاساۋ سياقتى قيىندىقتارعا تىرەلدى. سوعان قاراماستان، س.حۋسەيننىڭ اسكەري-ساياسي رەجيمى تالقاندالدى، 2003 جىلى 13 جەلتوقساندا تيكريت قالاسىنان 15 شاقىرىم جەردەگى اد-داۋر ەلدى مەكەنىندە 2 مەتر تەرەڭدىكتەگى بۋنكەرگە تىعىلعان س.حۋسەين جانىداعى ەكى سەرىگىمەن بىرگە قولعا ءتۇستى. ولاردان ەكى اۆتومات، ءبىر پيس­تولەت، 750 مىڭ اقش دوللارى تاركىلەندى. 2005 جىلعى 19 قازاندا س.حۋسەين 14 ءتۇرلى ايىپتاۋمەن سوتتالدى. ايىپتاۋلاردىڭ كوبىسى اسكەري قىلمىستارعا، گەنوتسيد پەن رەپرەسسياعا قاتىستى بولدى. جاساعان قىلمىستارىنىڭ اۋىرلىعىنا بايلانىستى سوت وعان دارعا اسۋ ارقىلى ورىندالاتىن ءولىم جازاسىن كەستى. ۇكىم 2006 جىلى 30 جەلتوقساندا ورىندالدى.
2004 جىلى بۇۇ قاۋىپسىزدىك كەڭەسى №1637, 1723, 1790 قارارلارىن قابىلداپ، يراكتا شەتەلدىك كواليتسيالىق اسكەر ەندىرۋگە سانكتسيا بەردى. 2007 جىلى 10 قاڭتاردا «ۇلكەن تولقىن» اتتى جاڭا وپەراتسيا باستالدى. 2008 جىلى بۇۇ مانداتى بىتۋىنە بايلانىستى كواليتسيالىق اسكەردىڭ باسىم بولىگى يراكتان شىعارىلدى، يراكتىڭ قاۋىپسىزدىك ورگاندارى ەلدەگى جاعدايدى تۇراقتاندىراتىن جاعدايعا جەتتى. 2010 جىلى 1 قىركۇيەكتە «يراك بوستاندىعى» وپەراتسياسى رەسمي تۇردە اياقتالىپ، «جاڭا تاڭ» اتتى وپەراتسياسى ىسكە قوسىلىپ، ەلدىڭ قاۋىپسىزدىگىن يراك اسكەري كۇشتەرىنە تاپسىرۋ باستالدى. 2011 جىلعى 15 جەلتوقساننان باستاپ اقش 9 جىلعا سوزىلعان يراك ناۋقانىن اياقتادى. اقش-تىڭ يراك سوعىسىنا قاتىسۋى، س.حۋسەيندى جاساعان قىلمىستارى ءۇشىن سوت ارقىلى جازالاۋىنا قاتىستى پىكىر دە كەرەعار. بىرەۋلەر اقش-تى جاقتاسا، ەندى بىرەۋلەرى ايىپتايدى. بىراق، امەريكاعا جاعىمسىز كوزقاراستاعىلار مىنا ءبىر اقيقات جاعدايدى كوپە-كورنەۋ ەس­كەر­گىلەرى كەلمەيدى: ەگەر دە، س.حۋسەين دەموكراتيانى قولداپ، زاڭدى ساقتاپ، گەنوتسيد پەن رەپرەسسيا جاساماي، گۋماندى دا بەيبىت ساياسات جۇرگىزگەن بولسا، اقش-تىڭ دا، ناتو-نىڭ دا، بۇۇ-نىڭ دا يراكتا شارۋاسى بولمايتىن ەدى. 
اقش-تى ايىپتاۋشىلاردىڭ جاقسى كورەتىن تاقىرىپتارىنىڭ ءبىرى – اۋعانستان. «حالىقارالىق تەرروريزممەن كۇرەس، ءال-قايدا مەن ۋساما بەن لادەندى جويۋ سياق­تى جەلەۋمەن امەريكاندىقتار اۋعان ەلىنە باسقىنشىلىق جاسادى» دەيتىن پىكىرلەردى ءجيى ەستىپ جاتامىز. الايدا، «دەموكراتيالىق اۋعان حالقىنا كومەك»، «ينتەرناتسيونالدىق بورىشتى وتەۋ» دەگەن ۇراندارمەن كەزىندە كسرو دا اۋعانستانعا اسكەر ەندىرىپ، ونىڭ اياعى ونجىلدىق سوعىسقا (1979-1989) ۇلاسقانىن انتيامەريكانيستەر ەستەرىنەن شىعارعان سىڭايلى. سوعىستان كوز اشپاعان، كەدەيلىكتەن ءسىڭىرى شىعىپ، ءبىلىم مەن مادەنيەتتەن ماقۇرىم قالعان اۋعانستانعا شەتەلدىكتەر نەگە اسكەر كىرگىزۋگە قۇمار؟ كەيبىرەۋلەر اۋعانستان ماڭىزدى گەوساياسي ايماق، قىتاي، ءۇندىستان، پاكستان، رەسەي سياقتى يادرولىق كلۋبقا مۇشە، الەۋەتى دە زور ەلدەردىڭ قولتىعىنا كىرىپ كەتىپ، كەڭىردەككە قانجار تىرەۋگە قولايلى دەيدى. الايدا، اقش-تىڭ اۋعانستانعا اسكەر ەنگىزۋىنىڭ العىشارتتارىن تال­داساق، گەوساياسي فاكتوردان گورى، الەمدى الاڭداتاتىن، عالامدىق قاۋىپسىزدىككە قاتەر توندىرەرلىك دارەجەگە دەيىن شيەلەنىسكەن ىشكى پروبلەمالار شەشۋشى ءرول ويناعانىن بايقاۋ قيىن ەمەس. كسرو 1989 جىلى اسكەرىن شىعارىپ اكەتكەن سوڭ، اۋعانستانداعى «دەموكراتيالىق» بيلىكتىڭ داۋرەنى بەس-التى جىل عانا بولدى. ومىردەن دە، ساياساتتان دا جاقسىلىق كورمەگەن حالىق تەك دىنگە ءۇمىت ارتاتىن دەڭگەيگە جەتەدى. اۋعان حالقى اراسىندا تاليبان يسلاميستىك قوزعالىسىنىڭ تەز ارادا بەدەل مەن بيلىككە يە بولۋىنا وسىنداي رۋحاني-ساياسي داعدارىس قوسىمشا اسەر ەتتى.
تاليبان – (پۋشتۋ تىلىندە «مەدرەسەدە ءتالىم الۋشىلار» دەگەن ماعىنا بەرەدى) اۋعاندىق پۋشتۋنداردىڭ اراسىندا 1994 جىلى تۋىنداعان يسلاميستىك قوزعالىس. تاليباندار 1996-2001 جىلدارى «اۋعان يسلام امىرلىگىن قۇرىپ»، اۋعانستاندى بيلەپ-توستەگەن ساياسي كۇشكە اينالدى. ديپلوماتيالىق تۇرعىدا بىرىككەن اراب امىرلىكتەرى، پاكستان، ساۋد ارابياسى ولاردىڭ مەملەكەتتىلىگىن مويىندادى، وزگە ەلدەر الا كوزبەن قارادى. تاليبان ءوزىنىڭ باقىلاۋىنداعى ايماقتاردا ءدىني توتاليتاريزم ورناتىپ، قوعام ومىرىنە شاريعات نورمالارىن ەنگىزدى. شاريعات زاڭدارىنىڭ ساقتالۋى تاليبتەر تاراپىنان قاتاڭ باقىلاۋعا الىنىپ، تەلەديدار كورۋگە، مۋزىكا تىڭداۋعا، مۋزىكالىق اسپاپتاردا ويناۋعا، سۋرەت سالۋعا، الكوگول تۇتىنۋعا، كومپيۋتەر مەن ينتەرنەتتى پايدالانۋعا، شاحمات ويناۋعا، ارسىز اڭگىمەلەر ايتۋعا تىيىم سالىندى. سونداي-اق، تاليبتەردىڭ تۋى اق بولعاندىقتان، اق تۇستىك اياق كيىم كيگەندەر جازاعا ۇشىرادى. ەر ادامدار بەلگىلى ءبىر ۇزىندىقتاعى ساقال قويۋعا مىندەتتى بولدى. ال، ايەلدەر قوعامدىق ورىنداردا بەتىن جاۋىپ ءجۇرۋى ءتيىس، جالعىز ەمەس، تۋىس ەر-ازاماتقا ەرىپ ءجۇرۋى كەرەك. ايەل زاتىنا جۇمىس ىستەۋگە تىيىم سالىندى، قىز-كەلىنشەكتەر تەك قانا ايەل دارىگەرگە قارالۋى قاجەت. نازىك جاندىلاردىڭ ءبىلىم الۋىنا دا شەكتەۋ قويىلدى. 2001 جىلى 26 اقپاندا مولدا موحاممەد ومار اۋعانستانداعى بارلىق يسلامي ەمەس ەسكەرتكىشتەردى قيراتۋ تۋرالى جارلىق بەردى. سول جىلى 2 ناۋرىزدان باستاپ باميان القابىنداعى يۋنەسكو قورعاۋىنداعى الەمدىك مادەني مۇرا سانالاتىن تاريحي ەسكەرتكىشتەر – تاۋعا قاشالعان بۋدداعا ارنالعان ەكى الىپ ەسكەرتكىش ء(بىرىنىڭ بويى – 55, ەكىنشىسى – 37 مەتر) تالقاندالا باستادى. تاليبتەر ەسكەرتكىشتەردى نەشە ءتۇرلى قارۋ-جاراقپەن اتقىلادى، مينامەن جاردى، راكەتامەن دە اتتى. بۇل ايۋاندىق ارەكەت الەم نازارىن اۋدارتىپ، بارشا ادامزاتتىڭ نارازىلىعىن تۋعىزدى. تاليباندار شەتەلدەردەگى ەكسترەميستىك، تەرروريستىك ۇيىمداردى، سەپاراتيستىك قوزعالىستاردى قولدايتىندارىن اشىق مالىمدەدى. ەكىنشى شەشەن سوعىسى كەزىندە، 1999 جىلى كۇزدە تاليبان باسشىلىعى رەسەي فەدەرالدى اسكەرىمەن سوعىسىپ جاتقان شەشەن ساربازدارىنا 4 ميلليون اقش دوللارىن، 24 زەنيتتىك-زىمىراندىق كەشەندەر جىبەرۋ تۋرالى شەشىم قابىلداعان. ونىمەن قويماي، الەمدەگى بارلىق مۇسىلمانداردى شەشەنستاننىڭ تاۋەلسىزدىگىن مويىنداۋعا، ورىس كاپىرلەرىنە قارسى قاسيتەتتى سوعىسقا (جيھادقا) قاتىسۋعا شاقىردى. 2000 جىلى مامىر ايىندا رەسەي پرەزيدەنتىنىڭ كومەكشىسى سەرگەي ياسترجەمبسكي اۋعانستانداعى تەرروريستەر بازالارىنا سوققى بەرۋ مۇمكىندىگى تۋرالى ما­لىمدەسە، قاۋىپسىزدىك كەڭەسىنىڭ حاتشىسى سەرگەي يۆانوۆ تاليباندار تاجىكستان، قىرعىزستان سياقتى وداقتاستارىنا قىسىم جاسايتىن بولسا، رەسەيدىڭ اسكەري ءىس-شارالار جاسايتىنىن ايتتى. بىراق، ول كەزدە رەسەي وتە ءالسىز بولاتىن، بيلىك باسىنا جاڭادان كەلگەن ۆ.پۋتين شەشەندەرمەن كۇرەسۋگە باسىمدىق بەرىپ، اۋعانستانمەن الىسۋعا شاماسى دا، مۇرشاسى دا بولمادى. وسىلايشا يسلامدى تۋ ەتىپ، شاريعاتتى قالقان ەتكەن تاليبتىك اۋعانستان حا­لىقارالىق تەرروريزمدى قولداۋشى ءارى دايىنداۋشى ەل دەيتىن قوعامدىق پىكىر قالىپتاستى. بۇۇ قاۋىپسىزدىك كەڭەسى دە تاليبان قوزعالىسىن تەرروريستىك ۇيىم دەپ ايقىندادى.
تاليبتەر زايىرلى ءبىلىم بەرەتىن مەك­تەپتەردىڭ بارلىعىن جاۋىپ تاستاۋعا تىرىستى. ولار وزدەرىنىڭ ساياساتىن قارجى-قاراجاتپەن قامتاماسىز ەتۋ ءۇشىن ناركوتيك وندىرىسىنە كەڭ جول اشتى. ويتكەنى، ونداعان جىلدىق سوعىستاردان اۋعانستان ەكونوميكاسى دا، حالقى ابدەن تيتىقتاپ، قالجىراعان ەدى. يسلام مەن شاريعاتتى بەتپەردە ەتىپ جامىلعان تاليب وكىمەتى حارام ارەكەتتەرگە دەيىن باردى: وپيۋمدى ماك ءوسىرىپ، گەروين وندىرۋدەن باسقا اۋعاندىقتاردىڭ قولىنان كەلەر كاسىپ ءتۇرى جوق ەكەنىن سەزىپ، ادامزاتقا اجال سەبۋشى ناركوبيزنەستى وزدەرىنىڭ باقىلاۋىنا الدى. 1999 جىلى 15 قازاندا بۇۇ قاۋىپسىزدىك كەڭەسى №1267 قارارىن قابىلداپ، تاليبتەر باقىلاۋىنداعى اۋ­عانستاندا وپيۋم ءوندىرۋ كۇرت ءوسىپ كەتۋىنە الاڭداۋشىلىق ءبىلدىردى. تاليباندار اۋعان­ستاندى گەروين ءوندىرۋشى الەمدىك ليدەرگە اينالدىردى. رەسەي ستراتەگيالىق زەرتتەۋلەر ينستيتۋتىنىڭ مالىمەتىنە سۇيەنسەك، اۋعانستاندا 1996 جىلى 2248 توننا گەروين وندىرىلسە، 1999 جىلى 4565 توننا گەروينعا، ياعني، ەكى ەسەگە وسكەن. ال، شەتەلدىك ساراپشىلار اۋعانستان 1999 جىلى الەمدەگى بارلىق گەرويننىڭ 79% وندىرگەنىن، وپيۋمدى ماك ەگەتىن ەگىستىك كولەمى 57 مىڭ گەكتاردان 91,5 مىڭ گەكتارعا ارتقانىن كورسەتەدى. تىپتەن، شارۋالارعا بيداي ەگۋگە تىيىم سالىنسا، اپيىن ماگىن ەگۋشىلەر كەرىسىنشە، اقشالاي سىياقى الاتىن بولعان. تاليبتەر ماك ەگۋ مەن ساتۋعا 10%، وپيۋم ءوندىرۋ مەن ساتۋعا 20% رەسمي سالىق ەندىرگەن. وسىنداي باسسىزدىقتان ورتالىق ازيا، رەسەي، شىعىس ەۋروپا ەلدەرىن باسىپ وتەتىن ناركوترافيكتەر كۇشەيىپ كەتتى. ناركوبيزنەس دامىپ، الەمدەگى ناركومانداردىڭ سانى كۇرت ءوستى. اينالىپ كەلگەندە، مۇنىڭ بارلىعى ناركوقىلمىستاردىڭ ارتۋىنا، عالامدىق تۇراقتىلىق پەن قاۋىپسىزدىككە قاتەر توندىرە باستادى. وسىلايشا تاليباندار الەمدىك قاۋىمداستىقتىڭ ورتاق جاۋىنا اينالدى، ولاردى ورنىنا قوياتىن جالعىز عانا كۇش – اقش باستاعان ناتو ەكەنى بەلگىلى بولا باستادى. 2011 جىلعى 11 قىركۇيەكتەگى اقش-تا بولعان تەراكتىلەر سەرياسى شىدامنىڭ شەگىنە جەتكەن قايعىلى جاعدايعا اينالدى. اقش كوپ ۇزاماي حا­لىقارالىق تەرروريزممەن كۇرەسۋگە باعىت­تالعان «بۇزىلمايتىن بوستاندىق» اتتى كەشەندى اسكەري وپەراتسيانى باستادى (بەس باعىتتى: اۋعانستان، فيليپپين، افريكا ءمۇيىسى، باتىس ساحارا، گرۋزياداعى پانكيس شاتقالى). اقش-تىڭ باستاماسىن الەم قولدادى. بۇۇ قاۋىپسىزدىك كەڭەسى №1386 قارارىن قابىلداپ، اقش باستاعان اۋ­عانستانداعى قاۋىپسىزدىككە جاردەمدەسۋشى حالىقارالىق كۇشتەردىڭ اسكەري وپەراتسياسىنا رۇقسات بەردى. ياعني، اۋعانستانداعى تاليبتەردىڭ رەجيمىن اسكەري كۇشپەن جويۋدى، ونىڭ ورنىنا دەموكراتيالىق باسقارۋ جۇزەگە اساتىن، زاڭ مەن قۇقىققا نەگىزدەلگەن بەيبىت قوعام قۇرۋدى جالعىز اقش ەمەس، بۇكىل الەم قالاپ وتىر.
اقش-تى باسقىنشى دەپ ساناۋشىلار ء«تۇرلى-ءتۇستى توڭكەرىستەر» مەن «اراب كوكتەمىن» امەريكاندىقتار ۇيىمداستىردى دەۋدەن دە تايىنبايدى. ادەتتە، كىنا تاعۋشىلار ماسەلەنىڭ بايىبىنا بارماي جاتىپ، بايبالام سالعىش كەلەدى. شىنىنا كەلسەك، ء«تۇرلى-ءتۇستى توڭكەرىستەردىڭ» دە، «اراب كوكتەمىنىڭ» دە تۇپكى ءمانى – بيلىكتىڭ حالىق سەنىمىنەن ايىرىلىپ، ءوزىنىڭ لەگيتيمدىلىگىن جوعالتۋى. مۇنى ساياسي تىلدە دەلەگيتيمدەنۋ دەپ اتايدى. دەلەگيتيمدەنۋدىڭ، ياعني، بي­لىكتىڭ حالىق سەنىمىنەن ايىرىلىپ، ءوز لەگيتيمدىلىگىن جوعالتۋىنىڭ باستى سەبەپتەرى: 
1) قوعامداعى امبەباپ قۇندىلىقتار مەن بيلەۋشى ەليتانىڭ ەگويستىك مۇد­دەلەرىنىڭ قايشىلىققا ءتۇسۋى. شە­نەۋنىكتەر قاراقان باستارىنىڭ مۇددەسىن ۇلتتىق مۇددەدەن جوعارى قويىپ، سىبايلاس جەمقورلىققا سالىنۋى قوعامنىڭ نارازىلىعىن تۋعىزادى; 
2) دەموكراتيا يدەياسى مەن الەۋمەتتىك-ساياسي تاجىريبەنىڭ اراسىنداعى قاي­شىلىق. بيلىك ءوزىنىڭ لەگيتيمدىلىگى ازاي­عان سايىن جانتالاسىپ، بيلىكتەن ايىرىلىپ قالماۋدىڭ جولدارىن ىزدەس­تىرە باستايدى، ادامنىڭ قۇقىقتارى مەن بوستاندىقتارىن اياققا تاپتاپ، ءسوز بوستاندىعىن شەكتەپ، وپپوزيتسياعا قاتتى قىسىم كورسەتەدى، بوگدە ويداعىلاردى (ديسسيدەنتتەردى) قاتاڭ جازالاۋعا كوشەدى. دەموكراتيالىق يدەيالار مەملەكەت تەررورىنىڭ تاساسىندا قالادى; 
3) ساياسي جۇيە اۋقىمىندا حالىقتىڭ مۇددەسىن كوزدەيتىن مەحانيزمدەردىڭ بولماۋى; 
4) سىبايلاس جەمقورلىق پەن بيۋ­روكراتيانىڭ بەلەڭ الۋى;
5) كوپ ۇلتتى مەملەكەتتەردە شوۆينيزم، ەتنيكالىق سەپاراتيزم، ەكسترەميزم سياقتى جاعىمسىز قۇبىلىستاردىڭ تۋىنداۋى; 
6) بيلەۋشى ەليتانىڭ وزىندىك سەنىمى جوعالىپ، كلاندىق، ترايباليستىك جىك­شىل­دىكتىڭ تەرەڭدەۋى; 
7) بيلىك تارماقتارى اراسىنداعى قايشىلىقتار، ۆەدومستۆو ارالىق تەكە-تىرەستەردىڭ كوبەيۋى;
8) بيلىك ورگاندارى مەن قىلمىس الەمىنىڭ سىبايلاسىپ، اۋىز جالاسىپ كەتۋى.
بيلىك لەگيتيمدىلىگىنىڭ داعدارىسىنا الىپ كەلەتىن سەبەپتەر سان-الۋان، بىراق، ولاردىڭ بارلىعىنا حالىقتىڭ بيلىككە قاتىستى نارازىلىق (پروتەستىك) كوڭىل-كۇيى ءتان. مىسالى، سايلاۋدىڭ، رەفەرەندۋم مەن پلەبيستسيتتىڭ ءادىل وتپەۋى، ينفلياتسيا مەن دەۆالۆاتسيانىڭ اسەرىنەن بولاتىن قىمباتشىلىقتان تۇرمىس تاۋقىمەتىنىڭ قيىنداۋى، جۇمىسسىزدىق، قىلمىستىڭ ءورشۋى، ءومىر ساپاسىنىڭ تومەندەۋى، ت.ب. ساياسي، ەكونوميكالىق، الەۋمەتتىك سيپاتتاعى ءتۇرلى سەبەپتەر حالىقتىڭ نارازىلىعىن تۋدىرادى. بيلىك لەگيتيمدىلىگىنىڭ رەسۋرستارى سارقىلعان سايىن حالىق نارازىلىعى وسۋىمەن قاتار، وپپوزيتسيالىق كۇشتەردىڭ قوعامدىق قولداۋعا يە بولىپ، تەز كۇشەيۋ­ىنە ىقپال ەتەدى. نارازى حالىق پەن وپپو­زيتسيانىڭ ماقسات-مۇددەسى تۇيىسكەن كەزدە رەسمي بيلىككە تالاپ-تىلەكتەر قويۋ باس­تالادى. ادەتتە، «حالىقتىڭ سەنى­مىن اقتاماعان بيلىك وتستاۆكاعا كەتۋى ءتيىس»،  «جالاقىنى، ءتۇرلى الەۋمەتتىك تولەمدەردى كوتەرۋ كەرەك»، «سالىقتاردى تومەندەتۋ قاجەت»، ت.ب. تالاپتار قويىلادى. بيلىك مۇنداي تالاپتاردى قاناعاتتاندىرا الماسا، نارازىلىق ودان سايىن كۇشەيىپ، اشىنعان توبىر راديكالدى ءىس-ارەكەتكە كوشەدى. مۇنىڭ سوڭى جاپپاي بۇزاقىلىقتار، ەرەۋىلدەر، قارسىلىق اكتسيالارىنا ۇلاسىپ، اسقىنعان جاعدايدا توڭكەرىستەر مەن ازامات سوعىسىنا دەيىن ءورشىپ كەتۋ قاۋپى بار. بۇعان سوڭعى جىلدارى الەمنىڭ ءتۇرلى ەلدەرىندە بولعان قىرعىزستان مەن گرۋزياداعى ءتۇرلى-ءتۇستى توڭكەرىستەر، «اراب كوكتەمى»، ۋكراينالىق مايدان مەن «گيبريدتى سوعىس»، ەۋرووداق ەلدەرىندەگى كاسىپوداقتاردىڭ ۇيىمداستىرۋىمەن وتەتىن جۇمىسشىلاردىڭ جاپپاي ەرەۋىلگە شىعۋى جاتادى. ەندى وسىلارعا قىسقاشا توقتالا كەتەيىك.
ءتۇرلى-ءتۇستى توڭكەرىستەر – بيلىكتى كۇش قولدانباي قۇلاتۋدىڭ تەحنولوگياسى سانالادى. ءتۇرلى-ءتۇستى اتالۋ سەبەبى – ءار ەلدەگى بيلىككە قارسى شىعۋشىلار بەلگىلى ءبىر اشىق ءتۇستى (سارى، قىزعىلت، ال قىزىل، كوگىلدىر، اق، اشىق جاسىل) بوستاندىق ءۇشىن كۇرەستىڭ سيمۆولى ەتىپ تاڭداۋى. وسىنداي توڭكەرىستەردىڭ ناتيجەسىندە پوستسوتسياليستىك لاگەر ەلدەرىنىڭ كوبىسىندە (كسرو، شىعىس ەۋروپا، اراب الەمى) ساياسي رەجيمدەر اۋىستى. ولاردىڭ حرونيكاسىن رەتىمەن ايتساق مىناداي: 1989 جىل – چەحوسلوۆاكياداعى بارقىت رەۆوليۋتسيا; 2000 جىل – يۋگوسلاۆياداعى بۋلدوزەرلىك رەۆوليۋتسيا; 2003 جىل – گرۋزيادا «راۋشان توڭكەرىسى» – «ۆاردەبيس رەۆوليۋتسيا»; 2004 جىل – ۋكرايناداعى قىزعىلت رەۆوليۋتسيا; 2005 جىل – قىرعىزستانداعى ماقپال رەۆوليۋتسيا; 2005 جىل – وزبەكستاندا ءتۇرلى-ءتۇستى توڭكەرىس جاساۋعا تالپىنىس بولدى; 2005 جىل – ليۆانداعى كەدر رەۆوليۋتسياسى; 2006 جىل – بەلورۋسسيادا ۆاسيلەك (كوكتىكەن گۇل – ەگىن اراسىندا وسەتىن اشىق كوك گۇلدى ارامشوپتەردىڭ ءبىر ءتۇرى) رەۆوليۋتسياسىن جاساۋعا ۇمتىلىس بولدى; 2008 جىل – ارمەنيادا دا ءتۇرلى-ءتۇستى توڭكەرىس جاساۋ ارەكەتتەرى بايقالدى; 2009 جىل – مولداۆيادا ءتۇرلى-ءتۇستى توڭكەرىس; 2010 جىل – قىرعىزستاندا ەكىنشى توڭكەرىس – قاۋىن رەۆوليۋتسياسى – (حالىق توڭكەرىسى). بۇل اتالعان ەلدەردىڭ بارلىعىنداعى حالىق نارازىلىعىنىڭ سەبەپتەرى - بيلىكتىڭ ادىلەتسىزدىگى مەن جاۋاپسىزدىعى، بىلىكسىزدىگى مەن اشكوز جەمقورلىعى. ياعني، نەگىزىنەن ىشكى ساياسي سەبەپتەر شەشۋشى ءرول وينادى. ەگەر بيلىك ادىلەتتى، ۇلتجاندى، پاتريوتتى بولىپ، ەل-جۇرتىن ويلاسا، حالىق تا ونداي بيلىكتى قۇرمەتتەيدى. حالىق بيلىككە رازى بولسا، اقش تۇرماق، سايتان كەلىپ ازعىرسا دا، ەشقانداي توڭكەرىس جاسامايدى.  
2014 جىلى «ەۋرومايدان» دەپ اتالعان، ۋكراينادا تۋىنداعان جاڭا توڭكەرىس ەۋرووداق پەن كەدەن وداعىنىڭ قايسىسىنا قوسىلامىز دەگەن ساياسي داۋدان تۋىندادى. ونىڭ اياعى رەسەيدىڭ ىقپالىمەن ۋكراينانىڭ باتىس-شىعىس بولىپ بولى­نۋىنە، قىرىمدى رەسەيدىڭ اننەكسيالاپ، وزىنە قوسىپ الۋىنا ۇلاستى. رەسەي ءوزىنىڭ باسقىنشىلىعىن ەشقاشان مويىنداعان ەمەس، مويىندامايدى دا. حالىقارالىق قۇقىق نورمالارىن اياققا تاپتاعان بۇل ادىلەتسىزدىك الەمدىك قاۋىمداستىقتىڭ نارا­زىلىعىن تۋعىزىپ وتىر. تاعى دا سول، كۇشتى ەل السىزگە الىمجەتتىلىك جاساي باستاسا، وعان اقش باستاعان باتىس ەلدەرى قارسى تۇرادى. قازىر رەسەيگە قارسى ەكونوميكالىق سانكتسيالار جاسالۋىنىڭ دا سىرى وسىندا. ەگەر رەسەي بالەلى جەرگە بارماعىن سۇقپاي، بۇلىنگەن جەردەن بۇلدىرگى الماي، ۋكرايناعا تيىسپەسە، وعان اقش تا، ەۋروپا دا تيىسپەس ەدى. ەكونوميكالىق داعدارىس تا، الاساپىران سوعىس تا بولماس ەدى.
ال، «اراب كوكتەمى» بولسا، اراب الەمىندە 2010 جىلدىڭ اياعىندا باستاۋ العان دەمونستراتسيالار مەن بۇلىكتەردىڭ ء(بىر توپ ادامنىڭ مەملەكەتتىك توڭكەرىس جاساۋ ماقساتىمەن ەتكەن ارەكەتى) تولقىنى. 2010 جىلى 18 جەلتوقساندا تۋنيستە موحاممەد بۋازيزي ەلدەگى كوررۋپتسيا مەن الىم-سالىقتاردىڭ اۋىر­لىعىنا نارازىلىق رەتىندە ءوزىن-ءوزى ورتەپ جىبەردى. ونىڭ جانقيارلىق ارەكەتى تۋنيستىكتەردىڭ جاپپاي باس كوتەرۋىنە ىقپال ەتىپ، اياعى توڭكەرىسكە ۇلاستى. قىسقا مەرزىم ىشىندە حالىق نارازىلىقتارى كورشى اراب ەلدەرىنە جايىلىپ، 2011 جىلى كوكتەمدە الجير، يوردانيا، ەگيپەت، يەمەن ەلدەرىندە توڭكەرىس بولدى. 
«اراب كوكتەمىنىڭ» كەڭ ەتەك جايۋىنا اسەر ەتكەن فاكتورلار: اراب ەلدەرىنىڭ كوبىسىندە ەلدى بيلەۋشىلەر 30-40 جىل بويى اۋىسپاي ۇزاعىنان وتىرۋى، سىبايلاس جەمقورلىقتان مەملەكەتتىك اپپاراتتىڭ ءىرىپ-ءشىرۋى، ەكونوميكانىڭ قۇلدىراۋى، حالىقتىڭ الەۋمەتتىك حال-احۋالى تومەندەپ كەتۋى. اسىرەسە، مۇسىلماندار جۇما كۇنى مەشىتكە جۇما نامازىنا جاپپاي جينالاتىن كۇن بولعاندىقتان، ءدىني عيباداتتان كەيىن كۇشتى ۇيىمداسقان شەرۋلەر مەن قارسىلىق اكتسيالارى كوپ بولعان. «اراب كوكتەمىنىڭ» ناتيجەسىندە حالىق تولقۋىنان ءتورت ەلدىڭ بيلىگى قۇلادى: 2011 جىلعى 14 قاڭتاردا تۋنيس پرەزيدەنتى زين ءال-ابيدين بەن الي باس ساۋعالاپ ساۋد ارابياسىنا قاشتى. ەگيپەتتە 2011 جىلعى قاڭتاردىڭ ورتاسىنان باستاپ 18 كۇنگە سوزىلعان حالىقتىڭ قارسىلىق اكتسيالارىنان سوڭ، 2011 جىلعى 11 اقپاندا 30 جىل ەل پرەزيدەنتى بولعان حوسني مۋباراك وتستاۆكاعا كەتتى. ليۆيانى 40 جىلدان استام بيلەگەن حاريزمالى ليدەر مۋاممار كاددافي 2011 جىلى 23 تامىزدا بيلىگىنەن ايىرىلىپ، سول جىلى 20 قازاندا ءوزى دۇنيەگە كەلگەن سيرت قالاسىندا ۇلتتىق وتپەلى كەڭەستىڭ ساربازدارى قولىنان قازا تاپتى. يەمەن پرەزيدەنتى الي ابداللا سالەح 2012 جىلى 27 اقپاندا ءوزىنىڭ بيلىگىنەن ايىرىلدى. سونىمەن قاتار، ومان، ماروككو، يوردانيا، سۋدان، ماۆريتانيا، دجيبۋتي، ليۆان، باتىس ساحارا، كۋۆەيت، ساۋد ارابياسىندا بيلىككە قاتتى قارسىلىق كورسەتكەن حالىق تولقۋلارى بولدى. يوردانيا، كۋۆەيت، ساۋد ارابياسى سياقتى كەيبىر ەكونوميكاسى كۇشتى، باي اراب ەلدەرى حالىققا قارجىلاي كومەك بەرۋ، قوماقتى وتەماقىلار تولەۋ ارقىلى بۇقارا نارازىلىعىنىڭ بەتىن قايتاردى. «اراب كوكتەمىنىڭ» زارداپتارى ءالى كۇنگە دەيىن جويىلعان جوق، اراب ەلدەرى داعدارىس پەن ازامات سوعىسى جاعدايىن باستان وتكەرۋدە. 
قورىتىپ ايتار بولساق، بۇگىنگى تاڭداعى الەمدىك ساياساتتا اقش-تىڭ گەگەموندىعى انىق بايقالادى. الەمدىك ساياساتتاعى امەريكانىڭ ارالاسقان داۋ-جانجالدارى كوبىنەسە حالىقارالىق قاۋىمداستىقتىڭ ماقۇلداۋىمەن، وتكىر قاجەتتىلىكتەن تۋىنداپ وتىرادى. ادام پەندە بولعاندىقتان، زاڭ بولماسا، ء«اي دەيتىن اجا، قوي دەيتىن قوجا» بولماسا، ويىنا كەلگەنىن ىستەپ، جايىلىپ كەتەتىنى بار. سول سياقتى، «بۇزىق» مەملەكەتتەردى دە قاداعالاپ، باسسىز­دىقتارىن تەجەپ وتىراتىن ءبىر كۇش قاجەت. وكىنىشكە قاراي، وسىنداي يگى ماقساتتا قۇرىلعان بۇۇ كوپ جاعدايدا دارمەنسىزدىك تانىتادى. سوندىقتان، «الەمدىك جاندارم» ءرولىن كوبىنەسە اقش پەن ناتو ەلدەرى اتقارۋعا ءماجبۇر. بۇل – بۇلتارتپاس فاكت. 

سەيىلبەك مۇساتاەۆ، 
ءال-فارابي اتىنداعى قازاق ۇلتتىق ۋنيۆەرسيتەتى ساياساتتانۋ كافەدراسىنىڭ پروفەسسورى، ساياسي عىلىمدارىنىڭ دوكتورى.

اباي.kz