3. مەملەكەت

(باسى: http://abai.kz/post/48199 )

ءيا، راس، مەملەكەتتىك بۇيرىقتار، جارلىقتار، قاۋلى-قارارلار دۇنيەجۇزىندە قالىپتاسقان ءداستۇر، قابىلدانعان زاڭ بويىنشا بارلىق ولكەلەرگە استانالاردان پارمەن ەتىلەدى.

ەگەمەندىكتىڭ بەلگىسى.

ەل ءۇشىن قۇرىلعان مەملەكەتتىك بيلىكتىڭ تە­ گەۋرىنىن، ايبىنىن، ايبارىن بىلدىرەدى.

زاڭ، زاڭنىڭ مۇلتىكسىز ورىندالۋى – مەملە­ كەتتىڭ ەسەيگەنىن، وسكەنىن كورسەتەدى.

كەز كەلگەن مەملەكەتتىڭ مۇراتى – ەلگە قىز­ مەت. حالىقتىڭ ماقساتىنا قۇرىلىپ، حالىقتىڭ قامىن ويلاۋى ءتيىس.

مەملەكەت – وداقتاسقان حالىقتىڭ جۇزەگە اسقان ساياسي ويى. ساياسي ويدىڭ ءومىر ءسۇرۋ جولى. ساياسي وي، ءوز كەزەگىندە، قول جەتكەن مۇراتتىڭ كورىنىسى.

انىقتاما كوپ. بىراق، تاۋەۋلسىزدىكتىڭ قادى­ رىنە جەتكەن ەلدىڭ عانا مەملەكەتى باياندى بو­ لادى.

باياندى ويدىڭ ارقاسۇيەرى – ءتولتۋما بيلىك. ياعني، ەلدى بيلەگەن ساياسي باسشىنىڭ قامقورى دا، جاناشىرى دا – حالىق. حالىق – ساياسي جە­ تەكشى­ تۇلعانىڭ باستى سەرىگى.

باسشىنىڭ ءومىرى – حالىقتىڭ ءومىرى. وتانىم دەپ وت كەشكەن وعلانىن ارداقتاعان

ەلدىڭ – وتانى دا سىيلى.

تاريحىندا باسشىسىن سىيلاپ كورمەگەن حالىقتىڭ بيلىگى دە، ەگەمەندىگى دە تۇراقسىز. بيلىگى ءجيى اۋىسقان وكىمەتتىڭ كەيپىنەن بايانسىز مەملەكەتتىڭ بەلگىسىن كورۋگە بولادى.

اينىمالى وكىمەتتە تۇراقتى دامۋ جوق. بە­رەكە­ – ساياسي ويدىڭ، ايتقان ءسوزدىڭ، جاساعان ەڭبەكتىڭ تۇتاستىعى مەن بىرلىگىندە.

بەرەكە – قول سوزعان مۇراتتىڭ تۇراقتىلى­عىندا.

بەرەكە – ءبىرىن-ءبىرى ارداقتاعان بيلىك پەن حا­لىقتىڭ مىزعىماس وداعىندا.

قوعامدىق ىنتىماق – بىرلىكتىڭ پاتشاسى. بەرەكەنىڭ باسى. ول شارۋانىڭ جولىن اشادى، جۇمىستىڭ رەتىن كەلتىرەدى. ءىس-ارەكەت ەركىندىگى ورتاق تارتىپتەن تۋىندايدى. ورتاق ءتارتىپ ەركىندىك بەرىپ، جاۋاپكەرشىلىك جۇكتەيدى. قالاۋ حۇقىندا – ەرىك تە، جۇكتەلگەن مىندەت تە جاتىر.

ابسوليۋتتىك ەركىندىك – يدەالدىق ۇلگى، تازا ەركىندىك، بىراق قوعامدا ءومىر سۇرگەن ادام باس­قانىڭ ەركىندىگىنە ورىن بەرۋ ءۇشىن جەكە ەركىن­دىگىن شەكتەيتىن ورتاق كەلىسىمشارتقا ءوز ەركىمەن قول قويادى.

الەۋمەتتىك    زاڭدار    الەۋمەتتىڭ    جاعدايىن جاقسارتىپ­، ەلدى الەۋمەتتىك مەملەكەت دارەجە­­سى­ نە كوتەرەدى. ەجەلدەن كەلە جاتقان تانىم بۇگىن نيزامعا اينالدى­.

ادامزاتتىڭ العاشقى ۇستازدارى مەملەكەتتى ورتاق بورىشتى وتەۋ ماقساتىندا قۇرىلعان ءبىر­ ىك دەپ ءتۇسىندى. ءبازبىر دانىشپاندار، ءوز الدىنا، ونى يگىلىكتى بىرلەسىپ تۇتىنۋ ءۇشىن جاساسقان وداق شارتىنا تەڭەدى.

كەيىنگى ويشىلدار، مەملەكەت دەگەنىمىز ءبارى­نە ورتاق مۇرات، حالىقتىق يگىلىك، بىراق حالىق دەگەنىمىز كەزدەيسوق توپتاسقان قالىڭ جيىن ەمەس، ول قۇقىقتارىن جۇزەگە اسىرۋ ماقساتىندا، كەلىسىم مەن مۇددەلەردىڭ سايكەستىگى بىرىكتىرگەن ۇيىم دەپ انىقتاما بەردى.

مەملەكەت بىزگە ارابتان ەنگەن ءسوز. يەلەنۋ، مەنشىكتەنۋ دەگەن ۇعىمدى بىلدىرەدى. ۇعىمنىڭ العاشقى دامۋ تاريحى، نەگىزىنەن، ءۇش ساتىدان تۇرادى: پوليس – مەملەكەت – يمپە­ريا. سودان كەيىن، ۇزاق جولدان وتكەن بۇگىنگى مەملەكەت تۇسىنىگى قالىپتاسا باستادى.

الايدا، جيىرماسىنشى عاسىردىڭ سوڭىندا نەگىزى قالانعان قازاقستان رەسپۋبليكاسى – ساقارادا بۇرىن-سوڭدى قۇرىلماعان مەملەكەت.

وي-سانا، اقىل-وي جەتكەن بۇگىنگى مەملەكەتتىڭ ءمانى – يەلىگىندەگى جەردە حالىقتىڭ ۇيىسۋىنا، ۇيىسقان حالىقتىڭ ءوسىپ-ءونىپ، وركەندەۋىنە جول اشقان، قوعامنىڭ تابيعاتىنا ساي قۇرىلعان، ءبىر ماقساتقا قول سوزىپ، ءبىر مۇرات جولىندا ۇجىمداسقان، ورتاق ماسەلەنى شەشىپ، شەشىمدى اتقارۋعا قاجەتتى باسقارىمنىڭ – جوعارى دارە­جەلى جۇيەسى مەن ساياسي بيلىك قۇرىلىمى.

ءبىز – ءبىرتۇتاس ەلمىز. ۋنيتارلىق قۇرىلىم (لات. unitas – ءبىرتۇتاس) دەگەنىمىز ساياسي بيلىك ءبىر ورتالىققا باعىناتىن، مەملەكەت ىشىندە ءوز الدىنا بولەك باسقا قۇرىلىمعا جول بەرىلمەيتىن جۇيە. تەرريتورياسى، كونستيتۋتسياسى ءبىر. مەملەكەتتىك بيلىك سالالارى جۇيەسى ورتاق. ازاماتتىعى تەڭ. يتاليا، فرانتسيانى مىسالعا كەلتىرۋگە بولادى. سوسىن، قازاقستان. ۇلى دالا ەلى. ۋنيتارلىق مەملەكەت. ال، فەدەراتسيالىق قۇرىلىس (لات. Federatio – وداق) – ساياسي دەربەس بەلگىلى ءبىر مەملەكەتتىك قۇرىلىمداردىڭ بىرىگىپ وداقتىق جاڭا ءبىر مەملەكەتتى قۇرۋى.

فەدەراتسيالىق ورتالىق پەن ونىڭ قۇرامى­­نا كىرەتىن سۋبەكتىلەر اراسىنداعى ايىرماشى­­لىقتار جالپى مەملەكەتتىك اتازاڭ اياسىندا رەتتەلەدى. ءار سۋبەكتىنىڭ ءوزىنىڭ جوعارعى بيلىگى – زاڭ شىعارۋشى، اتقارۋشى، سوت ورگاندارى – بولادى. مۇنداي توپقا اقش، المانيا، مالايزيا ءتارىزدى مەملەكەتتەر ەنەدى. ۇلى دالا ەلى – فەدەراتسيا ەمەس، ۋنيتارلىق ەل.

سەبەبى، ۇلتىمىزدىڭ قۇتى – بىرلىك، تۇتاستىق. ۇلى دالا ەلى، دەدىك. بەسىگىمىز – التاي.

ءبىز كوك تۇرىكتەردىڭ اسىل ساقاراسىن، التىن بەسىگىن ساقتاپ قالدىق. تالاي عاسىر كەڭ دالاعا يە بولدىق. مۇراگەر اتاندىق. ەندى، مىنە، مەملەكەت قۇرىپ وتىرمىز.

كەشەگى ەر تۇرىكتىڭ قايراتى، ءور رۋحتىڭ جالعاسى. قازاقتىڭ مەملەكەت قۇرۋداعى ءتۇيىنى.

شىن، ەل باسىنا قيىن-قىستاۋ كۇن تۋعان اۋما­لى-توكپەلى جاۋگەرشىلىك جىلدارى، قازاق وردا­سىن باسقارعان، ۇلى مۇرات جولىندا جان الىپ، جان بەرىسكەن، ارپالىسقان، جانتالاسقان الاش­تىڭ الىپ حاندارى كەيدە ۇزاق، كەيدە قامشى سابىنداي قىسقا الاساپىران عۇمىرىندا ءبىر ءسات تىنىش تاپقان جوق، بەيبىت ءومىردىڭ مامىراجاي قوڭىر توبەل تىرشىلىگىن قىزىقتاي العان جوق، ولار جەر ءۇشىن كۇرەستى، كوبىسى قازاق ءۇشىن جورىق­ تا، قان مايداندا قازا بولدى.

الىپتار حاندىق داۋىردە مەكەنىمىزدى وتانعا اينالدىردى. ءبىز وتانىمىزعا شەكاراسى تولىق ايقىندالعان مەملەكەتتىك سيپات بەرىپ، قاستەرلى تاۋەلسىزدىككە قول جەتكىزدىك.

مەملەكەتشىل سانا قالىپتاستىردىق. بىراق، كوپتەگەن تاريحي مىسال، كورنەكتى جايتتار مەم­لەكەت قۇرۋدا، تاۋەلسىزدىكتى ساقتاپ، ەگەمەندىك­­تى نىعايتۋدا – جەتەكشى تۇلعانىڭ، جاۋاپتى ساتتەردە شۇعىل شەشىم قابىلداي الاتىن كوش­ باسشىنىڭ ءرولى وتە زور ەكەنىن الدىمىزعا كول­دەنەڭ تارتادى.

كەيدە، وسى ءبىر ماقالدىڭ ءبىرىنشى بولىگى ۇي­قاس ءۇشىن ايتىلا سالىنعانداي كورىنەدى.

قاراڭىز، ادىلىنە جۇگىنسەك، ءسوزدىڭ قادىرىنە جەتكەن، ءتىلدىڭ قۇدىرەتىن تانىعان، كەرەگەلى اۋلەت پەرزەنتى ءسوز ۇستاسا، تىزگىن ۇستاعانداي كورگەن، كيىز تۋىرلىقتى قازاقتىڭ كەيبىر ۋاق تەنتەك سويلەپ، تەرىس ماقال شىعارىپ قوياتىنى دا بار. اباي دا ايتقان، ۇلت تا مويىنداعان. مىسالى، "اتىڭ شىقپاسا، جەر ورتە", دەپ بۇرا تارتادى­. ەندى بىردە، الاش بالاسى، ءبىز قوزعاپ وتىرعان ماقالدا، "سويلەي-سويلەي شەشەن بولا­سىڭ، كورە-كورە كوسەم بولاسىڭ", دەيدى. بىراق، كوپ سويلەگەن ادامنىڭ شەشەن بولعانىن كورگەن جوقپىز. قازاقتىڭ ءوزى كوپ سويلەگەن ادامدى، كەرىسىنشە، ءسوزى كوپ ەكەن دەيدى. سوندىقتان، شە­شەندىك قاسيەت توپىراقتان داريتىن بولسا كە­رەك. نەمەسە، كوپ وقىعاننان كەلەدى.

كوسەمدىك تە – جاراتىلىستان. ەلدى جەتەگىنە العان، كوشتى ءوزى باستاعان كوسەم اقىل-پاراساتى بولماسا، كوپكە قالاي ءجون سىلتەيدى، جۇرتقا قايتىپ جول نۇسقايدى.

ارينە، ىزدەنىس، بەينەتقورلىق، كىتاپقا دەگەن سۇيىسپەنشىلىك سول كوسەمدىكتىڭ العىشارتى ەكەندىگى انىق، دەسەك تە، سانا بەرمەسە، ەشتەڭە ونبەيدى، دەيتىنىمىز تاعى بار. شىنىندا، جەتەسىزدەن نە سۇرايسىڭ. ساناسىزعا قانداي مىندەت جۇكتەيسىڭ.

الايدا، شىنتۋايتىن ايتساق، سانا بارلىق پەندە اتاۋلىدا بار، سونى وياتۋ كەرەك. ەرتە وياتقان دۇرىس. كىتاپ تانىعان جاس – كوگىلدىر ەكراننان كوز الماعاننان – ءتۇبى، ءبارىبىر، وزادى. كورگەندەردى وقىعاندار باسقارادى. سانانى ءسوز بيلەيدى. جاراتىلىستىڭ باستاۋىنان تاڭىردەن­ باسقانىڭ ءبارىن كورگەن كەيبىر دانىشپاندار، سانا ماتەرياعا تاۋەلدى دەپ، قاداپ ايتسا دا، ويلاۋدىڭ ءوزى – تۇسىنىك سوزدەردىڭ ساپىرىلى­­ سىنان تۇرادى، وي – سوزدەن جارالادى.

كەيبىر ءسات كوپ ويلاعاننان وي تۋمايتىنى سياقتى­، كوپ سويلەگەننەن دە ءسوز تۋمايدى. قازاق كوپ ءسوزدىڭ نە ەكەنىن بىلەدى. از ءسوزدىڭ قاسيەتىن ەرتە تۇسىنگەن جۇرت.

ويى كوپ شەشەننىڭ تاۋىپ ايتقان ءسوزى ۇزاق ويلاندىرادى، ال ۇزاق ايتقان كەمەڭگەر پايىمى اڭگىمە كەزىندە تۇيدەك-تۇيدەگىمەن كوكىرەككە توقىلىپ وتىرادى.

جاقسى شەشەندە جەڭىل ءسوز بولمايدى، اۋزى­ نان تۇسكەننىڭ ءبارى – جارقىراعان جاقۇت، جالتىلداعان التىن. ءىنجۋ-مارجانداي توگىلەدى، التىن-كۇمىستەي قۇيىلادى.

ءار ءسوز – اتىلعان وقتاي ەركىن، اسقاق، ايتقان ادامنان دەربەس. دەسەك تە، ايتقان سوڭ، ورىندالۋى كەرەك.

ءسوزدىڭ قيىنى – تۇيىندە. ءتۇيىننىڭ قيىنى – جۇزەگە اسۋىندا.

شەشەن سويلەگەنىنە قاراي – قۇتىلادى، كوسەم ويلاعانىنا وراي – قۇتقارادى. ياعني، شەشەن ويىن جەتكىزگەن سوزىنە عانا جاۋاپتى­، كوسەم حالقىنا بەرگەن سەرتتىڭ ورىندالۋىنا دا، شىققان ناتيجەسىنە دە جاۋاپ­تى­. سوندىقتان – قورىتىندى.

شەشەندىك – سوزگە جاۋاپكەرشىلىك بولسا، كو­ سەمدىك – ەلگە جاۋاپكەرشىلىك.

تۇيەنىڭ قومىندا، اتتىڭ جالىندا وتكەن عۇمىردىڭ­ ادامعا، قالا بەردى، ادامزاتقا نەسى قىمبات؟ ەلدىڭ اتقامىنەرى قايتكەن كۇندە حالىق­قا جاعادى؟ كىمدى نە قىزىقتىرادى؟

ايتارىڭ جوق پا، ادەبيەتكە كەلمە، – دەگەندەي، تاعدىر-تالايىن ەلدىڭ بەينەتىنە ارناۋعا قاي­راتسىز ادام قوعامنىڭ كۇردەلى ماسەلەلەرىن شەشەتىن قىزمەتكە تالپىنعانى قانشالىقتى ءجون، ەرتەڭ ءبىر قاۋىم جۇرتتى ورعا جىعىپ، وبا­لىنا قالماي ما، بۇل دا ويلاندىراتىن، تول­عاندىراتىن ماسەلە. اياعى ۇزەڭگىدە، قولى ءتىز­گىندە جۇرگەنى عانا قىزىقتىراتىن جاس تالاپ كەز كەلگەن ۋاقىت تاپسىرىلعان شۇعىل شارۋانى، جۇكتەلگەن ماڭىزدى مىندەتتى مۇقيات ورىنداي الماسا، باسشىسىنا سەنگەن قالىڭ الەۋمەتتىڭ جاعدايى نە بولادى؟

كوسەم تۇلعا دەگەنىمىز كوش باستاعان قاي­راتكەر­ ازامات، سونىمەن قاتار، جولدان اداسپايتىن، جۇرتتى اداستىرمايتىن كوش­ باسشى، ءتىپتى، اداسۋعا، شاتاسۋعا قاقىسى جوق جەتەكشى. ءىستىڭ باستاۋشىسى، حالىقتىڭ تىرەگى، ۇلتتىڭ سۇيەنىشى، مۇددەنىڭ قامقورى، مۇراتتىڭ قورعانى.

مىندەتىنىڭ ۇلكەنى – جاۋاپكەرشىلىك. ەل الدىن­ داعى، ەلدىڭ اتىنان جاسالاتىن، ەلدىڭ مۇرات-مۇددەسىن ارقالاعان، جۇكتەگەن مىندەتىن مۇلتىكسىز اتقاراتىن               جاۋاپكەرشىلىك.               سۇرىنۋگە،  كۇرسىنۋگە بولمايتىن جاۋاپكەرشىلىك. ۇنەمى بەلسەندى ويشىلدىقتى، بەينەت-قورلىقتى، ورەلى پاراساتتى، ونەرلى ىسكەرلىكتى، شۇعىل شەشىم قابىلداپ، جىلدام جارلىق شاشۋعا قاشاندا دايىن قايرات پەن جىگەردى، توسىن جاعدايدى تەز شەشە الاتىن ۇشقىرلىقتى، الۋان ءتۇرلى قابىلەتتىلىكتى، ەل ءۇشىن، جەر ءۇشىن باسىن اجالعا تىگىپ، جانىن قۇرباندىققا شالاتىن وتانعا دەگەن شەكسىز سۇيىسپەنشىلىكتى، تاۋەكەلگە بارا الاتىن باتىرلىقتى، ەڭ باستىسى – ءوزىن دە، جۇرتتى دا اداسپاي مۇراتىنا جەتكىزەتىن، انىق جولدى تابا الاتىن پاراساتتى، اقىل-ويدى تالاپ ەتەتىن، نەگىزىنەن، قاتەلىك جاساسا، كەشىرىمى جوق جاۋاپكەرشىلىك.

مۇنداي تالاپ، ادەتتە، ەلدىڭ دانىشپانى، جۇرتتىڭ داناسىنا عانا قويىلادى. حالىقتى ەشقاشان بىلمەستىكپەن دە اداستىرۋعا بول­ مايدى­، حالىقتا ءبىر جولدى ەكى جۇرەتىن ۋاقىت تا، جاعداي دا جوق. حالىق ءوزىن اداستىرعان توپباسشىنى كەشىرمەيدى. سوندىقتان، كوشتىڭ باسىنا تەك اقىل-پارا­ ساتى كەمەل ادام عانا شىعادى. ءبىلىمدى، بىلىكتى، جۇرەكتى، تىلەكتى، ءتىپتى، قالا بەردى، بىلەكتى ادام عانا ەل باسقارا الادى.

كوسەم – ەلىن جارىققا سۇيرەگەن تۇلعا. سۇلتانماحمۇت ايتقانداي، "قاراڭعىلىقتىڭ كەگىنە" – حالقىنا كۇن بولعان جەتەكشى...

جان-جاققا باعىت-باعدار كورسەتىپ، جول سىلتەپ­ تۇراتىن شامشىراق. بىراق، ول قارا بۇقاراداي قاراپايىم، قاراشا حالىقتاي پاراساتتى­ بولۋى ءتيىس. دەسەك تە، كوشباسشى – حالىقتىڭ تىرەگى، قورعانى. جەتەكشى تۇلعا جەتەگىندەگى قاۋىمدى باسشى بولامىن دەپ ەمەس، باقىتقا جەتكىزەمىن، ۇشپاققا شىعارامىن دەپ جەتەكتەيدى. مىندەت سىنبەيدى، مىندەتتەنەدى.

ماقتانىش كورمەيدى، ماقتان كۇتپەيدى، ماق­ تانعا ماداق ايتپايدى. ول حالىقتى ماقتان-دىرادى. تابىسقا جەتكەن، باقىتىن كەشكەن، قىزىق-قۋانىشىن كورگەن، مۇراتىن ايقىن تا-نىعان حالىقتى ماقتانىش سەزىمى بيلەيدى.

جالعاسى بار.

Abai.kz