ۆ.ي.لەنين جولداسقا

قىرعىز (بۇدان ءارى – قازاق) رەۆكومى قۇرىلعان ۋاقىتتان بەرى 10 اي ءوتتى. رەۆكومنىڭ ون ايلىق جۇمىسىنىڭ قورىتىندىسىن شىعارا كەلگەندە، ول ءوزىنىڭ ەشتەڭە تىندىرماعانىن ايتۋعا تۋرا كەلەدى. رەۆكوم جۇمىسى بەرەكەلى بولماۋىن كوپتەگەن سەبەپتەرمەن تۇسىندىرۋگە بولادى، بىراق نەگىزگى سەبەپ ەكەۋ:

1) قازاق ولكەسىن باسقارۋعا قويىلعان ورتالىقتىڭ وكىلىندە ايقىن كوزقاراس بولعان جوق. مۇنىڭ سەبەبى قازاق ولكەسىنىڭ الەۋمەتتىك جاعدايلارىنىڭ ءوز ەرەكشەلىكتەرىنە بايلانىستى ورتالىقتىڭ وزىندە «رەسەي حالىقتارى قۇقىقتارىنىڭ دەكلاراتسياسى» مەن ر.ك.پ. باعدارلاماسىنداعى ءپرينتسيپتى (قاعيدالى) نۇسقاۋلارىنان باسقا قازاق ماسەلەسى جونىندە ايقىن كوزقاراس بولماۋى;

2) ورتالىقتىڭ وكىلى مەن حالىق اراسىندا ءوزارا سەنىم جوقتىعىمەن تۇسىندىرۋگە بولادى.

پاتشا ۇكىمەتى تۇسىندا ۇلتتىق ەزگى كورىپ، قۇلدىققا تۇسكەن قازاقتاردان ارتىق بۇراتانالار بولعان جوق شىعار. ۇلتتىق ەزگى ۇلتتىق سەزىم تۋعىزباي تۇرا المايدى. ەزىلگەن ۇلتتىڭ بويىندا ەزۋشىلەرگە قارسى جيىركەنىش جانە وشپەندىلىك سەزىمى ۇنەمى دامي بەرمەسە دە، سەنبەۋشىلىك سەزىمىنەن باسقا سەزىم ويانا قويمايدى. قازاقتاردى عاسىرلار بويى توناپ، ەزگىگە سالىپ كەلگەن ورىس ۇلتىنىڭ پرولەتارياتى ءوزىن پاتشا شەنەۋنىكتەرىنىڭ ورنىن باسىپ، ەزىلگەن حالىقتاردىڭ موينىنا ءمىنىپ العىسى كەلەتىن قۇلدىققا سالۋشى جاڭا مىرزالار ەمەس، قايتا ولاردى ازات ەتۋشى رەتىندە ءىس جۇزىندە دالەلدەپ، كورسەتۋگە ءتيىس. سولاي بولا تۇرسا دا، جەرگىلىكتى كوممۋنيست جولداستار قازاقتاردى ەشنارسە تۇسىنبەيدى دەپ ويلايدى، قۇيتىرقى ساياساتقا سالىپ، ەڭبەكشى قازاق حالقىنا ولاردىڭ تۇرمىسىن كەڭەستەر نەگىزىندە قۇرۋىنا تۋىسقاندىق كومەك كورسەتۋدى ۇسىنباي، قايتا ولارعا ءار ءتۇرلى قۋلىقپەن ءوز ۇستەمدىگىن تانىتىپ وتىر.

وزدەرىن ينتەرناتسيوناليست-كوممۋنيستەر دەپ اتاۋمەن عانا ورىستار پاتشا ۇكىمەتىنىڭ ايلا-شارعىلى ساياساتىمەن عاسىرلار بويى تانىس ورىس ەمەس ۇلتتاردىڭ سەنىمىن وياتا المايدى. قازاقتاردا «سارى ورىستىڭ ءبارى ورىس» دەگەن ماتەل بار… قازاق حالقىن الدايتىن ءۇمىت ارتىلعان ايلا-شارعىلى ساياسات سىرتتاي جىلتىراعاندىقتان باسقا ەلەۋلى ەشنارسەگە جەتە المايدى. پاتشا ۇكىمەتىنىڭ سان عاسىرلىق ەزگىسىنە ىشتەي وشپەندىلىكپەن جانە جيىركەنىشپەن، ءۇنسىز ءوز نارازىلىعىن بەلگىلى ءبىر تۇردە كورسەتەتىن جاعداي تۋعانشا عانا سوزىلۋى مۇمكىن.

ورىس پرولەتارياتى ءۇشىن قازاقتار جونىندە ەكىنىڭ ءبىرىن تاڭداۋى عانا قالدى: نە بيلەپ-توستەۋشى جاعدايىنا يە بولىپ جانە بارلىق جەردە پاتشا گۋبەرناتورلارى مەن گەنەرال-گۋبەرناتورلارىنىڭ ورنىنا جاڭا ديكتاتورلار تاعايىنداپ، ءوز ۇستەمدىگىن كۇشتەپ تاڭىپ باعىندىرۋ، نە قازاقتىڭ ەڭبەكشى حالقىنىڭ سەنىمىنە يە بولۋ. ءبىرىنشى جول ايقىن دا تۇسىنىكتى: ونى قازاقتار ءىس جۇزىندە كوردى، ءار ءتۇرلى بيلەپ-توستەۋشى پاتشالار جەتكىلىكتى دارەجەدە وزدەرىن كورسەتتى. ال، ەكىنشى جول ءبىرشاما قيىن جانە ءبىرسىپىرا ءتۇسىندىرۋدى كەرەك ەتەدى. ونىڭ ەسەسىنە، ءبىرىنشىسىن تاڭداعان جاعدايدا قانداي دا بولسىن كەڭەستىك قۇرىلىس ءساتسىز بولۋى مۇمكىن، ال، ەكىنشىسىن تاڭداعان جاعدايدا جاڭا قۇرىلىستىڭ ىرگەتاسى بەرىك نەگىزگە قالاناتىن بولادى.

ماسەلە مىنادا: قازاقتار اراسىندا حالقى تولىق سەنەتىن، جانە جازا بولىپ جاڭىلسا دا، جەكە باسىنىڭ يگىلىكتەرى مەن پايداسىن كوزدەپ، ءوز حالقىن ەشقاشاندا سانالى تۇردە ساتىپ كەتپەيتىن زيالىلاردىڭ بەلگىلى ءبىر بولىگى بار.

قازاقتاردىڭ سەنىمىنە يە بولعىسى كەلەتىن ورىس پرولەتارياتى ءۇشىن ەڭ توتە جول وسى زيالىلار ارقىلى وتەدى. بىراق بۇل ءۇشىن وسى زيالىلارعا كەڭەس ۇكىمەتى سەنىم كورسەتۋى كەرەك. قازاققا قاتىستى بارلىق قيىندىق كەشەگى قازاقتاردىڭ ءوزىن ەزۋشىلەرگە سەنىم بىلدىرە المايتىنىندا، ال كەڭەس ۇكىمەتى تيىسىنشە، كەشەگى قارسىلاستارىنا ءالى دە سەنىم بىلدىرە الماي وتىر.

قازاقتاردىڭ كوزقاراسىن وزگەرتۋ جانە ولاردى كەرىسىنشە، يلاندىرۋ ءۇشىن كوممۋنيستەر وزدەرىن ۇلتقا بولمەيتىن، السىزدەردى ەزۋشىلەر ەمەس، كەرىسىنشە، ەزىلگەندەردى ازات ەتۋشىلەر ەكەنىن دالەلدەپ، كورسەتۋگە ءتيىس. بۇل ءۇشىن، بىرىنشىدەن، شەت ايماقتاردا سۋداي تازا ينتەرناتسيوناليستەر جوق نەمەسە مۇلدە از. وزدەرىن ينتەرناتسيوناليستەر دەپ اتاۋشىلاردىڭ كوبى شىن مانىندە ۇلتشىلدار، يمپەرياليستەر; ەكىنشىدەن، بۇعان قازىرگى جاعدايلار ساي كەلمەيدى: رەسپۋبليكاداعى ونەركاسىپ داعدارىسى سالدارىنان ورتالىقتىڭ العاشقى كەزدە حالىقتان كوبىرەك الىپ، وعان ازىراق بەرۋىنە تۋرا كەلىپ وتىر. مۇنى قازاقتار دۇرىس تۇسىنبەۋى مۇمكىن، ويتكەنى ولار پاتشا ۇكىمەتى ءبىزدى توناپ كەلگەن ەدى، كەڭەس ۇكىمەتى دە ناق سولاي ىستەپ وتىر دەپ ويلايدى. ءسويتىپ، ءىستىڭ پراكتيكالىق جاعىنان تالداعاندا، ەكى جاقتان دا سەنبەستىك بولماي قويمايدى; ال ەگەر تەوريالىق جاعىنان قاراساق، سەنبەستىككە ورىن بولماۋى ءتيىس.

شىنىنا كەلگەندە، قازاق حالقى تاراپىنان سەنىمسىزدىك ورىن الماۋى ءتيىس بولاتىن سەبەبى، ەندى ۇكىمەت باسىندا قازاقتاردى تالاپ-توناپ، ەزگىگە سالىپ كەلگەن ۇلتشىل-يمپەرياليستەر وتىرعان جوق، قايتا ءالسىز حالىقتاردى كۇشتىلەردەن ەزگىگە ازات ەتۋ ماقساتىن كوزدەيتىن ينتەرناتسيوناليست-كوممۋنيستەر وتىر; ناق سول سياقتى كەڭەس ۇكىمەتى تاراپىنان زيالى قازاقتارعا سەنىمسىزدىك ورىن الماۋى ءتيىس. سەبەبى، ەگەر رەۆوليۋتسيا (توڭكەرىس)كەزىندە زيالىلار بولشەۆيكتەرگە ەرمەگەن بولسا، ولاردىڭ ءوز حالقىن ازات ەتۋگە قارسى بولعاندىعىنان ەمەس، قايتا، حالىقتىڭ توڭكەرىسكە دايىندالماعانى سالدارىنان، ماقساتقا بەيبىت جولمەن جەتۋدى ويلاپ، تاۋەكەلگە بەل بايلاي الماعاندىعى ەدى، ياعني حالىقتى ازات ەتۋ جولىن تاڭداۋدا قاتەلەسكەن بولاتىن. ەندى، دۇرىس جول تابىلىپ، تەوريالىق جاعىنان عانا ەمەس، ءىس جۇزىندە دە دالەلدەنگەن كەزدە، ءوز حالقىن ازات ەتۋدى شىن جۇرەكتەن تىلەيتىن تىلەيتىن قازاق زيالىلارى ينتەرناتسيونالدان باسقا وزگەشە جول تاڭداي المايدى. ەگەر وسىنداي زيالى قازاقتار بولسا، ولار كوممۋنيستەر ەمەس، ادال ۇلتشىلدار بولعانىمەن، كەڭەس ۇكىمەتىنىڭ ولارعا تولىق سەنۋىنە بولادى، ويتكەنى ولار حالقىن شىن سۇيەدى، حالىق مۇددەلەرى ولاردى كەڭەس ۇكىمەتىنە جاقىنداسۋعا ءماجبۇر ەتەدى.

سونىمەن، ءوزارا سەنىمگە قول جەتكىزۋدىڭ ەكى جولى بار: ولاردىڭ ءبىرى – كوممۋنيستەر قازاق حالقىن تالاپ-توناپ، ەزگىگە سالىپ كەلگەن يمپەرياليستەر ەمەس ەكەنىن قازاقتارعا ءىس جۇزىندە دالەلدەپ كورسەتۋ. بۇل ۇزاق جول. ال ەكىنشى جول – نەعۇرلىم وڭاي جانە تەز جەتەتىن جول. بۇدان حالىق بۇقاراسىنىڭ قيسىندى قورىتىندى جاساۋعا شاماسى كەلمەيدى، ال كەڭەس ۇكىمەتىنىڭ باسىندا تۇرعان ادامدارعا وڭاي. نەلىكتەن؟ ءوزارا سەنىمگە العاشقى قادامدى كەڭەس ۇكىمەتى جاساۋى كەرەك. ەكى جاقتان دا سەنىم بولمايىنشا، قازاق ولكەسىندە جۇمىستىڭ جولعا قويىلۋى مۇمكىن ەمەس، مۇنى قازاق رەۆكومىنىڭ (توڭكەرىس كوميسسارياتى) 10 ايداعى ءومىرى كورسەتتى. قازاقتاردىڭ نەنى قالايتىنى جانە ولاردان كەڭەس ۇكىمەتىنىڭ نە تىلەيتىنى جونىندەگى نەگىزگى ماسەلە ءالى دە بەيمالىم بولىپ قالىپ وتىر، مۇنىڭ ءوزى جەرگىلىكتى جەرلەردە تۇسىنبەۋشىلىك تۋعىزۋدا.

ال، قازاقتاردىڭ نەنى قالايتىنى بەلگىلى ءارى ولار ابدەن تابيعي نارسە.

يمپەرياليزمنىڭ سان عاسىرلىق ەزگىسىندە بولىپ كەلگەن حالىق ەڭ الدىمەن وسى ەزگىدەن ازاتتىق الۋدى ويلايدى. قازاقتاردان نەلىكتەن ءوزىن-ءوزى بيلەۋگە ۇمتىلاتىنى، كەڭەس ۇكىمەتىنىڭ قازاقتاردىڭ نەنى تىلەيتىنى ازىرشە بىزگە ايقىن ەمەس جانە كۇننەن كۇنگە بارعان سايىن بۇلىڭعىر بولىپ بارادى.

رەۆكوم قۇرعان كەزدە ءبىزدىڭ ارقايسىسىمىز، رەۆكوم تۋرالى ەرەجە ازىرلەۋگە قاتىسقان قازاقتاردىڭ ارقايسىسى، قازاق ولكەسىن باسقارۋ جونىندە قۇرىلىپ وتىرعان ەرەكشە ورگان اۆتونوميانىڭ تابالدىرىعى ەكەنىنە سەنگەنبىز. رەۆكومنىڭ بار ەكەنىن عانا بىلەتىن، بىراق ونداعى ءىستىڭ جايىمەن تانىس ەمەس ادامداردىڭ ءبارى وسى كەزگە دەيىن سولاي دەپ ويلايدى. رەۆكومدا جۇمىس ىستەگەن ءبىزدىڭ ءبارىمىز ويلاپ، ونىڭ نەگە قاجەت ەكەندىگىنە كوز جەتكىزە المادىق. وزدەرىن كوممۋنيستەر دەپ اتايتىنداردىڭ ءبارى كوممۋنيستەر ەمەس بۇقارا حالىققا تۇسىنىكسىز جارعىلارىن تىقپالاپ جاتىر، ال قازاق رەۆكوم مۇشەلەرى كرىلوۆتىڭ «اققۋ، شورتان ءھام شايان» دەگەن مىسالىنىڭ كەرىن كەلتىرۋدە.

كەڭەس ۇكىمەتىنىڭ باسىندا تۇرعان ادامداردىڭ سان ميلليوندىق ۇلتتىڭ تاعدىرىن مازاق ەتىپ، ونى ويىنعا اينالدىرۋدى ويلامايتىنىن; پاتشالىق ساياساتتىڭ ۇلتشىلدىق پەن يمپەرياليستىك ساياسات ۇستانعانىن; بۇراتانالار دەپ اتالعان باسقا حالىقتار جونىندە ورىستارعا ويىنا كەلگەندى ىستەۋگە مۇمكىندىك بەرىلگەنىن; بۇراتانالارعا ەشقانداي قۇق بەرىلمەگەنىن; قىلمىس جاسادى دەپ ايىپتالعان بۇراتانالاردىڭ جەتكىلىكسىز نەگىزسىز قاتاڭ جازالانعانىن داۋسىز فاكت (دالەل) دەپ مويىندايتىنىنا ءبىز كامىل سەنەمىز. مۇنى مويىنداعان سوڭ، ورىس حالقىنىڭ عاسىرلار بويى وسى رۋحتا، ياعني بۇراتانالارعا شەكسىز ۇستەمدىك ەتۋ رۋحىندا تاربيەلەنگەنى دە داۋسىز فاكت رەتىندە مويىندالۋعا ءتيىس دەپ ويلايمىن.

…قازىرگى ۋاقىتتا كەز كەلگەن ادام ءوزىن كوممۋنيست دەپ اتايدى. ولارعا ءۇڭىلىپ قارامايىنشا، كەرەمەتتىڭ كۇشىمەن ءبارى كوممۋنيستەرگە اينالعان ەكەن دەپ ويلايسىڭ. بىراق، كەرەمەت تەك ەرتەگىلەردە بولادى، ال شىن دۇنيەدە ونداي بولمايدى. سوندىقتان، كوپتەگەن ادامداردىڭ ويىندا كوممۋنيزم يدەياسى جارنامادان ءارى اسپايدى. دەمەك، رەسەيدە كوممۋنيستەر كوپ، بىراق ناعىز يدەيالىق كوممۋنيستەر وتە از، ونىڭ ۇستىنە ولار شەت ايماقتاردا از نەمەسە مۇلدە جوق بولىپ شىعادى.

سوعان بايلانىستى مىنالار قاجەت ءتارىزدى:

1) قازاق ولكەسىن باسقارۋعا اتى عانا كوممۋنيست ەمەس، ناعىز يدەيالىق كوممۋنيستەر مەن حالىق سەنىمىنە يە بولعان ۇلت زيالىلارىنان شىققان، سىننان وتكەن يدەيالىق قىزمەتكەرلەر قويىلسىن. ناعىز كوممۋنيستەر مەن قازاقتاردان شىققان يدەيالىق قىزمەتكەرلەر، سوڭعىلارى كوممۋنيستەر بولماسا دا، ءبىر-بىرىمەن تۇسىنىسەدى جانە ىسكە كوزقاراسى ورتاق بولعاندىقتان، قازاقتاردان شىققان شالاعاي كوممۋنيستەرگە قاراعاندا، تەزىرەك ءتىل تابىسا الادى;

2) حالقى ارالاس اۋدانداردا ۇكىمەت ورگاندارىنىڭ بارىندە ەزىلگەن ۇلتتاردىڭ وكىلدەرى كەمىندە 2/3 بولىگى بولۋعا ءتيىس;

3) قازاق ولكەسىنىڭ شارۋاشىلىق-ەكونوميكالىق مەكەمەلەرىن باسقارۋ ءتۇرلى شارۋاشىلىق سالاسى بويىنشا باسقا گۋبەرنيالارعا نەمەسە وبلىستارعا ەشقانداي دا بولىنبەي جانە باعىندىرىلماي قازاقتاردىڭ قولىندا بولۋعا ءتيىس;

4) قازاق كوممۋنيستەرى مەن رەۆوليۋتسياشىل زيالىلاردىڭ بۇكىل ساياسي-مادەني جۇمىسى كەڭەستىك سوتسياليستىك شارۋاشىلىق ساياساتىنا نەگىزدەلۋگە ءتيىس;

5) قازاقستاندى بىرىكتىرەتىن، ورىنبور قالاسىنان باسقارىلاتىن اسكەري وكرۋگ قۇرىلسىن;

6) قالالارداعى گارنيزوندار مىندەتتى تۇردە قازاقتاردان بولسىن;

7) قازاق ولكەسىنىڭ شەكاراسى جونىندە تومەندە اتالعاندارىنان باسقا ەشقانداي دا وزگەرىستەرگە جول بەرىلمەۋى ءتيىس…

قازاق اسكەري-رەۆوليۋتسيالىق كوميتەتى مەن بواق مۇشەسى ا. بايتۇرسىنوۆ.

1920 جىلعى 7 مامىر، ماسكەۋ قالاسى.

احمەت بايتۇرسىنۇلى. التى تومدىق شىعارمالار جيناعى. ءVى توم

ورىس تىلىنەن اۋدارعان زارقىن تايشىباي، م. قوزىباەۆ اتىنداعى سقمۋ پروفەسسورى، قازاقستاننىڭ ەڭبەك سىڭىرگەن قايراتكەرى.

zheruiyq.kz