ۇمىتپاسام، شىلدە ايى بولاتىن. تۇسكى ءۇزىلىس. جۇمىس بولمەcىندە جالعىز قالدىم. ارىپتەستەرىمنىڭ ءبىرازى ەڭبەك دەمالىسىندا، قالعاندارى تۇسكى اسقا كەتتى. ءبىراز كۇن بۇرىن باستاعان كىتابىمدى اياقتاۋدىڭ قامىنا كىرىستىم. ول وزبەكالى جانىبەكوۆتىڭ «تاعدىر تاعىلىمى» كىتابى بولاتىن. كىتاپتى وقىعان سايىن كوزگە جاس ۇيىرىلەدى. سول سەبەپتى كىتاپتى جالعىز قالىپ وقۋدى ۇيعارعانمىن.

اتتەڭ، نەتكەن عۇمىر. بالعىن بالالىق شاقتىڭ قىزىعى مەن قيىنشىلىعى قاتار جۇرگەن وزبەكالى اعامنىڭ تاعدىرى وسىنداي بولعان ەكەن-اۋ دەپ تە قويامىن. اكە مەن انادان ەرتە ايىرىلعان قانداي قيىن... وزبەكالى اعامىز سونىڭ بارىنە توتەپ بەرىپ، ءبىلىمىن شىڭداپ، ومىرلىك ماقسات قۇرىپ، سوعان ءوزىن-ءوزى جەتەلەدى. كەمشىلىكتەرى ءۇشىن ءوزىن-ءوزى قامشىلادى. بۇل تاعدىردىڭ تاعىلىمى.

ارىپتەستەرىم تۇسكى ۇزىلىستەن كەلگەنشە كىتاپتى وقىپ ءبىتىردىم. ازبەكالى اعامنىڭ بالعىن شاقتاعى العا قويعان ارماندارىنىڭ ءبىرشاماسى ورىندالدى.  ول قازاق حالقىنىڭ رۋحاني مادەنيەتى مەن ونەرىن بۇكىل الەمگە تانىتۋ ەدى. سونىڭ جولىندا ايانباي تەر توكتى. ەلىمىزدەگى كوپتەگەن مۇراجايلاردى ءوز قولىمەن جاسادى. وزبەكالى اعامىز مۇراجاي ءىسىنىڭ جاناشىرى، ءارى بىلگىرى ەدى.

اۋليە كەسەنەسى نەگىزىندە قۇرىلعان «ازىرەت سۇلتان» قورىق-مۇراجايىنىڭ دا قۇرىلۋىنا وزبەكالى اعامىزدىڭ جاساعان ەڭبەگى وراسان. كەڭەس ۇكىمەتىنىڭ قىلىشىنان قانى تامىپ تۇرعان شاقتا كەسەنەدە جەرلەنگەن حاندار مەن سۇلتاندار، بيلەر جانە باتىرلاردىڭ قۇلپىتاستارىن مۇراجاي ەكسپوزيتسياسىنا قويدى. جەرلەنگەن تۇلعالار تۋرالى اڭگىمەلەر ول ءوز الدىنا ءبىر بولەك دۇنيە بولاتىن. وزبەكالى اعامىز ءوزىنىڭ باتىلدىعىنىڭ ارقاسىندا از ۋاقىتتىڭ ىشىندە مۋزەي ەكسپوزيتسياسىن جاساپ شىقتى. بۇل ەكىنىڭ ءبىرىنىڭ قولىنان كەلە بەرمەيتىن شارۋا ەدى. سونداي-اق، اتەيستىك قوعامدا ەڭ الدىمەن ەلىمىزدە اۋليە بابامىز — قوجا احمەت ءياساۋيدىڭ مۇراسى مەن ىلىمىنە بەتبۇرىستى باستاعان دا وسى وزبەكالى جانىبەكوۆ بولاتىن. كونە «ديۋاني حيكمەتتەردىڭ» نۇسقالارىن مۇراجاي قورىنا جيناقتاي باستادى جانە ساقتالعان قۇلپىتاستاردى وقۋدى دا قولعا العان بولاتىن.

ءحىV عاسىردىڭ باستى قۇندىلىعى قوجا احمەت ياساۋي كەسەنەسىنىڭ وپىرىلىپ قۇلاۋ قاۋپى تونگەن بولىكتەرى – باس پورتال مەن مەشىت بولمەسى مىعىمدالدى. قابىرحانانىڭ ەدەنىن باستاپقى دەڭگەيىندە قالپىنا كەلتىرىپ، قوجا احمەت ءياساۋيدىڭ ەڭكەيىپ، قۇلاۋعا اينالعان قۇلپىتاسىن تۇزەتۋگە مۇمكىندىك بەردى. كەڭ اۋقىمدى جۇمىستارىنىڭ ناتيجەسىندە كەسەنە-مەشىتتىڭ نەگىزگى سەگىز زالىندا، سول سياقتى حV-ءحVى عاسىرلاردا تۇرعىزىلىپ، 1975 جىلعا دەيىن جۇمىس ىستەگەن شىعىس مونشاسىندا، ءحىح عاسىر جۇما مەشىتىندە جىلىنا 450-500 مىڭعا جۋىق كەلۋشىلەر تاماشالايتىن مۇراجاي ەكسپوزيتسياسى ورنالاستىرىلدى.

قازاقتىڭ كەمەڭگەر جازۋشىسى ءابىش كەكىلباەۆ: «ۇلتتىق مەملەكەتىمىزدىڭ قايتادان قالپىنا كەلتىرىلىپ، تاۋەلسىز دامۋ جولىنا تۇسۋىنە دە وزاعانىڭ سىڭىرگەن ەڭبەگى ەرەكشە" دەسە، حالىق جازۋشىسى ش.مۇرتازا  "وزبەكالى جانىبەكوۆ بۇكىل سانالى ومىرىندە قازاق حالقىنىڭ دۇنيەجۇزىلىك تسيۆيزيلياتسياعا قوسقان ۇلەسىن دالەلدەۋمەن ءوتتى"- دەپ، باعاسىن بەردى. عالىم، پروفەسسور مىرزاتاي جولداسبەكوۆ وزبەكالى جانىبەكوۆ جايىندا بىلاي سىر شەرتەدى:  «نۇرلى ءجۇزدى، ادەمى قوڭىر ءۇندى، جاراتىلىسى بولەك وزبەكالى ەل تاريحى مەن مادەنيەتىنىڭ بىلگىرى، قاسيەتتىڭ تۇنىپ تۇرعان تۇنباسى، ويدىڭ تەرەڭى حالقىمىزدىڭ كەسكىنى مەنەن كەلبەتى، قايراتى مەنەن ايباتى ەدى، ارىسى ەدى، دارا تۇلعاسى ەدى، ەلىنىڭ اسىلى، بارشانىڭ جاقىنى ەدى، قايىسپايتىن قارا نارى، شالىس باسپايتىن كەرجورعاسى ەدى، بويىن جاسىرعان تۇلپار ەدى. زامانىمىزدىڭ بۇقار جىراۋى، تولە ءبيى ەدى» دەپ، ەرەكشە باعالعان ەكەن.

كىتاپتى اياقتاعان سوڭ سانامدا تەرەڭ وي تۋدى. قازاقتىڭ وزبەكالىسىندەي دارىندى، كەمەڭگەر، باتىل تۇلعانىڭ جاساعان ەڭبەكتەرىن جاس جەتكىنشەكتەرگە نەگە ناسيحاتتاماسقا؟ مۇراجاي باسشىسىنا كورمە اشساق دەگەن ۇسىنىسىمدى ءبىلدىردىم. مەكەمە باسشىسى قولداۋ كورسەتەتىندىگىن جەتكىزدى.  وكىنىشتىسى، مۇراجايدا تەك وزبەكالى اعامىزدىڭ ءوزى وتكىزگەن كىتاپ سورەسى مەن «قوڭىرات» توقىما كىلەمى بار ەكەن. ەكى جادىگەرمەن كورمە وتكىزە المايتىنىمىز انىق. وتىرا قالىپ، ارىپتەستەرىمنەن وزبەكالى اعامىزدىڭ ءۇيىنىڭ تەلەفونىن الىپ قوڭىراۋ شالدىم. قاليحان اپام تەلەفوندى كوتەردى.

«اپا، امانسىز با؟ مەن تۇركىستاننان حابارلاسىپ وتىرمىن. «ازىرەت سۇلتان» قورىق- مۇراجايىنان ەسىمىم  بەرىك. تانىدىڭىز با؟» قاليحان اپا 2008 جىلى مۇراجايدىڭ 30 جىلدىق مەرەيتويىنىڭ قادىرلى قوناعى بولعان بولاتىن. مەنى بىردەن تانىدى. اماندىق- ساۋلىق سۇراسىپ بولعان سوڭ، «جايشىلىق پا، بالام؟» دەدى. «ءسىزدىڭ ماعان ۇلكەن كومەگىڭىز قاجەت. مۇراجايدان وزبەكالى اعامىزعا ارناپ 28 تامىز كۇنى تۋىلعان كۇنىنە وراي كورمە اشساق دەگەن جوسپارىمىز بار» دەدىم.  قاليحان اپا ماعان وزبەكالى اعامىز ومىردەن وزعان كەزدە كوپتەگەن جادىگەرلەرىن الماتىنىڭ ورتالىق مۇراجايى مەن وتىرار ارحەولوگيالىق قورىق-مۇراجايىنىڭ قىزمەتكەرلەرىنە بەرگەندىگىن جەتكىزدى. بىراق وزىندە ساقتاعان ءبىرشاما زاتتارىنىڭ بار ەكەندىگىن ايتتى. ءسوز بارىسىندا قاليحان اپا مەنىڭ جاسىمدى سۇرادى.

مەن «جيىرما جەتىدەمىن» دەدىم.

«وسى ۋاقىتقا دەيىن وزەكەڭنىڭ جادىگەرلەرىن العان مۇراجايدىڭ ءبىرى دە ەكسپوزيتسيا، نە بولماسا كورمە دە جاسامادى» دەپ رەنىشىسىن ءبىلدىردى. «اپا، كورەسىز، جاسايمىز، ول قولدان كەلەتىن شارۋا» دەدىم. شىنى كەرەك، ءبىراز سەنىمسىزدىك ءبىلدىرىپ، ءسوز سوڭىندا قاليحان اپا كەلىسىمىن بەرىپ، الماتىدان ءبىرشاما وزبەكالى اعامىزدىڭ كوزى تىرىسىندە تۇتىنعان زاتتارىن بەردى. اعامىزدىڭ كىتاپتارىن اقتارىپ فوتوسۋرەتتەرىن كورمەگە قويۋعا شىعارۋدى ۇيعاردىق. قىزۋ جۇمىستار جۇرگىزىلدى. 2009 جىلى 28 تامىز كۇنى قوجا احمەت ياساۋي كەسەنەسىندە «وزبەكالى جانىبەكوۆ — مەملەكەت جانە قوعام قايراتكەرى» تاقىرىبىندا كورمە اشىلدى. بۇل ءوز الدىنا باستى جاڭالىق بولدى. وعان دەيىن قوجا احمەت ياساۋي كەسەنەسىندە جەكە تۇلعاعا ارنالعان كورمە اشىلماعان ەكەن. كورمەنىڭ اشىلۋىنا وزبەكالى اعامىزدىڭ زايىبى قاليحان جانىبەكوۆا، اعايىن تۋىستارى مەن كوزىن كورگەن ازاماتتار شاقىرىلدى. سوندا مىنبەرگە شىققان قاليحان اپا مۇراجاي ۇجىمىنا شەكسىز العاسىن ءبىلدىرىپ، باتاسىن بەردى. مەن ءوزىمدى سوندا باقىتتى سەزىندىم. ويىما العان ءىسىمنىڭ وڭدى بولعاندىعىنا قاتتى قۋاندىم. ادام بالاسىنا بۇدان ارتىق ماراپات بار ما؟ سونداي-اق، 2010 جىلى قاليحان اپامىز تۇركىستانعا ارنايى ات باسىن بۇرىپ، وزبەكالى اعامىزدىڭ «ادىرنا» فولكلورلى انسامبل وكىلدەرىنە ءوزى تىككەن كويلەكتەرىن تابىس ەتتى. اراعا ءبىر جىل سالىپ الماتىداعى ۇيىنە بارىپ، وزبەكالى اعامىزدىڭ جەكە كىتاپحاناسىنان 30-عا جۋىق كىتاپتارى مەن شاپانىن الىپ مۇراجايعا قورىنا وتكىزىلدى. قازىرگى تاڭدا مۇراجايدا وزبەكالى اعامىزعا قاتىستى قۇندى دۇنيەلەر كۇن ساناپ كوبەيىپ كەلەدى.

قوعام قايراتكەرىنىڭ تۋعانىنا 85 جىل تولۋىنا وراي، قوجا احمەت ياساۋي كەسەنەسىنىڭ قۇجىرا بولمەسىندە تۇراقتى ەكسپوزيتسيا قۇرىلىپ، كەلۋشىلەرگە ءالى قىزمەت كورسەتۋدە.

دانا حالقىمىز «ءولى ريزا بولماي، ءتىرى بايىمايدى» دەيدى. سوندىقتان وزبەكالى جانىبەكوۆتىڭ حالقى ءۇشىن جاساعان ەڭبەكتەرىن ناسيحاتتاۋ ءسىز بەن بىزگە ورتاق ابىرويلى ءىس.

بەرىك بايبولوۆ، تۇركىستان قالاسى

Abai.kz