تاريح تاعلىمىنا جۇگىنسەك، رەسەي يمپەرياسىنىڭ وتارشىلدىق ساياساتىنىڭ ناتيجەسىندە كەڭ-بايتاق قازاق جەرىنە كەلىمسەكتەر ءار ءتۇرلى سىلتاۋمەن  جىمىسقىلانىپ كەلىپ،  ابدەن ءسىڭىسىپ،  جايلاپ العاندىعى بەلگىلى. وسىلاي ۇزاق جىلدار بويى اسسيميلياتسيا ارقىلى ۇلتتاردى جۇتىپ قويۋ ساياساتى جۇرگىزىلىپ، سلاۆيان عۇرپى مەن مادە­نيەتى كۇشتەپ تاڭىلدى. كەيىننەن ءتۇرى كەڭەستىك، زاتى ينتەرناتسيو­ناليستىك جاڭا وتارلاۋدىڭ قۇربانى بولعان قازاقستاندا 20-جىلدارى "قازاقتاندىرۋ", ياعني بايىرعىلاندىرۋ (كورەنيزاتسيا) ساياساتى جۇرگىزىلدى.

رەسەي يمپەرياسىنىڭ مۇراگەرى كەڭەستەر وداعى دەپ اتالعان الىپ مەملەكەتتى ومىرگە اكەلگەن بولشەۆيكتەردىڭ قول استىنا قاراعان بىردە-ءبىر  ەلدە  ەشقاشان  ءدال  ءبىزدىڭ  رەسپۋبليكاداعىداي "قازاقىلاندىرۋ" سياقتى ساياسات جۇرگىزۋ قاجەتتىگى بولماعان. ءويت­كەنى وداققا كىرگەن ۇلكەندى-كىشىلى حالقى بار باسقا رەسپۋبليكا­لاردا، سول ءاۋ باستان وسىنداي ساياساتتى تۋعىزاتىن فاكتورلارعا جول بەرىلمەگەنگە ۇقسايدى. سوندا ءوزىنىڭ عاسىرلار بويى مەكەندەگەن اتا-بابالارىنىڭ كىندىك قا­نى تامعان جەرىندە قازاق ۇلتىن، ءوز ۇياسىندا "قازاقىلاندارۋعا" دۋشار ەتكەن نە جاعداي بولدى ەكەن  دەگەن سۇراق تۋىندايدى.

بۇل-سوناۋ وتكەن 18 عاسىردىڭ باسىندا سالىنعان العاشقى بە­كىنىس-قالالاردان باستاپ جۇزدەگەن جىلدار بويى ءار ءتۇرلى ايلاكەر­لىكپەن جۇرگىزىلىپ كەلگەن ورىستاندىرۋ ساياساتى ەدى. وسى اككى سايا­ساتتىڭ نەگىزىن، زۇلىمدىق ءمانىن سول كەزدە-اق بۇقار جىراۋ بابا­مىز كورەگەندىكپەن بولجاپ، بىلاي دەگەن ەدى:

... كۇنباتىستان ءبىر دۇسپان،

اقىر دا شىعار سول تۇستان.

ءوزى سارى، كوزى كوك،

باستىعىنىڭ اتى پوپ،

كۇنشىعىسقا قارايدى،

شاشىن الماي، تارايدى.

قۇدايدى بىلمەس، ءدىنى جوق،

جاماندىقتا ءمىنى جوق.

وسى سىندى ءبىر كاپىر،

اۋزى-باسى ءجۇن كاپىر،

جاياۋلاپ كەلەر جۇرتىڭا.

جاعالى شەكپەن كيگىزىپ،

بالدى ماي جاعار مۇرتىڭا.

جەمىرلەرگە جەم بەرىپ،

ەل قامىن ايتقان جاقسىنى،

سويلەتپەي ۇرار ۇرتىنا.

باۋىزداماي ىشەر قانىڭدى،

ولتىرمەي الار جانىڭدى.

قاعازعا جازار مالىڭدى،

ەسەپكە سالار بارىڭدى.

ەلىڭدى الار قولىڭنان،

اسكەر قىلار ۇلىڭنان.

تەكسىزدى تورگە شىعارىپ،

باسىڭا ول كۇن تۋعاندا،

تەڭدىك تيمەس قولىڭا-دەگەن كورەگەندىگى اراعا ۋاقىت سالىپ، اينا-قاتەسىز كەلدى.²⁹⁴

ءۇش ءجۇز جىلعا جۋىق مەرزىمدى قامتىعان يمپەريالىق قاناۋ ەلىمىزدىڭ ەسىن شىعارىپ ەسەڭگىرەتىپ، حالقىمىزدىڭ  تۇتاستىعىن  تۋ-تالاقاي  ەتىپ  كەلدى. تاريحتا ورىستىڭ وزبىرلىعىنا قازاق سياقتى ۇرىنعان حالىق كەم­دە-كەم. اتا-بابالارىمىزدىڭ ۇرپاققا قالدىرعان جەرىنە، تابيعات سىيلاعان اسىل قازىنالارىمىزعا قىزىققاندار قازاقتاردى ماڭگۇرت ەتىپ، بۇرىنعى قۇلدىق پسيحولوگيادان ارىلماۋىن كوزدەگەن­دەر، ەڭ الدىمەن، ءوز ايلاسىن جاس ۇرپاقتىڭ ساناسىن ۋلاۋدان باس­تاعانى بەلگىلى بولىپ وتىر. پاتشالىق رەسەي قازاق دالاسىندا مەك­تەپ، گيمنازيا اشقان بولىپ، بىلىمگە سۋساعان قازاق بالاسىنا كوز اشقاننان "بيبليانى" وقىتىپ، حريستيان دىنىنە باۋلىعانى بۇگىندە تاريحي قۇجاتتارمەن، باسقا دا دەرەكتەرمەن دالەلدەنىپ وتىر.²⁹⁵

رەسەي يمپەرياسى قازاقتاردىڭ ءتىلىن دە، ءوزىن دە جويىپ جىبە­رۋگە ءحىح عاسىردىڭ باسىندا-اق كىرىسكەنى تاريحي دەرەكتەردەن تايعا تاڭبا باسقانداي كورىنەدى. ومبى گۋبەرنياسىنداعى قازاقتاردى ورىستاندىرۋ ماقساتىندا جۇرگىزىلگەن زورلاپ شوقىن­دىرۋ ناتيجەلى بولماعاندىقتان، سول ولكەنىڭ گەنەرال-گۋبەرناتورى سپەرانسكي باسقا ادىسكە كوشۋ كەرەكتىگىن مويىنداپ بىلاي دەگەن: ء"بىز ونىڭ ەسەسىنە قازاقتاردىڭ اراسىندا جاپپاي ورىس مەكتەپتەرىن اشامىز. سوندا ولار ءوز ءتىلىن ۇمىتادى. ال، انا ءتىلىن ۇمىتقان حا­لىق وپ-وڭاي ورىستانادى" دەپ ءوز ويلارىن وسىلاي اشىق بىلدىرگەن كورىنەدى.²⁹⁶

قازان توڭكەرىسىنەن كەيىن قازاق ەلى ءوزىن وتارلىق ەزگىدەن بوساتقان جاڭا وكىمەت-كەڭەستەردىڭ "قامقورلىعىنا" ءتۇستى. مۇنداي "قامقورلىققا" عاسىرلار بويى اتا-بابالارى يەمدەنگەن ۇلان باي­تاق جەردى مەكەندەپ، ءوسىپ-ونگەن، تۇتاس ءبىر حالىقتىڭ ۇلتتىق قاسيەتىن ايقىندايتىن انا ءتىلىنىڭ تاعدىرى دا ەندى بولشەۆيكتەردىڭ قولىنا كوشتى. كەڭەستەر وكىمەتى جانە ونىڭ ورگاندارى ەڭبەكشى شارۋانىڭ، كەدەي-كەپشىكتىڭ مۇددەلەرىن كوزدەيتىندىگىنە، سولار ءۇشىن قىزمەت ەتەتىندىگىنە كوزدەرىن جەتكىزۋ ءۇشىن رەسپۋبليكادا باسقارۋ اپپا­راتتارىن "قازاقتاندىرۋ"-"بايىرعىلاندىرۋ" مىندەتىن كۇن تارتىبىنە ەنگىزەدى. ونى كوبىنەسە جەرگىلىكتى تۇرعىنداردىڭ ادەت-عۇرپىن، سالت-ءداستۇرىن، ءتىلىن بىلەتىن ساۋاتتى ادامدارمەن اۋىستىرۋ كوزدەلدى. بۇل قادام سول كەزدەگى قازاق رەسپۋبليكاسىنىڭ الدىندا تۇرعان كۇردەلى سايا­سي، شارۋاشىلىق جانە مادەني مىندەتتەردى شەشۋ ءۇشىن وتە قاجەت ەدى. وسىلاي ەلدەگى قوعامدىق ءومىردىڭ بارلىق سالاسىنداعى ۇلتتىق تەڭسىزدىكتى جويۋ جولىنداعى كۇرەستىڭ ءبىر ماڭىزدى ناۋقانى باستا­لىپ كەتتى. بۇل جولدا قازاق ەلىنىڭ جەرگىلىكتى حالىقتارىنا تۇسىنىكتى بولۋ ءۇشىن كەڭەستەر وكىمەتىنە سول حالىقتىڭ ءوز تىلىندە سويلەۋى اۋاداي قاجەت بولدى. وسى جەرگىلىكتەندىرۋ-"بايىرعىلاندىرۋ"  1925 جىلى وتكەن V ولكەلىك پارتيا كونفەرەنتسياسىندا وزەكتى ماسەلە رەتىندە قايتا قارالدى. وندا كەيبىر ەۆروپالىق  جولداستاردىڭ كەڭەستەردى قازاقىلاندىرۋدى ەشبىر مەڭگەرە الماي-اق قويعانى. بۇل شارانى وزدەرىنە، ورىستارعا قارسى باعىتتالعان كونتررەۆوليۋتسيالىق ارەكەت دەپ تۇسىنگەندىگى اتالدى، ەگەر  وسىلاي قىتايعا  كەڭەس وكىمەتى ەنگىزىلەر بولسا، وندا قىتايشا سويلەپ، قىتايشا جازىلاتىنى، وندا كەڭەستەرگە باسشىلىق جاسايتىندار دا سول قىتايلار بولا­تىنى ءسوزسىز ەكەندىگى ايتىلدى. سول سياقتى ءۇندىستاندا ۇندىلەرشە، گەرمانيادا نەمىسشە  سويلەۋ قاجەت ەكەندىگىن ءاربىر سانالى كوممۋنيست ءتۇسىنۋى ءتيىس جاعداي دەپ مىسال كەلتىرە وتىرىپ، قازاق جەرىندەگى وكىمەتتى دە كەڭەستەندىرۋ ءۇشىن ونى، ەڭ الدىمەن، قازاقىلاندىرۋ كەرەكتىگى ءسوز بولدى. ولاردى قازاقىلاندىرماساق – (جەرگىلىكتەندىرمەسەك) وندا ول وكىمەت بوتەن بولادى، پاتشا زامانىنداعىداي گۋبەرناتورلىق بيلىك نەمەسە، ايتەۋىر، باسقانىڭ بيلىگى بولادى. ال بىزدىكى كەڭەستىك بولۋى ءتيىس ەكەندىگى ايتىلدى.²⁹⁷

ويتكەنى، بولشەۆيكتەر ويلاعانداي، پرولەتاريات ديكتاتۋراسى ورگانى رەتىندە قازاق اۋىلدارىندا كەڭەستەردى قۇرۋ جەرگىلىكتەنبەگەندىكتەن، ۇلكەن قيىنشىلىق تۋعىزدى. رەسپۋبليكادا كەڭەس وكىمەتىنىڭ ءىس-قاعازدارى ورىس تىلىندە جۇرگىزىلدى. اۋىل تۇرعىندارىنىڭ بۇل ءتىلدى بىلمەۋىنەن ۇكىمەتتىڭ دەكرەتتەرى، گۋبەرنيا مەن ۋەزدەردىڭ قاۋ­لى-قارارلارى قازاق بولىستارىندا، اۋىلدىق كەڭەستەردە تەك ءىس قاعازدارى رەتىندە عانا تىركەلدى. ول قۇجاتتاردى وقىپ، ونىڭ مازمۇنىن تۇسىنەتىن ادامدار ساناۋلى، ءتىپتى، كوپشىلىك جاعدايدا مۇلدەم بولمادى. وسى سەبەپتەن جەرگىلىكتى حالىق، اسىرەسە، اۋىل تۇرعىندا­رى كەڭەس وكىمەتىنىڭ جۇرگىزىپ وتىرعان ساياسي-الەۋمەتتىك شارالا­رىنان بەيحابار بولدى. ماسەلەن، جاركەنت اۋداندىق اتقارۋ كوميتە­تىنە (ۇيعىر اۋدانى) الماتى وكرۋگتىك اتقارۋ كوميتەتىنەن كەلىپ تۇسكەن ءىس قاعازداردىڭ 70 پايىزى ورىس تىلىندە جازىلعان. اۋدان­دىق اتقارۋ كوميتەتىنىڭ قىزمەتكەرلەرى بىرنەشە مارتە وسى ورىس تىلىندە كەلگەن ءار ءتۇرلى قۇجاتتاردى ۇيعىر تىلىندە، ءتىپتى بولماعان جاعدايدا قازاق تىلىندە جىبەرۋدى سۇراپ قايتا قايتارعان ارە­كەتتەرى ناتيجەسىز بولىپ، ءباربىر سول قاعازدار قايتادان ورىس تىلىندە كەلىپ تۇسەتىن بولعان. مۇنداي سوراقى قياناتتار شەلەك، ەڭبەكشىقازاق، وكتيابر، ت.ب. اۋدانداردا ورىن الدى. ءتىپتى بۇل اتالعان اۋدان باسشىلارىنىڭ وزدەرى دە ورىس ءتىلىن بىلمەيتىن بولعان.²⁹⁸ اپپاراتتى بايىرعىلاندىرىپ، قازاقشا سويلەتۋ جولىنداعى ارەكەتتەر ۇكىمەتتىڭ قاۋلى-قارارلارىن جۇزەگە اسىراتىن جوعارى ورگانداردىڭ وزدەرىنىڭ تاراپىنان وسىلاي تۇنشىقتىرىلىپ وتىرىلدى. ەسكى اپ­پارات  تەك ۋاقىتشا جاماپ-جاسقالىندى. جەرگىلىكتى حالىقتاردىڭ تۇرمىس-تىرشىلىگىنە، ۇلتتىق ەرەكشەلىكتەرىنە ەشقانداي ءمان بەرىل­مەدى. تەك جوعارىدان نۇسقاۋلارىن ءۇستى-ۇستىنە جولداپ، ءوز ايتقاندارىنىڭ عانا ورىندالۋىن تالاپ ەتىپ وتىردى. ال اۋداندار مەن اۋىلدارداعى تومەنگى بۋىندارداعى اپپاراتتار-اۋداندىق اتقارۋ كو­ميتەتتەرى مەن اۋىلدىق كەڭەستەردە قىزمەتكەرلەردىڭ قابىلەتى تومەن ەدى. ولاردىڭ باسىم كوپشىلىگىندە ورىسشا ساۋاتى جوق، ۇكىمەت پەن پارتيانىڭ ساياساتىن تۇسىنە بەرمەيتىن ادامدار وتىردى. اۋىلدىق كەڭەستەردىڭ تەك اتى عانا بولاتىن، ال ءىس جۇزىندە ولار تالاپقا ساي جۇمىس جۇرگىزە المادى. اۋىلدىق كەڭەستەردىڭ توراعالارى كوبىنەسە ساۋاتسىز بولدى.²⁹⁹ ال 1926 جىلى جالپى رەسپۋبليكا كولەمى بويىنشا العاندا ورىسشا ساۋاتتى قازاقتاردىڭ سانى 10 پايىزدان تومەن بولعان.³⁰⁰

"قازاقتاندىرۋ" قازاق اكسر-ءى قۇرىلعاننان كەيىن، دالىرەك ايتساق، 1921 جىلدان باستالعان ەدى. وسى جىلدىڭ 2 اقپانىندا قازاق اكسر-ءى حالىق كوميسسارلارى كەڭەسىنىڭ "رەسپۋبليكانىڭ مەملەكەتتىك مەكەمەلەرىندە ورىس، قازاق تىلدەرىن قولدانۋ تۋرالى" №19 دەكرەتى شىقتى. دەكرەتتىڭ 1-بابىندا قاكسر ايماعىن قۇرايتىن سەمەي، اقمولا، ورىنبور-تورعاي، ورال جانە بوكەي گۋبەرنياسى جانە اداي ۋەزىندەگى مەملەكەتتىك مەكەمەلەردە ورىس جانە قازاق تىلدەرى تەڭ قۇقىقتا قولدانىلادى دەلىنگەن بولسا، وسى دەكرەتتىڭ 3-بابىندا رەسپۋبليكانىڭ بارلىق ورتالىق، گۋبەرنيالىق مەكەمەلەرىندەگى ءىس قاعازدارى جانە ءوزارا قاتىناس ورىس تىلىندە جۇرگىزىلەدى" دەپ، الدىڭعىسىن جوققا شىعارۋىنان بۇدان كەيىنگى جۇرگىزىلگەن "بايىرعىلاندىرۋ" ساياساتىنىڭ ءوزى تەك كوزبوياۋ بولعانىن كورەمىز.³⁰¹ دەكرەتتىڭ شىعۋى ماڭىزدى وقيعا بولعانىمەن، ول وسى ەكى ءتىلدى تەڭ قولدانۋعا تەك ءسوز جۇزىندە عانا قۇقىق بەردى. ونىڭ ءبىر دالەلى وسى جىلدارى قازاق تىلىندە كىتاپ شىعارىلماعاندىعى. بۇل تۋرالى بۇكىلقازاقتىق حالىققا ءبىلىم بەرۋ سەزىندە ا.بايتۇرسىنوۆ ماسەلە كوتەرگەن.³⁰²

ال 1923 جىلدىڭ 22 قاراشاسىندا قازاق ورتالىق اتقارۋ كوميتەتىنىڭ شىعارعان دەكرەتى بويىنشا رەسپۋبليكادا  مەملەكەتتىك  ءتىل  قازاق جانە ورىس تىلدەرى بولىپ جاريالاندى. دەكرەتتىڭ 7 تارماعىندا قازواك-ءتىڭ جانە گۋبەرنيالىق اتقارۋ كوميتەتتەرى جانىنان وسى جۇمىسقا باسشىلىق جاساپ، باعىت بەرەتىن كوميسسيالار قۇرۋ قاجەتتىلىگى كورسەتىلگەن. وسى نۇسقاۋ بويىنشا قۇرىلعان بۇل كوميسسيالار مەكەمەلەردى "قازاقىلاندىرۋ" ىسىمەن تىكەلەي اينالىستى.³⁰³ بىراق ولار جوعارىدان تۇسكەن نۇسقاۋلاردى ورىنداۋمەن عانا شەكتەلىپ، ورىستاردى قازاقتارمەن اۋىستىرۋمەن اۋەستەندى. ونىڭ وزىندە دە "قازاقىلاندىرۋعا" تيگىزەتىن پايداسى شامالى كۇزەتشى، ءۇي سىپىرۋشى، ات ايداۋشىلار سەكىلدى قوسالقى جۇمىسشىلارمەن اۋىستىرىلدى. كەڭەس وكىمەتىنىڭ ورتالىق ورگاندارىنان باستاپ بارلىق ۋەزدەرىندە دەكرەتتەر،  نۇسقاۋلار مەن  باسقا دا قۇجاتتار ەكى تىلدە قاتار جۇرگىزىلەتىن بولىپ مىندەتتەلدى. بۇل مىندەتتى ءىس جۇزىنە اسىرۋ ءۇشىن مەملەكەتتىك اپپاراتتاردا ەكى ءتىلدى بىردەي مەڭگەرگەن قىزمەتكەرلەر بولۋى قاجەت ەدى. ونداي ەكى تىلگە ماماندانعان قىزمەتكەرلەردىڭ جەتىسپەۋشىلىگىنە بايلانىس­تى قازاقتار اراسىنان حات تانيتىندارىن ىرىكتەپ الىپ، جەرگىلىكتى حالىقتىڭ ءتىلىن بىلمەيتىن ورىستارمەن اۋىستىرۋدان باسقا امال قالمادى. (ول كەزدە بۇگىنگىدەي ورىس ءتىلدى قازاقتار بولسا، ساۋساقپەن سانارلىقتاي عانا ەدى.-ە.ق.)

مەكەمەلەردى قازاقىلاندىرۋ، ياعني ونداعى ءىس قاعازدارىن قازاق تىلىندە جۇرگىزۋ جانە  وعان كەلگەن ادامدارمەن قىزمەتكەرلەردىڭ جەرگىلىكتى ۇلت تىلىندە سويلەسە ءبىلۋ ماسەلەسىن دۇرىس جولعا قويۋ ءاربىر كونفەرەنتسيا، جينالىستاردا ءجيى كوتەرىلگەنىمەن، ول ءسوز جۇزىندە قالىپ وتىردى. ويتكەنى بۇل ماسەلەنىڭ دۇرىس شەشىلۋىنە ولكەلىك پارتيا كوميتەتىنىڭ حاتشىسى گولوششەكيننىڭ ءوزى دە قۇلىقتى بولمادى. ول "قازاقتاندىرۋ" جۇمىسى پارتيادان باسقا مەكەمەلەردىڭ بارىندە ءجۇرۋى كەرەك، پارتيانىڭ قازاقىلانۋىنىڭ قاجەتى جوق، ويتكەنى پارتيا رەسەيدىكى، ونىڭ ءتىلى ورىسشا بولسا دا جەتەدى"³⁰⁴- دەۋى بۇل ءىستىڭ وسى جاعدايدا العا باسپايتىنىن كورسەتىپ بەردى. ءسويتىپ،"قازاقتاندىرۋ" تاجىريبەسى ءساتسىز بولىپ، العاشقى قادامدارى ەشقانداي ناتيجە بەرمەدى. وسىلاي كەڭەستىك اپپا­راتتى "قازاقتاندىرۋ" ساياساتى ف.ي.گولوششەكين جۇرگىزگەن "كىشى قازان" باعىتىنىڭ جەتەگىندە كەتە باردى.

بۇلاي بولۋىنىڭ وزىندىك سەبەپتەرى دە بار بولاتىن، ويتكەنى "قازاقىلاندىرۋ" تۋرالى قابىلدانعان دەكرەتتى ومىردە ءىس جۇزىنە اسىراتىنداي ناقتى جوسپار، ءتيىمدى ادىستەر، ءتىپتى، وعان دەگەن نيەت تە بولمادى. بولعان كۇننىڭ وزىندە ولار كوزبوياۋ ءۇشىن عانا جاسالىپ، كوڭىلدەگىدەي ناتيجە بەرمەدى. اپپاراتتاردى "قازاقىلاندىرۋدى" جۇزەگە اسىرۋ مىندەتى ۇكىمەت تاراپىنان شىنايى ىقىلاس پەن جۇيەلى ويلاستىرىلعان ءىس-قيمىلدى ەنگىزۋدى قاجەت ەتتى. سولاي بولا تۇرا "قازاقىلاندىرۋدى" جۇرگىزۋدە نەمقۇرايلىلىقپەن كەلەڭسىز، اقىلعا سىيمايتىن ىستەرگە  ۇكىمەت تاراپىنان جول بەرىلدى.  مىسالى،  جەر شارۋاشىلىعى ۇيىمىندا ەكى ءۇي سىپىرۋشى  ورىس ايەلىن ەكى قازاق ايە­لىمەن اۋىستىرسا، بۇل ۇيىمدا "قازاقىلاندىرۋ" 100 پايىز ورىندالدى دەپ ەسەپتەلدى.³⁰⁵1926 جىلدىڭ باسىندا مەملەكەتتىك اپپاراتتارداعى "قازاقىلاندىرۋ" ناتيجەسى وتە ماردىمسىز بولدى. كوكشەتاۋ ۋەزىندەگى مەكەمەلەردە بارلىق 477 قىزمەتكەردىڭ 38-ءى عانا، ياعني 8 پايىزى قازاق بولدى.³⁰⁶ بۇل جىلدارى كەڭەستىك اپپاراتتاردى "قازاقىلاندىرۋ" رەسپۋب­ليكانىڭ  باسقا دا گۋبەرنيالارى مەن ۋەزدەرىندە وسى شامالاس بولعان. ال اپپاراتتى "قازاقىلاندىرۋ" كوبىنەسە  قوسالقى  جۇمىستاعى ادامدارمەن كوبەيتىلىپ،  كۇزەتشى،  شابارمان،  ءۇي سىپىرۋشى، ت.ب. ەسەبىنەن ءجيى جۇرگىزىلگەنىن  بايقاۋعا  بولادى. ءسوز  بولىپ وتىرعان  كوكشەتاۋ  ۋەزدىك  اپپاراتىنداعى جوعارىداعى اتالعان 38 قىزمەتكەر قازاقتىڭ 12-ءسى ات كۇتۋشى، كۇزەتشى، تاعى سول سياقتىلار بولعان.³⁰⁷

كوميسسيا "قازاقتاندىرۋدىڭ" ءبىرىنشى كەزەڭى بولىپ تابىلاتىن 1926 جىلعا دەيىن پروتسەنتتىك نورما ادىسىمەن جۇمىس ىستەدى. اتالعان مەرزىمدە ءاربىر مەكەمەدە جۇمىس ىستەۋگە ءتيىستى جەرگىلىكتى حالىقتىڭ وكىلدەرىنىڭ پروتسەنتكە شاققانداعى نورماسى بەلگىلەنىپ، سول ىسكە اسىرىلدى. قانداي شارا قولدانىلسا دا ول مەكەمە ءبارىبىر قازاقشا سويلەمەدى. ونىڭ سەبەبى بيلىك باسىنداعىلاردىڭ بۇل ىسكە دەگەن نەمقۇرايدى قاراۋى جانە مەكەمە باسشىلارى مەن ونداعى وزگە دە مامانداردىڭ كوبى ورىس ۇلتىنىڭ وكىلدەرىنىڭ بولۋىنان ەدى. ورتالىقتىڭ، ونىڭ رەسپۋبليكاداعى وكىلى ف.گولوششەكيننىڭ دە بۇل مەملەكەتتىك مەكەمەلەردى "قازاقىلاندىرۋ" ىسىنە كوزقاراسى مۇلدەم وزگەشە بولعاندىقتان ولار بۇل ءىستى العا باستىرۋعا ەشبىر ىقىلاس بىلدىرمەدى، كەرىسىنشى كەدەرگى جاساپ باقتى. 1926 جىلى 8 مامىردا قازولكەكومنىڭ بيۋروسى "بايىرعىلاندىرۋ" ماسەلەسىن تالقىلاعان ماجىلىسىندە "قازاقىلاندىرۋدى" جۇرگىزۋدەگى پروتسەنتتىك مولشەر ءادىسىن سىنعا الىپ، وسى پروتسەنت ادىسىنە سۇيەنىپ، تومەنگى قوسالقى قىزمەتكەرلەردى قازاقتارمەن الماستىرۋ ارقىلى كوزبوياۋشىلىققا جول بەرىلىپ وتىرعانىن ايىپتايدى.³⁰⁸ ءۇش جىلعا  سوزىلعان  بۇل پايىزعا (پروتسەنتكە) باعىنىشتى جۇرگىزىلگەن  جۇمىس ءىس-قاعازدارىن مەملەكەتتىك اپپاراتتاردا قازاق  تىلىنە كوشىرۋ دە ايتارلىقتاي ناتيجە بەرمەدى. اپپاراتتى بايىرعىلاندىرۋ ىسىندەگى مۇنداي پراكتيكانى دەرەۋ  وزگەرتۋدى  ءومىردىڭ  ءوزى  تالاپ  ەتتى.

بك(ب)پ قازاق ولكەلىك كوميتەتىنىڭ شەشىمىنە سايكەس پروتسەنتتىك نورما جويىلىپ، ونىڭ ورنىنا اپپاراتتى قىزمەتتىك (فۋنكتسيونال­دىق) جاعىنان بايىرعىلاندىرۋ ءادىسى ەنگىزىلدى. بۇل رەتتە  قاي قىزمەتكە بولماسىن ونىڭ ۇلتىنا قا­راماي-اق قازاق ءتىلىن بىلەتىن، مەملەكەتتىك اپپاراتتى حالىقپەن تىكەلەي بايلانىستىراتىن قىزمەتكەر تاعايىندالاتىن بولدى. ونداي قىزمەتتىڭ ءتىزىمىن ءاربىر مەكەمە مەن ۇيىم ءۇشىن جۇمىسشى-شارۋا ينسپەكتسياسى ورگاندارىنىڭ باسشىلىعىمەن ارناۋلى كوميسسيالار بەلگىلەدى.

بايىرعىلاندىرۋدى قالىپتى جۇرگىزۋ ءۇشىن قازواك-ءتىڭ تورالقاسى 1926 جىلدىڭ 20 ما­مىرداعى ماجىلىسىندە بۇعان دەيىن قازاقىلاندىرۋ ءىسىن جۇرگىزگەن ورتالىق كوميسسيانى تاراتىپ، بۇل كوميسسيانىڭ مىندەتىن سول كەزدەگى بەدەلدى ورگان دەپ سانالعان جۇمىسشى-شارۋا ينسپەكتسياسى حالكو­ماتىنا بەردى. "قازاقىلاندىرۋدىڭ" ەكىنشى كەزەڭى 1926 جىلدان باستاپ قازاقستان جۇمىسشى-شارۋا ينسپەكتسياسى  حالىق كوميسسارياتىنا (جشي) بەرىلدى. سول كەزدە بۇل جشي مەملەكەتتىك اپپاراتتاردىڭ ۇستىنەن قارايتىن پارتيالىق باقىلاۋ مىندەتىن اتقاراتىن ورگان بولاتىن. مەملەكەتتىك ماڭىزى زور ءىستى قولعا العان بۇل ورگان تورەشىلدىككە جول بەرىپ، وسى ءادىستى جۇزەگە اسىرۋ ءۇشىن ارنايى كالەندارلىق جوسپار جاسادى. جوسپار بويىنشا جەرگىلىكتى جەرلەرگە ارنايى بۇيرىقتار جىبەرىلىپ، ولاردى دا وسىنداي جوسپارلار جاساۋعا مىندەتتەدى. بۇل قولدانىلعان "قازاقىلاندىرۋدىڭ" فۋنكتسيونالدىق ءادىسى گولوششەكيننىڭ ايتۋىنشا، ەڭ اۋەلى، جەرگىلىكتى حالىقپەن تىكەلەي بايلانىستى جۇزەگە اسىراتىن قازاقشا بىلەتىن قىزمەتكەرلەر-ءىس جۇرگىزۋشىلەر، حاتشىلار، ەسەپشىلەرمەن قامتاماسىز ەتىلۋى ءتيىس بولدى. وسى ادىسپەن "قازاقىلاندىرۋ" بارىسىندا دا بۇرمالاۋشىلىقتارعا جول بەرىلىپ، بۇل جولى مەكەمەلەردەگى ورتا تەحنيكالىق ماماندار بۋىنى عانا قامتىلدى.³⁰⁹

1926 جىلى 19 جەلتوقساندا جشي حالكومىنىڭ كوللەگياسى رەسپۋبليكالىق ورتالىق اپپاراتتى "بايىرعىلاندىرۋدىڭ" جوسپارىن بەكىتتى.³¹⁰ وسى جوسپار بويىنشا "بايىرعىلاندىرۋ" مەرزىمى 7 ايدان 2 جىلعا دەيىن سوزىلدى. كەيىننەن بۇل جوسپارلانعان ءىس شارالار دا سول كەزدەگى تالاپپەن قابىسپايتىنىن كورسەتتى. ءىستىڭ ەڭ كۇردەلىسى اۋىستىرىلۋعا جاتاتىن قىزمەتكەرلەردىڭ نومەنكلاتۋرالىق تىزبەسىن جاساۋ بولدى. وسى تىزىمگە رەسپۋبليكالىق اكىمشىلىك جانە شارۋاشىلىق ورگاندارىنداعى قىزمەتكەرلەردىڭ ورتا بۋىنىنىڭ قۇرامىن قامتيتىن 42 قىزمەتتىك اتاۋدان تۇراتىن نومەنكلاتۋراسى ەنگىزىلدى. وسى تىزىمگە دارىگەرلەر، اگرونوم، ەكونوميستەردەن باسقا، كوپشىلىك الەۋمەتتىك-مادەني مەكەمەلەردىڭ قىزمەتشىلەرى دە كىرگىزىلمەدى. بارلىعى "قازاقىلاندىرۋعا" 13183  قىزمەت ورنى جوسپارلاندى.³¹¹ بۇل سان وزگە ءبىر دەرەكتەردە 13180,³¹² كەلەسى بىرىندە 1275,³¹³ بولىپ بەرىلگەن. تەك 1927 جىلى عانا بار-جوعى 2300 قىزمەت نەمەسە جوسپاردىڭ 18 پايىزى عانا قازاقىلاندىرىلعان بولىپ شىقتى.³¹⁴

بۇدان كەيىنگى جىلدارى "بايىرعىلاندىرۋدى" جۇرگىزۋ جشي-دەن الىنىپ، اتقارۋ كوميتەتتەرىنە بەرىلدى دە، مەكەمەلەر مەن ۇيىمداردىڭ باسشىلارىنا  بۇل ءىستى جۇرگىزۋدە تىكەلەي جاۋاپكەرشىلىك  جۇكتەلدى. "بايىرعىلاندىرۋدى" جۇرگىزۋدىڭ بۇل جولى دا ۇتىمدى ناتيجە بەرە قويمادى. اسىرەسە، قازاق ءتىلىن قولدانۋ بارىسى سول بۇرىنعى قالپىنان قوزعالمادى.

ارادا ءبىر جىل وتىسىمەن 1927 جىلدىڭ 28 ناۋرىزىندا، بك(ب)پ قازولكەكومىندا بايىرعىلاندىرۋمەن تىكەلەي اينالىسقان جشي حالكوماتىنىڭ وسى ماسەلەنى جۇزەگە اسىرۋداعى جۇمىسى تۋرالى بايانداماسى تىڭدالىپ، وندا كوپتەگەن كەمشىلىكتەر ءسوز بول­دى. وندا "بايىرعىلاندىرۋدا" مەكەمە باسشىلارى تاراپىنان نەمقۇرايدىلىققا جول بەرىلىپ، اپپاراتقا قازاق ماماندارىن تارتۋدا جىبەرىلگەن ولقىلىقتار، ولاردى دايارلايتىن كۋرستاردىڭ ۋاقىتىلى اشىلماعاندىقتارى جانە ت.ب. كەمشىلىكتەر سىنالدى. الايدا جىبەرىلگەن كەمشىلىكتەر قايتا-قايتا اتالىپ كورسەتىلسە دە، قازاقىلاندىرۋعا كوزقاراس مەكەمە باسشىلارى تاراپىنان ەش وزگەرىسسىز قالىپ وتىر­دى. قولعا الىنعان ءىستى ىلگەرى جىلجىتۋ ماقساتىمەن قازولكەكوم بۇل ماسەلەگە 1928 جىلى 25 قاڭتاردا قايتا ورالدى. جۇرگىزىلۋگە ءتيىستى ءىستىڭ تۇرالاۋىنا بايلانىستى اتالعان ماسەلەنى 6 ايدان سوڭ 1928 جىلى 4 شىلدەدە تاعى قايتا قاراۋعا ءماج­بۇر بولىپ، ءوز قارارىندا كوپتەگەن ۇيىمداردا (بايلانىس، كولىك جانە ت.ب.) قازاقىلاندىرۋدىڭ وتە سىلبىر جۇرگىزىلگەنى ەرەكشە ءسوز بولادى. جاۋاپتى باسشى  جانە پارتيا قىزمەتكەرلەرى تاراپىنان ءالى كۇنگە دەيىن قارسىلىقتار كەزدەسەتىنىن ەسكەرتىپ، ونى دەرەۋ جويۋدى تالاپ ەتەدى.  جىل  اياعىنا دەيىن بۇل ماسەلەنى قازولكەكوم تاعى 2 رەت ءوز وتىرىستارىنىڭ كۇن  تارتىبىنە  قويىپ، تالقىلاۋعا  ءماجبۇر بولعان. وسى "قازاقىلاندىرۋ" جۇمىسى ءبىر جىل ىشىندە قازواك-ءتىڭ ماجىلىسىندە بارلىعى 10 مارتە تالقىلانعان بولىپ شىقتى.³¹⁵ ىلە-شالا بۇل ماسەلە قازواك پەن حالىق كوميسسار­لار كەڭەسىنىڭ بىرىككەن وتىرىسىندا دا قارالدى. سونىڭ ناتيجەسىندە "اپپاراتتى بايىرعىلاندىرۋ تۋرالى" دەگەن بىرىككەن قاۋلى جارىق كوردى. قاۋلىدا قاي مەكەمە ءوز ءىس قاعازدارىنا قازاق ءتىلىن قاي ۋاقىتتا ەنگىزۋگە تيىستىلىگى ناقتى كورسەتىلدى. بىراق تا مۇنداي مەكەمەلەردىڭ سانى ءتىپتى از بولدى.

اپپاراتتى قازاقىلاندىرۋ، ونىڭ ىشىندە ءىس قاعازدارىن قازاق تىلىندە جۇرگىزۋ تۋرالى قابىلدانعان قاۋلى-قارارلاردىڭ كوپشىلىگى اياقسىز قالدى. "بايىرعىلاندىرۋ" - قازاقىلاندىرۋ توڭىرەگىندەگى كەمشىلىكتەر قازاقستاننىڭ باسشى ورگان­دارىنىڭ ەسەپتەرىندە دە ءجيى اتالىپ كورسەتىلدى. وسىلاي تەك كەمشىلىكتەردى ايتۋمەن عانا شەكتەلۋ بيلىك باسىنداعى لاۋازىمدى قىز­مەتكەرلەردىڭ قازاقىلاندىرۋ ىسىنە سونشالىقتى ىقىلاستى بولماعاندىعىن كورسەتتى. ويتكەنى ولاردىڭ باسىم كوپشىلىگى ەۋروپالىق ازاماتتار بولا­تىن. ونى تومەندەگى كەستەدەن كورە الامىز.

6-كەستە  ³¹⁶

مەكەمەلەردەگى “قازاقىلاندىرۋ” جاعدايى

كەستەدە كەلتىرىلىپ وتىرعان مالىمەتتەردەن بايقاعانىمىزداي، رەسپۋبليكانىڭ باسشى ورگاندارى مەن ورتالىق مەكەمەلەرى  بارلىق وكرۋگتەردە، ءتىپتى، تەك قانا قازاقتار قونىستانعان اۋداندارداعى مەكەمەلەرمەن دە  ىسقاعازدارىن  ورىس تىلىندە جۇرگىزگەن.  سون­داي-اق، كەستەدە كورسەتىلگەندەي "قازاقتاندىرۋ" ساياساتى جۇرگىزىلىپ جاتقان 3-4 جىلدا باسشى قىزمەتتەگى قازاقتاردىڭ ۇلەس سالماعى العاشقى سانىنان دا ازايعانىن بايقاۋعا بولادى. ۇكىمەتتىڭ "قازاقىلان­دىرۋ" ساياساتىن  جۇرگىزۋدەگى جوسپارىنىڭ ماڭىزدى تۇسى ەۋروپالىقتاردىڭ جەرگىلىكتى حالىق ءتىلىن مەڭگەرۋى ەدى.

ول ءۇشىن 1926/27  جانە 1927/28 جىلدارى قازاقستاندا قىزمەت ىستەيتىن ەۋروپالىقتارعا قازاق ءتىلىن ۇيرەتەتىن كۋرستار اشىلىپ، وعان 3568 ادام قامتىلعان. ال، بۇل كۋرستار ەۋروپالىقتاردىڭ قانشاسىن قازاقشاعا ۇيرەتتى، ول بەلگىسىز، ويتكەنى مۇنداي دايىندىقتان وتكەندەر تۋرالى ەسەپ جۇرگىزىلمەگەن. الايدا سەمەي گۋبەرنياسىنداعى قازاق ءتىلىن ۇيرەنۋگە قاتىسقان 520 تىڭداۋشىدان تەك 23 ادام عانا قازاق تىلىندە ازداپ جازۋدى ۇيرەنگەن.³¹⁷ 1927 جىلى ورال  وكرۋگتىك  حا­لىققا  ءبىلىم  بەرۋ  ءبولىمى  360 ەۋروپالىقتى قازاق ءتىلىن ۇيرەنۋ كۋرسىندا وقىتۋدى جوسپارلاسا، ءىس جۇزىندە وعان وقۋعا تارتىلعاندار سانى 60-اق ادام بولعان. ولاردىڭ ءوزى بۇل كۋرستى اياقتاماعان.³¹⁸ حالىق اعارتۋ كوميسسارياتىنىڭ مالىمەتتەرىنە سۇيەنسەك، بۇل كۋرستار  ەۋروپالىقتارعا  قازاق ءتىلىن ۇيرەتۋدە ايتارلىقتاي ناتيجە بەرمەگەنىن بايقايمىز. ويتكەنى كۋرستى تىڭداۋشىلاردىڭ كوپشىلىگى  بۇرىن بۇراتانا اتانعان جەرگىلىكتى حالىقتىڭ ءتىلى-قا­زاق ءتىلىن ۇيرەنۋگە ءتىپتى دە ىقىلاستى بولماعان.³¹⁹ مۇنداي كوزقاراستىڭ ورىن العاندىعى 1933 جىلى قازواك تورالقاسىنا قاراستى فراكتسيا ماجىلىسىندە رەسپۋبليكا مەكەمەلەرىنىڭ جەرگىلىكتەندىرۋدى قالاي جۇرگىزگەنى تۋرالى بەرگەن ەسەبىندە ءمالىم بولدى. ۇكىمەت تاراپىنان جۇرگىزىلگەن ديرەكتيۆالار مەن قاۋلىلارعا قاراماستان 1933 جىلدىڭ باسىندا مەملەكەتتىك جانە اكىمشىلىك شارۋاشىلىق اپپاراتتارىندا جەرگىلىكتى ۇلت وكىلدەرىنىڭ سانى 39268 ادامعا عانا جەتكەن. بۇل دەگەنىڭىز سول كەزدەگى بارلىق باسقارۋ اپپاراتىنداعى قىزمەتكەرلەردىڭ 30 پايىزىن عانا قۇرادى.³²⁰

"كىشى قازان" باعىتىنىڭ يدەيالىق نەگىزى بولىپ تابىلعان قازاق دالاسىن ورىستاندىرۋدى ماقسات ەتكەن  بۇل زىميان ساياسات، ەل ءومىرىنىڭ بارلىق سالاسىندا ونىڭ ىشىندە ۇلتسىزدانۋعا تەزىرەك جول اشاتىن مادەنيەت پەن قوعامدىق سانانى وزگەرتۋ ارقىلى ىقپال ەتۋگە كىرىستى. بۇل ارەكەتتەرىن بولشەۆيكتەر سوتسياليزم قۇرۋعا قاجەتتى قادام دەپ تۇسىندىرۋگە تىرىستى. بيلىكتىڭ كۇشىمەن ەنگىزىلگەن بۇل كەڭەستىك جاڭالىقتار ءتولتۋما رۋحاني داستۇرلەردى جويۋ ارقىلى ىسكە اسىرىلىپ وتىرىلدى. حالىق مۇددەسىمەن ساناسپاي جاسالعان بۇل ارەكەتتەردىڭ باستى ولشەمى سوتسياليستىك جۇيەنىڭ ءومىر ءسۇرۋىن قالايدا قامتاماسىز ەتۋ بولدى. ونىڭ ءبىر ايقىن دالەلى كەڭەس وكىمەتى اراب قارپىمەن ءتىل سىندى­رىپ، ءدارىس الىپ وسكەن قازاقتى، ون شاقتى جىل ىشىندە بىردە لاتىن ارپىنە، بىردە كيريلليتساعا كوشىرىپ، وتكەندەگى تاريحي جازبالارىن، كىتابىن وقي المايتىن كۇيگە ءتۇسىردى. اراب ارپىندەگى قازاق ءسوزىن وقي المايتىن  جاعدايعا جەتكىزگەن سوڭ،  كيريلليتسا ارپىندەگى ورىس ءسوزىن وقي الماۋشىلىق انا  ءتىلىمىزدى  جوعالتۋىمىزدىڭ  باستاماسى بولعان ەدى. وسىنداي قياناتتىڭ سالدارىنان بۇگىنگى ۇرپاق ءوزىنىڭ اكەسى، ودان بۇرىنعى اتا-بابالارى جازعان جازۋدى تانىمايتىن  جات ۇرپاق بولىپ  ءوستى.  سونىمەن  بىرگە ءالىپبيدى وزگەرتۋ قازاقتاردى باسقا تۇركى تەكتەس حالىقتاردان ىرگەسى سوگىلۋىنە اسەر  ەتتى. بۇل الەمدىك وركەنيەتكە تەزىرەك جەتەمىز دەگەن جەلەۋمەن ىستەلدى.

1930 جىلعى 6-8 اقپانداعى قازاكسر حالىق اعارتۋ كوميسسارياتى القاسى ءماجىلىسىنىڭ "جاڭا قازاق ءالىپبيىن ەنگىزۋدى جەدەلدەتۋ جونىندەگى شارالارى تۋرالى" قاۋلىسى شىقتى. وندا باسشى ورگانداردىڭ جاڭا الىپبيگە كوشۋدى جەدەلدەتۋ جانە اراب ءالىپبيىن قازاقستاننىڭ 10 جىلدىعى قارساڭىنا قاراي مەملەكەتتىك، قوعامدىق ءومىردىڭ بارلىق سالالارىنان ءبىرجولا ىعىستىرۋ تۋرالى نۇسقاۋلارىن نەگىزگە الۋ تاپسىرىلعان.  سونىمەن بىرگە حالىق اعارتۋ كوميسسارياتىنىڭ بارلىق بولىمدەرى مەن ورگاندارى وقۋ-تاربيە، ساياسي-اعارتۋ، عىلىم مەن كىتاپحانا، باسپا جانە كەڭسە سالالارىن قازاقستاننىڭ 10 جىلدىعىنا قاراي جاڭا الىپبيگە تولىق كوشىرۋدى كۇشتى قارقىنمەن جۇزەگە اسىراتىن بولسىن جانە بۇل شارالاردى دەر كەزىندە جۇزەگە اسىرۋ حالىق اعارتۋ كوميسسارياتىنىڭ ورتالىق اپپاراتىنداعىلارعا دا، جەرگىلىكتى جەرلەردەگى  ءاربىر باسشىنىڭ تىكەلەي جاۋاپكەرشىلىگىنە جۇكتەلسىن³²¹ دەگەن قاتاڭ تاپسىرما بەرىلدى. بۇل ارەكەتتەر بۇرىن بۇراتانا دەپ كەمسىتىلىپ كەلگەن قازاق حالقىنىڭ ەندى تاريحي زەردەسىن مۇلدەم جويۋعا بەت بۇرعان كەزەڭ  بولعاندىعىن ايعاقتايدى. ءبىر حالىقتىڭ رۋحاني بايلىعىن، ۇلتتىق، مادەني، تاريحي ەرەكشەلىكتەرىن پاش ەتەتىن اسىل مۇرالاردى، عىلىمي ەڭبەكتەر مەن كىتاپتاردى ۇرپاقتان ۇرپاققا جەتكىزىپ كەلگەن اراب ءالفاۆيتى ورتالىقتىڭ وزبىرلىعىمەن 20-جىلداردىڭ اياعىندا لاتىن الفاۆيتىنە اۋىستىرىلسا،  ىلە-شالا ول كيريلليتساعا كوشىرىلدى. بۇل ارەكەتتەردەن ءبىز سول كەزدەگى جەرگىلىكتەندىرۋ ساياساتىنا تۇبىرىمەن قايشى كەلەتىن، وسىنداي ۇلت ساناسىن وشىرۋگە باعىتتالعان شارالاردىڭ قوسا جۇرگىزىلگەنىن كورەمىز.

بۇل قازاق حالىقىنىڭ رۋحاني دامۋىنا جاسالعان قىساستىق، ونىڭ كەلەشەك ءوسىپ وركەندەۋىنە تۇساۋ سالۋ ەدى. وكىنىشكە وراي، كونەكوزگە قىمبات، كوگەنكوزگە جۇمباق بولعان، ءال-فارابيدەن باستاپ ارعى احمەتتەن (ياسساۋيدەن) بەرگى احمەتكە (بايتۇرسىنوۆقا) دەيىنگى نەبىر عۇلاما عالىمدار مەن اقىن جىراۋلاردىڭ، بابۋر مەن بەيبارىستاي باتىرلاردىڭ، بۇقار مەن قازداۋىستى قازبەكتەي بيلەردىڭ شەشەندىك ءداستۇرىن ۇرپاقتان ۇرپاققا جەتكىزگەن سول اراب ارىپتەرىن كەڭەس وكىمەتى حالىقتىڭ رۋحاني قازىناسىن جاساۋشى ەمەس ونى كەرىسىنشە تەك ءدىندى ۋاعىزداۋشى رەتىندە كورسەتۋگە تىرىسىپ باقتى. ونىڭ زارداپتارىن كەيىنگى ۇرپاق تارتۋدا. مىسالى، قازىردىڭ وزىندە جاس ۇرپاققا وزدەرىنىڭ وتكەندەگى اتا-باباسىنىڭ تاريحىن وقىپ ءبىلۋ ۇلكەن قيىندىق تۋعىزىپ وتىر. ولار مۇنداي كۇيگە كەڭەس وكىمەتىنىڭ سوتسياليستىك قۇرىلىستى بىرىگىپ ورناتامىز دەگەن جەلەۋمەن وزگە حالىقتىڭ تاعدىرىنا قاتىگەزدىكپەن ارالاسقان وتارشىلدىق پيعىلىنىڭ بارىسىندا، ءالفاۆيتتى ەكى مارتە وزگەرتۋ ناتيجەسىندە ءتۇسىپ وتىر. بۇگىندە بۇل جاسالعان قياناتتىڭ تۇتاس ءبىر حالىقتىڭ ۇلتتىق ساناسىنا كەرى اسەر ەتىپ وتىرعان جايى بار. بۇل جونىندە تۇركى حالىقتارىنىڭ تۇتاستىعىن اڭساپ وتكەن جانە سول جولدا كۇرەس جۇرگىزگەن مۇستافا شوقايدىڭ: "كەڭەس وكىمەتى اتا-بابالارىمىز ون ءتورت عاسىر بويى قولدانعان ءالىپبيدى زورلىقپەن وزگەرتىپ، ۇلكەن مادەني مۇرامىزدان ايىردى ءارى تۋىستارىمىزدىڭ تىلىنە مۇلدەم جات ەملە قاعيدالارىن ەنگىزىپ، تۇركىستاندىقتاردىڭ تۋىسقاندىق تۇتاستىعىنا زور زيان كەلتىردى"-³²² دەگەن پىكىرىن بۇگىندە ءومىردىڭ ءوزى راستاپ وتىر.

ال، حالقىمىزدىڭ اياۋلى ۇلدارىنىڭ ءبىرى "اۋىل ءتىلى" گازەتىنىڭ رەداكتورى مىرجاقىپ دۋلاتوۆ  1926 جىلى قازواك-ءتىڭ سول كەزدەگى توراعاسى جالاۋ مىڭباەۆقا قازاق ءتىلىنىڭ تاعدىرى تۋرالى قابىرعاسى قايىسا جازعان حاتىندا:"مەن نە كورمەدىم. ماعان اكەلىپ اراب پەن پارسىنى قوستى. بەرتىن كەلە شۇلدىرلەتىپ نوعايدى، بىلدىرلاتىپ ورىستى قوستى. ءبىر كۇندەردە مەنى مۇلدە جوق قىلعىسى كەلگەندەر دە بولدى. توڭكەرىس بولدى، قازاقتىڭ كوزى اشىلدى، ونىڭ ۇستىنە "قازاق ءتىلى مەملەكەت ءتىلى بولسىن" دەگەن زاڭ شىقتى. توبەمىز كوككە ءتورت ەلى جەتپەدى. بىراق نە كەرەگى بار، بوسقا قۋانعان ەكەنمىن"! دەگەن تولعانىسى تۇتاس ءبىر حالىقتىڭ تاعدىرىمەن بايلانىستى ايتىلعانىن رەسپۋبليكا باسشىلارى نازارعا دا المادى...³²³

سول جىلدارى قازاقستان بويىنشا "جازىلماعان" جالپى ورىستاندىرۋ ساياساتى جۇرگىزىلىپ جاتقاندا بۇل  كوزبوياۋشىلىق ءۇشىن جاسالعان "جۇمىستار" اعىن سۋعا قارسى جۇزگەنمەن پارا-پار بولدى. ايتقانعا كونىپ، ايداۋعا جۇرەتىن كۇيگە تۇسكەن ۇلتتىق "ەليتانىڭ" ازعانا توبى ارقىلى ورىس بولشەۆيكتەرى قازاقستاندا وزدەرىنىڭ شوۆينيستىك پيعىلدارىن قىمسىنباي-اق جۇزەگە اسىرىپ كەلدى. سول كەزدە مەملەكەتتىك مەكەمەلەردە جۇرگىزىلگەن  ءىس قاعازدارىن، قازاقشا سويلەتۋ بارىسىنداعى بۇرمالاۋدان تۋىنداعان كەدەرگىلەر  كەلە-كەلە اسقىنىپ، بۇگىندە ۇلتتىق ەگەمەندىككە ساي بولماي جانە ونى رەتكە كەلتىرۋدە بوي بەرمەي كەلەدى.

"قازاقتاندىرۋ" ساياساتىن جۇرگىزۋ بارىسىندا ورنى تولماس ولقىلىقتاردىڭ ءجيى قايتالانىپ وتىرعانىن مۇراعات سورەلەرىنەن تابىلعان مىنا ءبىر قۇجات دالەلدەيدى. قازواك-ءتىڭ  جانىنداعى  بايىرعىلاندىرۋ  كوميتەتىنىڭ 1934 جىلعى 10 جەلتوقساندا بولعان ماجىلىسىندەگى باياندامادا: "بۇل بولعان جايىتتەردى ۇيات تا بولسا ايتپاسقا بولمايدى. وسى ىسكە (قازاق ءتىلىن ۇيرەتەتىن كۋرستارعا) قانشاما اقشا جۇمسال­سا دا،  ەشقانداي ناتيجە الا المادىق، بىردە-ءبىر ەۋروپالىق قازاق تىلىندە، ءتىپتى،  شامالى  دا  تۇسىنىك بەرەتىن دارەجەگە جەتە الما­دى"³²⁴- دەپ دارمەنسىزدىك تانىتقان. بۇدان ءبىز مەملەكەتتىك مەكەمەلەر ءۇشىن قازاق ءتىلىن مەڭگەرگەن ماماندار دايارلاۋ وڭ ناتيجە بەرمەگەنىن كورەمىز. مەملەكەتتىك اپپاراتتاردى قازاقشا سويلەتۋ تەك جالاڭ ۇران بولىپ قالدى. وعان مىسال رەتىندە 1934 جىلعى 14 ساۋىردە "قازاق ەمەس مەكتەپتەردە قازاق ءتىلىن مىندەتتى تۇردە وقۋ" دەگەن الدامشى قاۋلىسىن كەلتىرۋگە بولادى³²⁵ وسى شەشىمدەر ۋاقىتشا، جۇرتتى الدارقاتۋ ءۇشىن قابىلدانىپ، كەيىن كۇشى جويىلىپ وتىردى.

1941 جىلى 14 شىلدەدە قازكسر حالىق كوميسسارلار كەڭەسى قازاق ءتىلىن بىلەتىن باسقا ۇلت وكىلدەرىنە بەرىلەتىن جەڭىلدىكتى جويسا، 19-ىندا تەرمينكومدى جويدى.³²⁶ ءىس قاعازدارى قايتادان ورىس تىلىنە كوشىرىلدى. قازكسر واك پەن حالىق كوميسسارلارى كەڭەسى 1938 جىلى قازاق مەكتەپتەرىندە ورىس ءتىلىن مىندەتتى تۇردە وقۋ تۋرالى"³²⁷ قاۋلى قابىلداپ، سول جىلدان باستاپ بارلىق قازاق مەكتەپتەرىندە ورىس ءتىلى جاپپاي وقىتىلاتىن بولدى. وسىنداي ورىستاندىرۋ ساياساتىنىڭ پارمەنىمەن 1955 جىلى 4 ماۋسىمدا قازاق كسر حكك "كسرو مينيسترلەر كەڭەسىنىڭ 1955 جىلعى مامىردىڭ 9-دا №3147 جارلىعىنا سايكەس ورىس مەكتەپتەرىندە مىندەتتى تۇردە قازاق ءتىلىن وقىتۋدان بوساتۋ تۋرالى" №450 جارلىعىن شىعاردى.³²⁸ وسىنداي بەيباستاقتىققا جول بەرگەن بيلىك باسىنداعىلاردىڭ كەلىسىمىمەن مەكتەپكە دەيىنگى بالالار مەكەمەلەرىندە دە ورىس ءتىلى مىندەتتى تۇردە قولدانىلا باستادى.

وسى كەزدەن بەرى ۇزاق جىلدار بويى بەلگىسىز، تۇسىنىكسىز ۇلتتار بىرلىگىن كۇشپەن ۇستاۋ ساياساتىن بەرىك ۇستانعان قىزىل يدەولوگيا ينتەرناتسيونالدىق بىرتەكتىلىكتى ۋاعىزداپ، "ۇلتتاردى ارالاستىرۋ مەن بىرىكتىرۋدى" قالىپتاستىرۋدىڭ ۆوليۋنتاريستىك  ارەكەتىنە جول بەرىپ، تىلدەردىڭ دامۋ ءورىسىن قاساقانا شەكتەپ، ادەيى تەجەدى، ولاردىڭ قولدانىلۋ اياسىن ۇنەمى تارىلتىپ، بۇقارالىق اقپارات قۇرالدارىندا، مەرزىمدى باسپاسوزدە ءتىلدىڭ بەينەلەۋ بوياۋلارى جۇتاتىلدى.

كەڭەس وكىمەتىنىڭ سول كەزەڭىنەن باستاپ بىردە ءۇزىلىپ قالىپ، بىردە ۇزدىگىپ بارىپ، شەشۋى تابىلماي كەلە جاتقان انا ءتىلىمىزدىڭ ءتۇيىن-تۇينەككە اينالعان تولعاقتى ماسەلەلەرى بىتەۋ جارا كۇيىندە بۇگىنگە دەيىن جەتۋى دە سودان.

بەلگىلى جۋرناليست ج.قۋانىشالىنىڭ "تاريحتان نەگە تاعىلىم المايمىز" دەگەن جان ايقايى سول 20-30 جىلدارداعى قازاق ءتىلىن مەملەكەتتىك مەكەمەلەردە قولدانۋ بارىسىندا جۇرگىزىلگەن جالاڭ ۇگىت-ناسيحات پەن بۇگىنگى كۇنگى قازاق ءتىلىنىڭ  احۋالىن، قولدانۋ اياسىنىڭ باياعى قالىپقا تۇسەتىن قاۋپىنىڭ مۇمكىن ەكەندىگىن سالىستىرا كەلىپ: ء"بىز قازىر وتكەن عاسىرداعى 20-30 جىلداردىڭ "قازاقتاندىرۋ" ناۋقانىندا جىبەرىلگەن قاتەلىكتەر مەن ولقىلىقتاردى سول قالپىندا قايتالاپ وتىرمىز. بايقاساڭىز، و كەزدە دە، قازىر دە ەشكىمدى،  اسىرەسە، ءتىل ساياساتىن تىكەلەي جۇزەگە اسىرىپ، قازاق ءتىلىن مەملەكەتتىك قىزمەت سالاسىنا ەنگىزۋگە ءتيىس لاۋازىم يەلەرىن سول ءتىلدى بىلۋگە مىندەتتەمەيتىن، دەمەك ولار بۇل سالادا تۇك ىستەمەسە دە ەشقانداي جاۋاپكەرشىلىككە شاقىرمايتىن ءتىل زاڭىن قابىلداپ، تەك سول سەبەپتەن عانا ورىندالۋى مۇمكىن ەمەس زاڭ اكتىسىن جالاڭ ۇگىت-ناسيحات ارقىلى ورىنداۋعا تىرىسىپ، ارامتەر بولىپ ءجۇرمىز.  ول كەزدە دە، قازىر دە ءتىل قولدانىسىنىڭ بارلىق سالاسىندا دەرلىك ونسىز دا ءوز   ءۇيىنىڭ بوساعاسىنان سىعالاپ، وگەي تىرلىك كەشكەن قازاق ءتىلى مەن بۇل ءۇي ءۇشىن ەركە بالا-ورىس تىلىنە بىردەن، "تەڭ قۇقىقتى" مەملەكەتتىك مارتەبە (20-جىلدار) مەن رەسمي مارتەبە (90-جىلدار) بەرۋ ارقىلى العاشقىسىنىڭ قولىنا كىسەن، اياعىنا تۇساۋ سالىپ، تىرپ ەتكىزبەي تاستادىق"³²⁹-دەپ ايتقان باعاسى بۇگىنگى كۇننىڭ اششى شىندىعى بولىپ تۇر.

ۋاقىتتىڭ ءوزى مەملەكەتتىك ءتىل مارتەبەسى بار قازاق ءتىلىنىڭ قازىردىڭ وزىندە-اق كادەگە تولىق جاراماي جاتقاندىعىن، جاڭارعان زامان تالاپتارىنا ساي وزگەرتىلۋگە تيىستىگىن كورسەتىپ وتىر. جەرىمىزدى مەكەندەپ، سۋىن ءىشىپ، سول جەردە ۇرپاق ءوسىرىپ وتىرعان ورىس حالقىنىڭ وكىلدەرى شالا قازاقتارمەن قوسىلىپ، بۇل كۇندە قازاقتىڭ ىرىمداپ قويعان قاسيەتتى ەسىمدەرىن ولجاستى الجاس، ورازدى اراز، ءتىپتى وتان دەگەن قاسيەتتى ۇعىمدى تۇيەنىڭ اتانىنا بالاپ، نامىسقا تيەتىندەي ەتىپ بۇرمالاپ ايتۋلارى سول حالىقتى سىيلاماۋ بولىپ تابىلادى.

كەزىندە قازاقتى ۇلت رەتىندە جويىپ جىبەرۋگە جانتالاسا كۇش سالعان وتارشىلدىقتىڭ سولاقاي، سودىر ساياساتكەرلەرىنىڭ، ەڭ اۋەلى، ءتىلىمىزدىڭ، ءدىنىمىزدىڭ، سالت-ءداستۇرىمىزدىڭ تامىرىنا بالتا شاپپاق بولعان كەشەگى نەشە ءتۇرلى قۇيتىرقى امالدارىنىڭ زارداپتارىن كۇنى بۇگىنگە دەيىن تار­تىپ كەلەمىز... قازاق حالقى عاسىرلار بويى ساناسىنا سىڭىرگەن ۇلتتىق رۋحىنان، ۇلتقا ءتان قادىر-قاسيەتىنەن ايرىلار حالگە جەتتى. اسىرەسە، كەڭەس بيلىگى تۇسىنداعى جىلدار ىشىندە ۇلت رەتىن­دەگى كەيپىنەن ايرىلۋى شاپشاڭداي ءتۇستى. ءسويتىپ، ۇلت تۇتاستىعىنا زور نۇقسان كەلتىرىلدى. جەرگىلىكتى حالىقتىڭ دەنى (اسىرەسە، قازاق تىلىندە عانا سويلەيتىن اۋىل ادامدارى-ە.ق.) شيكىزات وندىرەتىن ار­زان جۇمىس قولىنا اينالدىرىلىپ، ەكىنشى سورتتى ۇلت قاتارىنا شە­گەرىلسە، بۇگىندە يكەمسىز ساياساتتىڭ كەسەلىنەن كوپشىلىك قانداس­تارىمىز توبەسىنەن جاي تۇسكەندەي ماڭگىرىپ، تەنتىرەپ قالدى.

پار­تيانىڭ "پارمەندى" ساياساتى ارقاسىندا ۇلت زيالىسىنىڭ بەت-بەينە­سى، جان-دۇنيەسى وزگەرتىلىپ، ونىڭ ورنىنا ۇلتتىق مۇددەلەرگە شو­شىنا قارايتىن، ءوزىنىڭ ەمەس، وزگەنىڭ پىكىرىن ايتۋعا ابدەن داعدىلانعان "تىلالعىش", "اقىل ايتقىش", قارا باسىنىڭ قامىنان اسا المايتىن باسشىلار كورپۋسى قالىپتاستى. سونىڭ سالدارىنان قازاق ءتىلى جانە وسى تىلدە جۇرگىزىلگەن ءىس قاعازدارى كۇنى بۇگىنگە دە­يىن شەشىمىن تاپپاي، شەرمەندە بولىپ شەتقاقپايدا قالىپ ءجۇر.

ەلىمىز ەگەمەندىككە جەتكەن قازىرگى كەزدە ءىس قاعازدارىن مەملەكەتتىك تىلدە جۇرگىزۋ وتكەندەگىدەي تاعى دا دوداعا ءتۇسىپ، ءوز جەرىندە ءوز تاعدىرىن ءوزى شەشە المايتىن كۇيگە تۇسپەۋى ءۇشىن، قازاق ءتىلىنىڭ ساياسي-الەۋمەتتىك سالاعا تولىققاندى ارالاسىپ كەتۋىنە، مەملەكەت تاراپىنان بۇگىندە قولدانىلىپ جۇرگەن شارالاردان وزگەشە پارمەندى قوسىمشا جۇمىستار جۇرگىزىلۋى  قاجەت. قازاق ءتىلى قالاي قولدانىستان شىعارىلدى، سونداي ادىستەرمەن ءوزىنىڭ لايىقتى ورنىنا قايتارىلۋى ءتيىس. بۇل ءتىلدى مەنسىنبەۋشىلەرگە ونىڭ ماڭىزىنا ەرەكشە توقتالىپ كوزدەرىن جەتكىزەتىندەي تاسىلدەر مەن ءتيىمدى جولداردىڭ ەكونوميكالىق كوزدەرىن تاۋىپ پايدالانۋ كەرەك. ساياسي تاۋەلسىزبىن دەپ اتالعان مەملەكەت، قاجەتسىز بولىپ بارا جاتقان انا تىلىنە قامقورلىق كورسەتىپ، وعان جان-جاقتى الەۋمەتتىك جاعداي جاساماي بۇل ماڭىزدى ءىستىڭ اقىرى ناسىرعا شابۋى دا مۇمكىن.

       وتكەندەگى تاريحي تاجىريبە كورسەتىپ وتىرعانداي، الەۋمەتتىك-ساياسي، عىلىمي جانە مادەني ءومىردىڭ ءار ءتۇرلى سالالارىندا كەرەكسىز بولعان ءتىلدىڭ قۇرىپ كەتۋى عاجاپ ەمەس. ال ءتىلدىڭ قۇرىعانى-تۇتاس ءبىر ۇلتتىڭ جوعالعانى. انا ءتىل دە حالىقتىڭ ۇلتتىق بەينەسىن، بولمىسىن قاسيەتىن ساقتاپ، سوعان ءنار بەرىپ تۇراتىن تامىر سەكىلدى. ەگەر تابيعات زاڭىنا سايكەستەندىرىپ بەينەلەپ ايتار بولساق، قازىرگى انا ءتىلىنىڭ جاعدايى قاڭباق سەكىلدى. قاڭباق تامىرى باردا كوكپەڭبەك، ءداندى، تۇيىنەگى قاجەتتى وسىمدىك بولسا، تامىرىنان ۇزىلگەندە قاڭعىرىپ، ەشكىمگە قاجەتسىز بولىپ قالادى. وسى قاڭباقتىڭ سوڭعى كۇيىنە جەتكىزبەۋ ءۇشىن، حالىقتىڭ ۇلتتىق تامىرى بولىپ سانالاتىن انا ءتىلى مارتەبەسى جوعارى بولۋى ءۇشىن، ءاربىر ۇلت وكىلى وسىنى تەرەڭ ويلاۋى كەرەك. ويتكەنى بۇل جاعداي-مەملەكەتتىگىمىزدىڭ، تاۋەلسىزدىگىمىزدىڭ دە كەپىلى.

ەسەنعازى قۋاندىق

Abai.kz