مەملەكەت باسشىسىنىڭ تاياۋدا «ەگەمەن قازاقستان» گازەتىندە جاريالاعان «بولاشاققا باعدار: ۇلتتىق جاڭعىرۋ» ماقالاسى كوپتىڭ كوكەيىندەگىسىن ءدوپ باسقان، قازاق ۇلتتىق مەملەكەتتىگىن نىعايتۋعا باعىتتالعان ماڭىزدى قۇجات. رۋحاني جاڭعىرۋ ارقىلى جاڭا بيىكتەرگە ۇمتىلۋ ءومىردىڭ قاسيەتتى ۇستانىمى. بۇل باعدارلامالىق ماقالادا كوزدەلگەن جۇمىستاردىڭ جەمىسى وتارلىق سانادان ارىلعان، ءتۇبى ءبىر تۇركى الەمىمەن جاقىنداسقان رۋحاني كەمەل ەل قۇرۋ بولماق.

رۋحاني جاڭعىرۋعا قاتىستى يدەيالار جاڭا قازاقستان ءۇشىن اۋاداي قاجەت ەدى. وسى ارنادا ءوز باسىم تۇركىستاندى رۋحاني جاڭعىرتۋ ارقىلى قازاقستاندى رۋحاني-يننوۆاتسيالىق دامىتۋ ماسەلەسىن كوتەرۋدى ءسوز ەتپەكپىن. تۇركىتىلدەس حالىقتار قازاق جەرىندەگى تۇركىستاندى رۋحاني كىندىگى سانايدى، اعىلىپ كەلىپ، كيەلى مەكەنگە زيارات ەتەدى. ال ءبىز تۇركىستاننىڭ رۋحاني جانە ەكونوميكالىق الەۋەتىن پايدالانا الماي كەلەمىز. بۇل ايماققا تەك تۋريستىك نىسان رەتىندە قاراۋ مۇلدەم دۇرىس ەمەس. تۇركى الەمىنىڭ تىرەگى، تال­بەسىگى بولاتىنداي تا­ريحي تەرەڭدىگى بار تۇركىستان ايما­عىن رۋحاني، ەكونوميكالىق، تەحنو­لوگيالىق دامىتۋ ارقىلى جاڭا بەلەسكە كوتەرۋگە ابدەن بو­لا­دى.

وسى ورايدا «تۇركىستاندى رۋحاني استاناعا اينالدىرۋ تۋرالى» ۇلتتىق يدەيانى العا تارتپاق­شىمىن. بۇل مەگاجو­بانى «تۇركىستان ءوڭىرى» رۋحا­ني-جاڭا تەحنولوگيالىق كلاس­­تەرىن قۇرۋ – قازاقستان قوعا­مىن ىزگىلەندىرۋ تۋرالى» دەپ اتاۋدى ءجون كوردىك. ونىڭ نەگىزگى ماقساتى – «تۇركىستاندى حالىقارالىق دەڭگەيدەگى رۋحاني ورتا­لىققا» (مەگاپوليسكە) اي­نال­دىرۋ، حالىقارالىق قاۋىپ­سىزدىككە جاڭا قادام جاساۋ. تاريحىمىزدا العاش رەت ءبىر ايماق مىسالىندا ەكى اسا ءىرى تۇبەگەيلى پروبلەمانى ۇش­تاس­­­تىرۋ كوزدەلۋدە. ول ءبىر جا­عىنان ادامزاتتىڭ رۋحا­ني-ءما­دەني جانە تاريحي دامۋىنا، ەكىنشى جاعىنان جاڭا 6-تەحنو­لو­گيالىق ۋكلادتى ۇيلەس­تىرۋگە باعىتتالعان. سول ارقىلى ين­نوۆاتسيالىق دامۋدىڭ قازاق­ستاندىق جاڭارۋ ۇلگىسىن دۇنيە­جۇزىنە ۇلگى رەتىندە ۇسى­نۋعا  بولادى.

بۇل مەگاجوبا ۇلكەن 2 باعىت­تان تۇرادى. العاشقىسى – تۇركىس­تاندى رۋحاني جاڭعىرتۋ ار­قىلى رۋحاني ورتالىققا اينالدىرۋ.
ءبىزدىڭ ويىمىز، وسى تۇركىس­تاندى ءىس جۇزىندە رۋحاني استاناعا، مادەني، عىلىمي، ءدىني ورتالىققا اينالدىرا وتىرىپ، ءححى عاسىردىڭ تالابىنا ساي ەۋرازيالىق ينتەگراتسيالىق يدەيامەن دامىتۋ. ول ءۇشىن كەزەك كۇتتىرمەيتىن مىنانداي ءىس-شارالاردى جۇزەگە اسىرۋ قاجەت دەپ ويلايمىن.

1) پارلامەنتتە «جاڭا تۇركىس­تان – رۋحاني استانا» تۋرالى زاڭ قابىلداۋ;

2) جاڭا تۇركىستان وڭىرىنە «ەركىن ەكونوميكالىق ايماق» ستاتۋسىن بەرۋ، ول ءۇشىن زاڭ قا­بىلداۋ;

3) تۇركىستان ايماعىن 5 جىلعا دەيىن سالىقتان بوساتۋ قاجەت. بۇل وڭىردە ساۋدا-ساتتىقپەن اينالىساتىن بارلىق شاعىن كاسىپكەرلەردى سالىقتان بوساتۋ;

4) تۇركىستاندا ەڭ جوعارى دەڭگەيدەگى «حالىقارالىق ءدىن اكا­دەمياسىن»، «مادەنيەت اكا­دەمياسىن»، «تاريح قازىناسى مۋزەيىن»، «ارحەولوگيا مۋزەيىن» اشۋ. مىسالى: لوندونداعى گەوگرافيالىق مۋزەيگە الەم حالقى اعىلىپ كەلىپ جاتادى.

5) تۇركىستاندا «جاڭا رۋحاني استانا» قالاشىعىن سالۋ كەرەك. بۇل قالا قۇرىلىسىنىڭ ساۋلەتى (ارحيتەكتۋراسى) ەجەلگى شىعىستىق تۇركى وركەنيەتىنىڭ ناقىشىندا، ۇلتتىق ناقىش بوياۋ، تانىم ەرەكشەلىكتەرى ەسكەرىلىپ، جوبالانۋى ءتيىس. استانا قالاسى ءححى عاسىردا ەلىمىزدىڭ جاڭا مودەرن ۇلگىدەگى ەلورداسى بولسا، ال تۇركىستان – قالاسى ەلىمىزدىڭ ەجەلگى مادەني-تاريحي ۇلگىدەگى رۋحاني استاناسى. تۇركىستان مۇسىلمان حالقىنىڭ نەگىزگى ءماسحابىنىڭ ورتالىعى بولۋى كەرەك;

6) «رۋحاني جاڭا تۇركىستان» ورتالىعىن سالۋعا تۇران دالاسىنا اتاجۇرت دەپ، تۇركى، وزبەك، ازەربايجان، تۇركمەن، قىر­عىز، تاتار ت.ب. ەلدەرى، ال جال­پى يسلام الەمى دەپ اراب، يران، مىسىرلىق ت.ب. مەملە­كەتتەر ءوز كومەگىن بەرەر دەگەن ءۇمىت بار. ولار­دىڭ وزدەرىنىڭ تاريحي اتاجۇرتىندا، شىققان جەرىندە ءوز ۇلتتىق ناقىشىندا عاجاپ ەسكەرتكىشتەر، ءزاۋلىم عيماراتتار سالۋعا اتسالىسۋعا بولار ەدى. تۇركىستانعا كەلىپ-كەتكەن ادامدار ءوز ەلىنىڭ ەجەلگى تاريحىنان سىر شەرتەتىن كەسەنە، ەسكەرتكىش، عيماراتتاردى كور­گەندەي بولۋى كەرەك;

مىناۋ تۇراقسىز جاھاندانۋ زامانىندا ەل مەن ەلدى، حالىق پەن حالىقتى بىرىكتىرەتىن فاكتور وسى يدەيا بولسا دەيمىز. وسى ءىس-شارالاردان كەيىن، تاريحي قۇندىلىقتار ارقىلى ءبىزدىڭ الدىمىزدا ادامنىڭ رۋحاني جاڭعىرۋىنا كۇرت ءوز­گەرىستەر اشىلادى. قوعامنىڭ ار-وجدانىنا كىر تۇسىرمەي دەگرا­داتسياعا ۇشىراماۋىنا، قاۋىپسىزدىكتى ساقتاۋدا ءبىر ۇلكەن قادام بولادى. ادامنىڭ وي-ءورىسى ءححى عاسىردىڭ تالابىنا، جاڭا تسيۆيليزاتسيالىق قوعامعا ساي وزگەرەدى. بۇل – دۇنيەجۇزىلىك وركەنيەتتىڭ تالابى.

2-باعىت. بىزگە وزىق تەحنو­لوگيا، جاڭا ءبىلىم، عىلىم، يننوۆاتسيالىق جول قاجەت.

ول جاڭا 6-تەحنولوگيالىق ۋكلادتى قالىپتاستىرعان جاع­دايدا عانا ىسكە اسادى دەپ سەنەمىن. بۇل بيوتەحنولوگيا، نانو­تەح­نولوگيا، گەنينجەنەرياسى، ەلەكتروندى اقپاراتتىق-باي­لانىس، عارىشتى يگەرۋ تەحنولوگيالارى جانە ت.ب.
بۇل جوبا 6 ۇلكەن كلاستەردەن تۇرادى. ءبىز «جاڭا تۇركىستان» اتتى حالىق­ارالىق ۇلتتىق جو­بانىڭ جەلىلىك مودەلىن جا­سادىق. مۇندا جوبا 6 باعىت­تا نە ىستەۋ كەرەك ەكەندىگى ايتىلادى.

– رۋحاني استانا «تۇركىستان» تۋرالى;

– كەنتاۋ تەحنولوگيالىق كلاستەرى;

– جاڭا اۋىل كلاستەرى;

– تۋريزم كلاستەرى;

– ينفراقۇرىلىم;

– لوگيستيكا.

ءىى باعىتتا  مىناداي ءىس-شارالاردى جۇزەگە اسىرۋ قاجەت:

1) كەنتاۋ قالاسىنىڭ ادام جانە وندىرىستىك الەۋەتىن پايدا­لانا وتىرىپ، ول جەردەگى كەنتاۋ ەكسكاۆاتور زاۋىتىن، ترانس­فور­ماتور زاۋىتىن، «اششى­ساي­­پوليمەتالل» اق جانە ت.ب. زاۋىتتاردىڭ ءوندىرىس كۇش­تەرىن مودەرنيزاتسيالاۋ كەرەك;

2) 6-تەحنولوگيالىق ۋكلاد­تاعى جاڭا زاۋىتتار سالۋ كەرەك. جاڭا باعىتتاعى جوعارعى تەحنو­لوگيالىق ماماندار دا­يىنداۋ. يادرولىق قاۋىپسىزدىك «بايقوڭىر-سەمەي» پاركىن اشۋ;

3) بۇل جەرگە جىبەك جولى ترانسپورتتىق-لوگيستيكالىق ور­تالىعى، شاعىن يننوۆاتسيالىق بيزنەس ورتالىعى، تەحنوپوليس، تەحنولوگيالىق كوللەدج جانە ت.ب. ينفراقۇرىلىمدار سالىنۋى قاجەت. جاڭاشا ايتقاندا، جاڭا تەحنولوگيالىق كلاستەردى قالىپتاستىرۋ كەرەك.

4) ۇلى جىبەك جولى بويىندا جاڭا تۋريزم كلاستەرىن قۇرىپ، دامىتۋ قاجەت. بۇل ءبىر جاعىنان مونوقالالاردى دامىتۋ باعدار­لاماسىن ىسكە اسىرۋعا مول مۇمكىندىك بەرەر ەدى;

5) جاڭا ۇلگىدەگى «اۋىل كلاستەرىن» جاساۋ قاجەتتىگى – ۋاقىت تالابى. ول – ءححى عاسىردا قازاق اۋىلىنىڭ سيپا­تى قالاي بولۋى كەرەك دەگەن ماسەلەگە ناقتى جاۋاپ بولماق. اۋىلدى گۇلدەندىرۋ، وركەندەتۋ ارقىلى ەلىمىزدى كوركەيتەمىز. اۋىلدا كوپ­تەگەن كىشى كاسىپورىندارىن اشىپ، جۇمىسپەن قامتاماسىز ەتەمىز.  حالقىمىزدىڭ سانىن كوبەيت­پەي، باي-قۋاتتى مەملە­كەتكە اينا­­لۋىمىز ەكى-تالاي;

6) بۇل ەۋرازيالىق مەگاجوبا بولعاندىقتان، ونىڭ گەوساياسي ءمانىن كۇشەيتۋ ءۇشىن رەسەي مەن قىتاي، تۇركيا مەملەكەتتەرىن تارتۋ كەرەك. كوسموستى يگەرۋدە (بايقوڭىر), تۋريزم جانە لوگيستيكا، جاڭا زاۋىتتار سالۋدا، ۋراندى ت.ب. رەسۋرستاردى پايدا­لانۋدا وسى ەلدەردىڭ ينۆەس­تيتسيالارىن قاتىستىرۋ.
ەگەر تۇركىستاندى رۋحاني استاناعا اينالدىرۋ جوباسىن باستاپ، بىتىرسەك، بۇل دۇنيە­جۇزىنىڭ الدىندا ولار  كورمەگەن تىڭ جاڭالىق بولار ەدى. جانە دە  بۇل جوبانىڭ ستراتەگيالىق ءمانى،  ماڭىزى  وتە جوعارى. ول ءححى عاسىردىڭ  جوباسى بولار ەدى.

ەڭ ماڭىزدىسى، رۋحاني، مə­دەني جəنە جاڭا يننوۆا­تسيا­لىق تەحنولوگيالىق ۋكلادتى بىرىكتىرىپ، ءبىر پروتسەسس رەتىندە جۇرگىزۋ نəتيجەسىندە، ءبىز ەڭ قىمبات ادام كاپيتالىنىڭ ءتيىم­دى پايدالانۋىن قامتاماسىز ەتەمىز.
تۇركىستان جوباسىنىڭ قارجى-ەكونوميكالىق ەسەبى بەرىلگەن. جوباعا جالپى 8 ملرد دوللاردان استام قارجى كەتەدى. بۇل ەسەپتى سنيپ بويىنشا قۇرىلىس عىلىمي زەرتتەۋ ينستيتۋتىندا سالا-سالا بويىنشا جاساتتىق. قازىر كۇرمەۋى كەلمەيتىن قيىن كريزيس زامانىندا  «قارجىنى قايدان الامىز؟» دەگەن سۇراق تۋادى. وعان جاۋاپ بار:

قارجىلاندىرۋ كوزدەرى:

1. مەملەكەتتىك، رەسپۋبلي­كالىق، جەرگىلىكتى بيۋدجەتتەر.
2. ۇلتتىق قوردان قاراجات ءبولۋ.
3. تۇركىستاندى رۋحاني-يننو­ۆاتسيالىق جاڭعىرتۋ «حالىق­ارالىق قورىن» قۇرۋ.
4. ينۆەستيتسيا تارتۋ.
5. تۇركىستان ەركىن ەكونومي­كالىق ايماعىن 5 جىلعا سالىق­تان بوساتۋ.
6. جوباعا قولداۋ ەسەبىندە تۇركىتىلدەس، يسلام ەلدەرىن تار­تۋ.
7. Əر وبلىس جوباعا ءوز ۇلەس­تەرىن قوسۋى كەرەك.
8. زاڭدى جəنە جەكە تۇلعا­لاردىڭ جوبانى قارجى­لان­دىرۋى.
9. اسار ۇيىمداستىرۋ.

تۇركىستان – تۇركىتىلدەس حا­لىق­تارىنىڭ كىندىگى. ءدال قازىر ول ەلدىڭ بىرلىگىن، ۇلت پەن ۇلىستىڭ باسىن قوساتىن، ءار وتباسىن بەي-جاي قالدىرمايتىن «تۇركىستاندى قايتا جاڭعىرتۋ» ۇلتتىق يدەياسى بولار ەدى.

تۇركىستاندى رۋحاني استاناعا اينالدىرۋدى ماقسات ەتەتىن بۇل حالىقارالىق ۇلتتىق مەگاجوبا ىسكە اسقان كەزدە قازاق حالقىنىڭ مارتەبەسىن كوتەرۋمەن قاتار مۇسىلمان مەملەكەتتەرىنىڭ، حالىقتارىنىڭ، يسلام الەمىن بىرىكتىرەتىن وركەنيەتتى ءبىر ورتالىعىنا  اينالادى.

تۇركىتىلدەس ەلدەردىڭ باسىن قو­سىپ، ولاردىڭ دامۋىنا سەر­پىلىس بەرۋ ارقىلى ەڭ دامى­عان ەلدەرمەن باسەكەگە تۇسۋگە مۇمكىندىك تۋادى. شامامەن 2030-2040 جىلدارى تۇركى الەمى دۇنيەجۇزىندە ويىپ تۇرىپ ءوز ورنىن الۋعا  ءتيىس. ەگەر ءبىز مۇنى جاساي الماساق، وندا دامىعان ەلدەر ءبىزدى ءبولىپ-ءبولىپ وركەنيەتتىك جولدان ىعىستىرىپ تاستايدى.  تەك وسىلاي العا «امبيتسيالىق ماقساتتى» قويىپ شەشە بىلسەك، تۇركى الەمى دۇنيەجۇزىندە ەڭ بيىك دارەجەگە، باعاعا يە بولۋى مۇمكىن.

قازىرگى تۇركى الەمىنىڭ ەكونو­ميكالىق الەۋەتىنە زەر سالساق، داۆوس ەكونوميكالىق فورۋمىنىڭ عالامدىق باسەكە­لەستىك كورسەتكىشتەرى بويىنشا ءبىزدىڭ جاعدايىمىزدىڭ ءمۇش­كىل ەكەنىن كورۋگە بولادى. جاھان­دىق باسەكەلەستىك يندەكسى بويىنشا الدىڭعى 50 ەلدىڭ ىشىنە تەك ازەربايجان 37-ءشى ورىننان كورىنگەن. قازاقستان –53, تۇركيا –55, قىرعىزستان –111 ورىندا بولسا، وزبەكستان مەن تۇركمەنستاننىڭ كورسەتكىشتەرى داۆوس ەكونوميكالىق فورۋمىنا مۇلدە ەنبەگەن.  ال، بايىپپەن ۇڭىلە تۇسسەك، تۇركىتىلدەس ەلدەرى دەنساۋلىق، ءبىلىم، عىلىم مەن تەحنولوگيا، قارجى جۇيەسى، اسىرەسە بيزنەس، يننوۆاتسيالىق دامۋدان كوپ ارتتا كەلەمىز (80-100-ورىنداردا). بىزگە وسى كورسەتكىشتەرگە، اسىرەسە، جاڭا ءبىلىم، عىلىم مەن تەحنولوگياعا اسا ءمان بەرۋ قاجەت.

وسى ورايدا دامىعان مەم­لەكەتتەرمەن باسەكەلەستىككە ءتۇسۋدىڭ جالعىز عانا جولى – رۋحاني، تاريحي-مادەني قۇندى­لىقتارىمىزدى جاڭعىرتۋعا بەتبۇرىس قاجەت. ول ءۇشىن 200 ملن-نان استام ادام پوتەنتسيالى بار، بۇكىل تۇركى ەلدەرىنىڭ عالىمدارىنا جانە بيزنەس وكىلدەرىنە جۇكتەيتىن حالىقارالىق مەگاجوبا قاجەت. ونى شارتتى تۇردە «تۇركى الەمىنە رۋحاني سەرپىلىس بەرۋ» جوباسى دەپ اتادىق.  بۇل جوبانى ىسكە اسىرۋدا ءبىرىنشى كەزەكتە تۇركى ەلدەرىنىڭ ۇكىمەت باسشىلارى ماسەلەنى كونتسەپ­تۋالدى تۇردە تالقىلاپ، عالىم­دار مەن بيزنەس وكىلدەرى بىرىككەن جۇ­مىسشى توبىن قۇرىپ، ولارعا مەملەكەتتىك تاپسىرىس بەرىلۋى قاجەت. ءتيىستى گرانتتىق قار­جى­لاندىرۋ ارقىلى تەز ارا­دا وسى جوبانى دايىنداۋ ءۇشىن عىلىمي ىزدەنىستەر ءجۇر­گىزۋ ما­ڭىزدى. بۇل جوباعا حالىق­ارا­لىق رەزونانس بەرۋ ءۇشىن تۇركى ەلدەرىنىڭ پرەزيدەنتتەرى «تۇركى الەمىنە رۋحاني سەرپىلىس بەرۋ» مەموراندۋمىن قابىلداپ، بەكىتكەنى ءجون. مۇنداي تىڭ يدەياعا تۇركى الەمىنىڭ حالىق­تارىنان قولداۋ العان ءتيىمدى. لايىم سولاي بولعاي!

ورازالى سابدەن، قازاقستان عالىمدار وداعىنىڭ پرەزيدەنتى، قر مەملەكەتتىك سىيلىعىنىڭ لاۋرەاتى، ە.ع.د.، پروفەسسور، ۇيا اكادەميگى

Abai.kz