زارقىن تايشىباي. اباي ماقتاعان قۇس قانداي؟
ابايدىڭ كوپكە ءمالىم «قانسوناردا بۇركىتشى شىعادى اڭعا...» دەپ باستالاتىن ولەڭىنىڭ كوركەمدىك-ەستەتيكالىق قاسيەتى وقىرماننىڭ دا، ابايتانۋشىلاردىڭ دا لايىقتى باعاسىنا يە بولعان. تابيعات پەن ادامنىڭ اجىراماس ءبۇتىن-بىرلىگى مۇنداي كەمەل سۋرەتتەلگەن جالعىز ولەڭىمەن عانا تالاي اقىن تاريحتا قالار ەدى. ءتىپتى، تابيعات ليريكاسى دەگەننەن گورى كورگىش، سەزگىش، وي قورىتقىش ۇشقىر قيال يەسى ءار ادامنىڭ كوڭىل كۇيىن تەرەڭنەن تارتىپ، جالاڭاشتاي، جارقىراتا كورسەتۋدىڭ عاجايىپ ۇلگىسى وسىنداي. ابايدىڭ ءوزى ايتاتىنداي: «ەسكى بيشە بوس ماقالداعان» ەمەس، تۇزەلگەن ءسوز، تىڭداۋشىنى تۇزەيتىن ءسوز. تەك «ءىشى عانا التىن» ەمەس، «سىرتى دا التىن»، مازمۇنى مەن ءتۇرى ءبىرىن-ءبىرى جاقتاپ، تولىقتىرىپ تۇرعان بەينەلى ءسوز ورنەگى مەن ءتۇر تۇتاستىعى. اقىندىقتىڭ ايرىقشا ەرەكشەلىگى ابايدىڭ سوزىمەن ايتساق:
قۋاتى وتتاي بۇرقىراپ،
ۋازىنگە ولشەپ تىزىلگەن.
جاڭبىرلى جايداي سىرقىراپ،
كوك بۇلتتان ۇزىلگەن،
قايران ءتىل، قايران ءسوز...
ەكەن. اقىننىڭ وسىنداي شابىتتى شاعىندا تۋعان «قانسوناردا بۇركىتشى شىعادى اڭعا...» دەپ باستالاتىن ولەڭىنىڭ ءجونى بولەك. نەگە بولەك؟ ونىڭ جاۋابىن ىزدەۋ مۇراتىمىز دا، ماقسۇتىمىز دا ەمەس، ەگەر وسى ولەڭنىڭ تاعى ءبىر نۇسقاسى بولماسا. جانە ول نۇسقاسى اقىننىڭ كوزى تىرىسىندە تاسقا باسىلىپ، جۇرتقا تاراماسا.
ابايدىڭ كوپكە ءمالىم «قانسوناردا بۇركىتشى شىعادى اڭعا...» دەپ باستالاتىن ولەڭىنىڭ كوركەمدىك-ەستەتيكالىق قاسيەتى وقىرماننىڭ دا، ابايتانۋشىلاردىڭ دا لايىقتى باعاسىنا يە بولعان. تابيعات پەن ادامنىڭ اجىراماس ءبۇتىن-بىرلىگى مۇنداي كەمەل سۋرەتتەلگەن جالعىز ولەڭىمەن عانا تالاي اقىن تاريحتا قالار ەدى. ءتىپتى، تابيعات ليريكاسى دەگەننەن گورى كورگىش، سەزگىش، وي قورىتقىش ۇشقىر قيال يەسى ءار ادامنىڭ كوڭىل كۇيىن تەرەڭنەن تارتىپ، جالاڭاشتاي، جارقىراتا كورسەتۋدىڭ عاجايىپ ۇلگىسى وسىنداي. ابايدىڭ ءوزى ايتاتىنداي: «ەسكى بيشە بوس ماقالداعان» ەمەس، تۇزەلگەن ءسوز، تىڭداۋشىنى تۇزەيتىن ءسوز. تەك «ءىشى عانا التىن» ەمەس، «سىرتى دا التىن»، مازمۇنى مەن ءتۇرى ءبىرىن-ءبىرى جاقتاپ، تولىقتىرىپ تۇرعان بەينەلى ءسوز ورنەگى مەن ءتۇر تۇتاستىعى. اقىندىقتىڭ ايرىقشا ەرەكشەلىگى ابايدىڭ سوزىمەن ايتساق:
قۋاتى وتتاي بۇرقىراپ،
ۋازىنگە ولشەپ تىزىلگەن.
جاڭبىرلى جايداي سىرقىراپ،
كوك بۇلتتان ۇزىلگەن،
قايران ءتىل، قايران ءسوز...
ەكەن. اقىننىڭ وسىنداي شابىتتى شاعىندا تۋعان «قانسوناردا بۇركىتشى شىعادى اڭعا...» دەپ باستالاتىن ولەڭىنىڭ ءجونى بولەك. نەگە بولەك؟ ونىڭ جاۋابىن ىزدەۋ مۇراتىمىز دا، ماقسۇتىمىز دا ەمەس، ەگەر وسى ولەڭنىڭ تاعى ءبىر نۇسقاسى بولماسا. جانە ول نۇسقاسى اقىننىڭ كوزى تىرىسىندە تاسقا باسىلىپ، جۇرتقا تاراماسا.
ول 1897 جىلى قازان قالاسىندا باسىلعان «كنياز ءبىلان زاعيپا» قيسساسىنىڭ ماتىنىنەن تابىلعان. انىقتاپ، كوپشىلىك نازارىنا ۇسىنعان. ءۇ.سۇبحانبەردينا، تۇسىنىك بەرگەن پروفەسسور م.مىرزاحمەتوۆ[1].
ابايتانۋ ءۇشىن قىزىعارلىق ماڭىزى بار بۇل بۇل ءماتىن تۋرالى قانداي دا پىكىر ايتۋ ءۇشىن، الدىمەن، ونى قازىرگى بىزگە ءمالىم نۇسقاسىمەن[2] سالىستىرا وتىرىپ، ايىرمالارىن تالداپ شىعۋ كەرەك.
حيسساداعى نۇسقانى - حيسسادا, جيناقتاعىنى - جيناقتا دەپ الدىق.
حيسسادا: بۇركىتشى قانسوناردا شىعادى اڭعا.
جيناقتا: قانسوناردا بۇركىتشى شىعادى اڭعا.
ءسوز اۋىسۋلارى بار. اۋەلى قانسوناردا كىم اڭعا شىعادى دەسە، جيناقتا:
قانسوناردا بۇركىتشى شىعادى اڭعا، -
دەپ كەلەدى. ايتىلار ويدىڭ باس-اياعى ءبۇتىن، ەكى نۇسقادا دا بىردەي. تەك، جيناقتا بىردەن ەكسپرەسسيا، ەكپىن قىسى-جازى قۇس سالىپ جۇرگەن اڭشى ەمەس، قانسونارداعى بۇركىتشىنىڭ قيمىل-قۇبىلىسى تۋرالى. ەكىنشى جول دا سولاي:
جيناقتا: تاستان تۇلكى تابىلار اڭدىعانعا،
حيسسادا: تابىلار تاستان تۇلكى اڭدىعانعا.
ءۇشىنشى جولداعى وزگەرىس تە وسى سيپاتتا.
حيسسادا: جۇيرىك ات، تاتۋ جولداس ءبىر عانيمات،
جاراسار ىقشام كيىم اڭشى ادامعا
جيناقتا: جاقسى اتپەن تاتۋ جولداس ءبىر عانيبەت
ىڭعايلى ىقشام كيىم اڭشى ادامعا
جيناقتاعى سوزدەردىڭ سالماعى ارتىعىراق. ايتالىق، جۇيرىك اتتىڭ ءبارى جاقسى ات ولشەمىنە تولا بەرمەيدى، ەكىنشىدەن، ىقشام كيىمنىڭ اڭشىعا جاراساتىنى: جۇيرىك ات، تاتۋ جولداس، ىقشام كيىم ۇشەۋىنىڭ اڭشى ادامعا عانيبەتتىگى جيناقتا قوساقتالىپ ءبىر-اق بەرىلگەن. جاراسار دەگەن ءسوزدىڭ ورنىنا ىقشام كيىمنىڭ ءارى ىڭعايلى بولۋى ۇستەمەلەپ كورسەتىلگەن.
حيسساداعى: تابىلار سالاڭ ەتىپ قاشقان ءىزى,
سىمپاڭ قاعىپ جىلعادان ءىز العاندا.
بۇركىتشى تاۋ باسىندا قاعۋشى ويدا،
ءىزىنىڭ بەتىن تۇزەپ اڭعارعانعا
جيناقتاعى: سالاڭ ەتىپ جولىقسا قايتقان ءىزى,
ساعادان سىمپىڭ قاعىپ ءىز شالعاندا
بۇركىتشى تاۋ باسىندا قاعۋشى ويدا،
ءىزدىڭ بەتىن تۇزەتىپ اڭداعانعا
«سالاڭ ەتىپ» قاشقان - تۇلكى. تۇلكىنىڭ ۇزىن قۇيرىعى سالاڭداپ بارا جاتادى،- دەيدى قازاق. ال، «قايتقان ءىز» بەن «قاشقان ءىزدىڭ» ماعىناسى بىردەي ەمەس. «قايتقان ءىز» اڭشىلار كەلمەي تۇرىپ، تۇلكى ولاردى كورمەستەن بۇرىن سالىنعان ءىز. ەداۋىر ۋاقىت الشاقتىعىن كورسەتەدى. ال، «قاشقان ءىز» جاڭا عانا، وسى اڭشىلاردىڭ دابىسىن ەستىپ، نەمەسە وزدەرىن كورىپ قالىپ، جىلىستاعان تۇلكىنىڭ ءىزى. رەڭكى بولەك، ماعىناسى بىردەي، ايىرماشىلىعىن كورسەتتىك.
حيسسادا: سىمپاڭ قاعىپ جىلعادان ءىز العاندا
جيناقتا: ساعادان سىمپىڭ قاعىپ ءىز شالعاندا.
بۇل ەكى جولدىڭ ورتاق سۋرەتى جەدەل باسىپ، اتىن سىمپاڭ قاقتىرىپ كەلە جاتقان اڭشى جانە ونىڭ قار ۇستىنەن «ءىز الۋى» نەمەسە «ءىز شالۋى»، ايىرماشىلىعى - «جىلعادان» نەمەسە «ساعادان» ەكەندىگى. ەكەۋى دە اڭعا جاسىرىنىپ كەلۋدى كورسەتەدى. «جىلعا» بۇعىپ كەلەتىن وزەك، ويپاڭ بولسا، «ساعا» قىلت ەتىپ، وقىسىنان، توتەسىنەن شىعا كەلەتىن تۇس. ەكەۋىندە دە اڭشىنىڭ ساق، شاپشاڭ قيمىلى، كوزىنىڭ شالىمدىلىعى سۋرەتتەلەدى. دەمەك، بۇلاردىڭ كوتەرگەن جۇگى بىردەي، ولەڭ تۇزىلىمىندە ەشقانداي كەمشىلىگى جوق. تەك «ساعادان سىمپىڭ» دەگەن الليتەراتسيا بولماسا. ولەڭدە مۇنداي بولىمسىز عانا ەلەمەنتتىڭ ءوزى پوەزيالىق سيپاتتى كۇشەيتىپ جىبەرەتىنىن وسى مىسالدان كورۋگە بولادى.
حيسسادا: ءىزىنىڭ بەتىن تۇزەپ اڭعارعانعا.
جيناقتا: ءىزدىڭ بەتىن تۇزەتىپ اڭداعاندا.
ءبىرىنشى نۇسقاداعى «ءىز» تۇلكىنىڭ ءىزى جانە ونىڭ باعىتى ەكەندىگى اڭشىعا تۇسىنىكتى بولسا دا، كەي وقىرمان نەنىڭ، كىمنىڭ ءىزى دەپ جاڭىلىپ قالۋى مۇمكىن. سوندىقتان، جيناق-تاعى جولدىڭ باس-اياعى ءبۇتىن دەپ ەسەپتەيمىز.
حيسسادا: تارتقاندا توماعاسىن قىران بۇركىت،
قارايدى سوندا سامعاپ ءبىر قىرىمعا.
جيناقتا: توماعاسىن تارتقاندا ءبىر قىرىمنان,
قىران قۇس كوزى كورىپ سامعاعاندا.
حيسساداعى نۇسقانىڭ قاي جاعىنان السا دا، جيناق-تاعىدان ۇزدىك ەكەنى كىمگە دە بولسا تۇسىنىكتى. «ءبىر قىرىمنان» نەمەسە بۇركىتتىڭ توماعاسىن تۇلكىدەن شالعاي تۇرىپ تارت-قاننىڭ وزىندە، قىران قۇس كوزى كورىپ، سامعاي جونەلدى دەگەنگە سەنگىڭ كەلسە دە، مۇنداي شۇبالاڭقى سويلەمنەن گورى: توماعاسىن تارقاننان كەيىن قىران بۇركىت سامعاپ، ۇشا جونەلدى دە، تومەنگە قارادى دەسەك، ءارى ىقشام، ءارى كوركەم.
حيسساداعى: «تۇلكى ورلەپ تومەن ۇشسام قالادى» دەپ،
قاندى كوز قايقاڭ قاعىپ شىقسا اسپانعا.
جيناقتاعى: تومەن ۇشسام تۇلكى ورلەپ قۇتىلار دەپ،
قاندى كوز قايقاڭ قاعىپ شىقسا اسپانعا.
جيناقتاعى ءبىرىنشى جول تولىق ماعىنالى ەكەن.
حيسساداعى: قۇتىلماسىن بىلگەن سوڭ قۇر قاشقانعا،
كەرىلىپ، كوككە قاراپ سەكىرەدى.
بۇل تۇلكىنىڭ جانتالاسىپ، ءوزىنىڭ جاۋىنا قولىنان كەلگەنشە جاساعان قارسىلىق قايراتى. ارەكەت بار.
جيناقتاعى: قۇتىلماسىن بىلگەن سوڭ قۇر قاشقانعا،
اۋزىن اشىپ، قوقاقتاپ، ءتىسىن قايراپ،
و دا تالاس قىلادى شىبىن جانعا.
تۇلكى ناعىز قارسىلىق قيمىل باستاعان جوق، بىراق قاۋىپ تونسە، الىسىپ كورمەككە دايىن. وسى ارادا، حيسسادا بار، جيناقتا جوق:
اسپاننان قىران قومداپ قۇيىلعاندا،
دەگەن ادەمى جولدى كورسەتكەن دۇرىس. سونداي-اق، حيسسادا:
ەكەۋى جارق-جۇرق ەتىپ الىسپاي ما،
شىققانداي جەكە باتىر قان مايدانعا.
دەگەن جيىنتىق ماعىنالى ارپالىس تۋرالى ايتىلعان ەكى جول جيناقتا ەكى تاعىنىڭ الىسۋى قيمىل-ارەكەت ۇستىندە، دىبىسپەن، ءتۇر-تۇسپەن كورسەتىلگەنى ۇتىمدى-اق.
قانات-قۇيرىق سۋىلداپ، ىسقىرادى،
كوكتەن قىران سورعالاپ قۇيىلعاندا.
جارق-جۇرق ەىپ ەكەۋى ايقاسادى،
جەكە باتىر شىققانداي قان مايدانعا.
جيناقتا: قار - اپپاق، بۇركىت - قارا، تۇلكى - قىزىل،
ۇقسايدى حاسسا سۇلۋ شومىلعانعا.
حيسسادا: بۇركىت قارا اق قاردا، تۇلكى قىزىل،
ۇقسايدى قىز بەن جىگىت جولعاسقانعا
«بۇل ۇزىندىدەگى ەپيتەتتەر دە... ينۆەرسيانىڭ زاڭىنا سۇيەنىپ جاسالىنعان. ...بۇل جالاڭ ەپيتەت، ينۆەرسيا عانا ەمەس، ءارى شەندەستىرۋ (انتيتەزا). سۋرەتتەمەك ءومىر قۇبىلىسىن جايناقى، جارقىن ەتىپ بەرۋ ءۇشىن اقىن پوەتيك ءتىلدىڭ ءۇش ءتۇرىنىڭ ءبىر جەرگە باسىن قوسقان...»[3].
ق.جۇماليەۆ ايتقانداي، تۇستەردى شەندەستىرۋ مۇندا دا بار. بىراق ينۆەرسيا وسالداعان. جايىلما سويلەم تۇرىندە تۇسىنىكتى. ال، ولەڭدىك كوركەمدىك قۋاتى جاعىنان جيناقتاعىعا ەسە بەرمەيدى.
اسىرەسە، نازار اۋداراتىنىمىز وسى ەكى ۇزىندىدەگى ەكىنشى جولدار، ياعني:
ۇقسايدى حاسسا سۇلۋ شومىلعانعا.
ۇقسايدى قىز بەن جىگىت جولعاسقانعا.
قارامەن بەرىلگەن تىركەستەردىڭ سالماعى بىردەي ەمەس. بىرىنشىسىندەگى: حاسسا سۇلۋدى قىزعا بالاپ ايتساق، «قار - اپپاق... تۇلكى قىزىلعا سيعىزامىز...». ال، جىگىت ياعني، «بۇركىت قارا» قايدا قالادى؟ كەمشىندىگى كورىنىپ تۇر. اڭگىمە تۇلكى العان بۇركىتتىڭ سۇلۋ قىزعا توسەكتە جىگىت جولىققانداي كورىك-اسەرى تۋرالى عوي. سوندىقتان دا جيناقتاعى ءماتىن:
اپپاق ەت، قىپ-قىزىل بەت، جاپ-جالاڭاش...
...كۇيەۋى ەر، قالىڭدىعى سۇلۋ بولىپ،
جانە ۇقسار تار توسەكتە جولعاسقانعا،-
دەپ كەلەدى عوي. وسىلاي پايىمداساق:
ۇقسايدى حاسسا سۇلۋ شومىلعانعا،
دەگەننەن گورى:
ۇقسايدى قىز بەن جىگىت جولعاسقانعا،-
دەگەنىمىز تۇسىنىككە جەڭىل سياقتى-اۋ. وسى پىكىرىمىزدى ءارى قاراي ساباقتاي وتىرىپ، ەكى ماتىندەگى ءبىر وزگەشەلىك
جيناقتاعى: اپپاق ەت، قىپ-قىزىل بەت، جاپ-جالاڭاش،
قارا شاش قىزىل ءجۇزدى جاسىرعاندا
دەگەن جولدار مەن
حيسساداعى: اپپاق بەت، جالاڭاش ەت، قۇمىرسقا بەل،
باۋىرىڭا كىرىپ كەتەر قىمتاعاندا،-
دەگەندى سالىستىرىپ كورسەك، ءبىرىنشى مىسالداعى:
قارا شاش قىزىل ءجۇزدى جاسىرعاندا
جاي عانا جىلتىراق بوياۋلى سۋرەت، بالەندەي ءبىر مازمۇن جۇگىن كوتەرىپ تۇرماعانى بايقالادى. بالكىم، سۇلۋ قىزدىڭ بەي-نەسىن تولىقتىرا تۇسۋگە كەرەك بولدى دەگەننىڭ وزىندە:
باۋىرىڭا كىرىپ كەتەر قىمتاعاندا،-
دەگەن جولدىڭ ورنىن تولتىرا المايدى. بۇل تولىمسىز سويلەم قازىرگى جيناقتاردا جوق. ارينە، اباي پوەزياسىندا تۋرا باياندا-ماي، تۇسپالداي ايتۋ، تۇسىنىك شىلبىرىن وقىرمانعا ۇستاتا سالۋ ءتاسىلى جات ەمەستىگىن مويىنداي تۇرساق تا، بۇل جولدىڭ ارتىق-شىلىعى كورىنىپ تۇر.
وسى جولدان كەيىن تابيعي قيسىنىمەن ويدى اياقتاپ، مۇن-داي سۇلۋ قىزدىڭ:
اقىل، كورىك، مىنەزى بىردەي بولسا،
بوزبالانىڭ ارمانى جوق جالعاندا،-
دەگەن سوزدەر ۇيلەسىم تاپقان. جيناقتاردا بۇل جولدار جوق.
بۇركىتشىنىڭ اڭعا شىققانى، ءىز كەسكەنى، تاپقانى، تۇلكىنى «قاعىپ» تاستان شىعارعانى، وعان بۇركىتتىڭ تۇسكەنى - اڭشىلىق-تىڭ ادەتتەگى تىزبەكتى جۇيەسى دەسەك، اقىن ءبىر ءسات وسىناۋ كورىنىستى قىزىقتاپ، سول كورىنىستەن عاجايىپ سۋرەت تاۋىپ، شابىت ۇستىندە ليريكالىق شەگىنىس جاسادى.
ءۇي تاعىسى مەن ءتۇز تاعىسىنىڭ ادام ءۇشىن ارپالىسقان اياۋ-لى-اياۋسىز ساتتەرىن اڭقۇمارلىق قۇشتار سەزىم جەڭىپ، اقىن «قى-زىل تۇلكىنى» «قارا بۇركىتتىڭ بۇلك-بۇلك ەتكىزىپ باۋىرىنا ءدال باسقان» كورىنىستى ادام ارەكەتىمەن بالامالى ەتىپ، قيال اۋانى-مەن ناقتى كەڭىستىك پەن ۋاقىتتان شىعىپ كەتەدى. جۇيرىك شابىت تابيعات اياسىنداعى بۇل كورىنىستەن اڭ مەن اڭ، ادام مەن ادام اراسىنداعى قيمىل-ارەكەتتەن الدەبىر الىپ قاشپا اسسوتسياتسيا تۋعىزادى. اسپانداعان اقىن قالامىنان جوعارىداعى جولدار كەستەلەنىپ قاعازعا قونادى. قاس-قاعىمدا ەسىن جيىپ العان اقىن، قايتادان «جەرگە تۇسەدى».
ناقتى كورىنىس. كوز الدىڭدا تاعى دا بۇركىت پەن تۇلكى.
ول سۋرەت
جيناقتا: قۇسى دا يەسىنە قورازدانار،
الپىس ەكى ايلالى تۇلكى العانعا.
قيسسادا: سوندا بۇركىت تويقاڭداپ اسەمدەنەر،
الپىس ەكى حايلالى تۇلكى العانعا
ەكى نۇسقا دا كەم ەمەس. بىرىمەن-ءبىرى جارىسا، ءبىرىن-ءبىرى اشا تۇسەتىن بەينەلەۋ ورنەگى.
جيناقتاعى: «ۇيىرىمەن ءۇش توعىز» دەپ جىمىڭداپ,-
استى قارامەن جازىلعان كوسەمشە ويدى تۇيىقتاپ تاستايتىنداي كورىنسە،
حيسساداعى: «ۇيىرىمەن ءۇش توعىز» دەپ جىمىڭداسار,
ولەڭنىڭ ءبىر ەكپىندەگى تۇزىلىمىنە نەعۇرلىم جاراساتىن سياقتى. مىسالى، قىلار، باتىسار، ەتەر كەتەر، اسەمدەنەر - جىمىڭداسار - كەلەر شاق تۇلعاسىنداعى ەتىستىكتەر.
حيسساداعى نۇسقانى جيناقتاعىدان اسىرا باعالاماعاننىڭ وزىندە، وسىنداي جەكە ءسوز قولدانىستاعى، تەڭەۋ، بوياۋ ەرەكشەلىگى تۇرعىسىنان اۋىز تۇشىتاتىن مىسالدار از ەمەس ەكەن. ايتالىق،
حيسسادا: تاۋدان جۋا تەرگەندەي كوپ جيىلسا،
قۇمارىڭ ءبىر تارقايدى ءار العاندا.
جيناقتاعى: تاۋدان جيدە تەرگەندەي الا بەرسە،
قۇمارىڭ ءبىر تارقايدى ءار قانعاندا،-
دەگەن ماتىندەردىڭ ەكەۋىنىڭ دە وزىندىك قادىرى بارشىلىق.
بىرىنشىدەگى «تاۋدان جۋا تەرۋ» - «تاۋدان جيدە تەرگەننەن» گورى دالىرەك. جيدە ويپاڭنان، ءتىپتى اعاش اراسىنىڭ جەمىسى - تاۋدا بولماسا كەرەك. بىراق، «تاۋ جۋاسى» ۇعىمعا اشىق بولعانىمەن جيدەدەن گورى اششى جەمىستەر قاتارىنا جاتادى.
قۇمارىڭ ءبىر تارقايدى ءار العاندا.
«ءار العانداعى» ءبىر ساتتىك، شاشىراندى، جەكە-جەكە قۇبىلىس. قارا سوزگە كوشىرسەك، «ءار العاندا قۇمارىڭ ءبىر تارقاپ قالادى».
ال، «قۇمارىڭ ءبىر تارقايدى ءار العاندا» - جيىنتىق ناتيجە، ادامنىڭ ومىرىندە ەلەۋلى ءىز قالدىراتىن جاعىمدى، كۇردەلى قۇبىلىستاردىڭ قيسىندى جۇيەسى. دالىرەك ايتقاندا، «ءار العان سايىن قۇمارىڭ ءبىر تارقايدى، قۇمارىڭ ءار قانعان سايىن ءبىر جاسايسىڭ».
پوەزيا تىلىنە تاپتىشتەۋ ءتان ەمەس، بىراق سوندىعىمەن ولەڭ سوزدەرى تۇسىنىكسىز نەمەسە كەلتە ۇعىم كۇيىندە بولا بەرەدى، دەسەك، اداسقاندىق. سوندىقتان، وسى ەكى قوس جولدا دا ءبىز كۇتكەن، ىزدەپ وتىرعان تۇسىنىك جەتكىلىكتى بەرىلگەنىن ايتۋ - ءلازىم.
جيناقتاعى: سىلكە كيىپ، تىماقتى ناسىبايدى
ءبىر اتاسىڭ كوڭىلىڭ جايلانعاندا.
ادامنىڭ قۇمارلىق سەزىمى تويات الىپ، قۇشتارلدىعى تياناقتالىپ، سونىڭ الدىنداعى الاساپىران كوڭىل، جۇرەك ءلۇپىلى مامىراجاي تىنىم تاۋىپ جايلانعان ناعىز قازاقتىڭ ءمى-نەزى، دە سالتى مەن ءسانىن كوز الدىڭا كەلتىرەتىن بوياۋى قانىق، جيىنتىق سۋرەت وسىنداي. بۇل جولدار حيسساداعى نۇسقادا جوق. ولاردىڭ ەسەسىنە بۇل جوقتى باسقاشا، كەڭ تولعاۋ، كەرە كورسەتىپ، قولعا ۇستالۋ ماشىعىنا وتەۋگە تالپىنىس بار.
قىزىق كورەم جالعاننان دەپ ويلاساڭ،
بوزبالا قاراماي شاپ جىعىلعانعا
كادىرى بولماس كوپ ءسوزدىڭ كوپ ماقتاساڭ،
سۋرەتىن بىلە الماسسىڭ كوپ باقپاساڭ.
ەكى ولەڭنىڭ اياقتالۋى ەكى ءتۇرلى. جانە دە حيسسادا بۇركىتشىمىز «بوزبالا»، جيناقتا «جىگىت» ەكەندىگى ءمالىم بولادى. بۇل ارادا ءبىز اۋىسپالى ماعىنادا ايتىپ وتىرمىز. ولەڭ - بىرىنشىسىندە بوزبالاعا ارنالسا، ەكىنشىسىندە ونى ەسەيتىپ، جالپى تۇردە «جىگىتتەر» دەپ الىنعان.
باستالۋى، ءوربۋى، شىعامداپ شارىقتاۋى بىردەي شىعارمانىڭ ءتۇيىن-توپشىسى دا ءبىر سارىندا، بىراق باسقا سويلەمدەرمەن بەرىلگەن. ايىرماسى - جيناقتا ءبىرىنشى جاقتان، اۆتوردىڭ ءوز باسىنان كەشكەن حال تۇرىندە توپشىلانعان:
كوكىرەگى سەزىمدى، كوڭىلى ويلىعا،
ءبارى دە انىق تۇرماي ما، ويلاعاندا.
ۇقپاسسىڭ ءۇستىرت قاراپ بۇلعاقتاساڭ،
سۋرەتىن كورە الماسسىڭ، كوپ باقپاساڭ.
كولەڭكەسى تۇسەدى كوكەيىڭە،
ءار ءسوزىن ءبىر ويلانىپ سالماقتاساڭ.
مۇڭى وقىسا، جىگىتتەر، اڭشى وقىسىن،
بىلە الماسسىڭ، قۇس سالىپ ءدام تاتپاساڭ.
حيسسادا:
وقىسا، بۇل ءسوزىمدى قۇسشى وقىسىن،
قۇس سالىپ بىلە المايسىڭ ءدام تاتپاساڭ.
تيمەي مە كوپىلىمنەن ايتقان ءسوزىم
ءبىر ۇستاپ ءار ءسوزىمدى سالماقتاساڭ
ناسيحات قىپ شىعاردىم وسى ءسوزدى
بوزبالا وسىنى ۇق، ءسوز تاپپاساڭ.
ايتار وي، ونىڭ ءتۇپ-قازىعى تۇگەل. ۇلگى-ونەگە، ناسيحات سيپاتىندا. ايىرماشىلىققا نازار سالساق:
جيناقتاعى:
كوكىرەگى سەزىمدى كونىلى ويلىعا،
ءبارى دە انىق تۇرماي ما، ويلاعاندا،-
دەگەن جولدار جوق. رەتى كەلىپ تۇرعاندا ايتا كەتۋ كەرەك، وسى ەكى جول ولەڭدىك جاعىنان ەداۋىر اقساپ جاتقان سياقتى. اۋەلى، ءبىرىنشى جولى - 13 بۋىن، ەكىنشى جولى - 12 بۋىن. وقۋعا دا، تىڭداۋعا دا جەڭىل ەمەس. ويلىعا، ويلاعاندا دەگەن ءار ماعىنالى سوزدەردىڭ قايتالانۋى باسىنان قۇيىلىپ تۇسكەن ولەڭ بۇلاعىن سارا بەتىنەن بۇرىپ جىبەرگەندەي، كىبىرتىك اسەر قال-دىرادى.
«قۇسشىنىڭ» اڭشى بولىپ وزگەرۋىندە دە ۇشقىرلىق بايقالمايدى. اڭشى كوپ تە، قۇسشى - ەرەك ونەر يەسى. قۇس سالۋ قىزىعىن قۇسشىدان ارتىق كىم كورگەن؟ حيسساداعى «قۇسشىعا» جاقتاس ەكەنىمىز سوندىقتان.
«قانسوناردا بۇركىتشى شىعادى اڭعا» ولەڭىنىڭ بۇل نۇسقاسىن عىلىمي اينالىمعا ەنگىزگەن م.مىرزاحمەتوۆتىڭ ەڭبەگىن اتاپ وتكەن ءجون. كورىپ وتىرمىز، وزىمىزگە ءمالىم نۇسقالاردى تامسانا وقىپ، تاڭدانا بەرگەننەن گورى اباي شىعارمالارىنىڭ ءتۇرلى نۇسقالارىن سالىستىرا زەرتتەۋ ابايتانۋدىڭ جاڭا ورىستەرىن اشادى ەكەن.
بۇل ءماتىننىڭ وزگەشەلىگى تۋرالى م.مىرزاحمەتوۆتىڭ پىكىرلەرى مىناداي: «قيسسا اۆتورى... كوركەمدىك قۋاتى مول پوەتيكالىق ساز ورنەكتەرىن وزىنشە «وڭدەپ»، «جاڭا» جولدار قوسپاق بولعان»، «باسىم كوپشىلىگى اباي سوزىنە ۇقسامايتىن، جىبەككە جاپسىرعان جاماۋداي بوتەن ءسوز ەكەنى كورىنىپ تۇر».
جوعارىدا، ەكى ءماتىندى بايىپتاپ سالىستىرىپ، سارالاي وتىرىپ، زەرتتەۋشى م.مىرزاحمەتوۆتىڭ مۇنداي قاتال سىنىنا تولىق كەلىسە المايتىنىمىزدى ايتقانىمىز ءجون. راس، اباي بيىگىنە جەتپەي جاتقان تۇستارى بار جانە ولار الدەنەشەۋ. بىراق، سونىڭ ءبارىن «حيسسا اۆتورى «وڭدەپ» سىنىن قاساقانا بۇزعان دەۋ ارتىقتاۋ. مۇنداي كۇردەلى شىعارمانى تەك بىرەۋدىڭ اۋزىنان ەستىپ، ءدال وسىنداي دەڭگەيدە جازىپ شىعارۋ وڭاي ەمەس-اۋ. ءتىپتى «وڭدەگەن» كۇننىڭ وزىندە «حيسسا اۆتورىنىڭ» اقىندىق، ويشىلدىق ورەسى ابايعا تاياپ قالاتىنداي. مۇنى وسى زەرتتەۋدى وقىعان ادام تۇسىنەر.
«ءدال وسىلاي» دەپ كەسىپ-ءپىشىپ ايتىپ تاستاعاننان گورى «حيسسا اۆتورىنىڭ» وسى ولەڭدى قايدان السا، ودان السىن كىتاپقا كىرگىزۋىنىڭ ءوزىن تاريحي ماڭىزدى ەڭبەك دەمەسكە بولا ما؟ وسى تۇرىندە سول زاماندا، قازاق ولەڭىنىڭ بيىك پارقىن تانىتاتىن پوە-زيا تۋىندىسى بولعانىن، تالايلاردىڭ ەستەتيكالىق تالعامىن ىلگەرى جەتەلەگەن، زامانىنان وزىق، بۇرىن-سوڭدى دۇنيەگە كەلمەگەن تۋىندى ەكەنىنە كوزىمىز جەتىپ وتىر عوي. بۇل - ءبىر.
ەكىنشىدەن، ابايدىڭ وسى ولەڭىنىڭ بۇل دا ءبىر نۇسقاسى، بالكىم ەرتەرەكتە جازىپ، ەل اراسىنا تاراپ كەتكەن ولەڭى بولۋى مۇمكىن ەمەس پە؟ ەگەر، ءوز شىعارماسىنا اقىن كەيىن قاي-تا ورالىپ، تولىسقان شاعىندا قايتا قالام تيگىزگەن بولسا، اقىننىڭ ءوسۋ، وركەندەۋ ساتىسىنىڭ ءبىر باسپالداعى رەتىندە تۇزەتىلىپ، قازىرگى نۇسقاسىنا نەگىز بولعان ۆاريانت رەتىندە قابىلداساق شە؟
م.اۋەزوۆتىڭ مىنا جازبالارى ابايتانۋشىلاردى تىڭ وي-لارعا جەتەلەيدى. قارايىق: «...1882 جىلى جازىلاتىن «قانسونارداعا» قاراساق، ابايدىڭ انىق شەبەرلەنگەن ءىرى سۋرەتشى جانە رەاليست اقىن بولعانىن كورەمىز. بۇل ولەڭ تۇڭعىش تۋا قالعان، ءبىرىنشى عانا كوركەم شىعارما بولۋعا مۇمكىن ەمەس ءتارىزدى. نەعىلسا، ءبىرتالاي شىعارمالار جازىپ كەلىپ، اقىندىعى شىنىعىپ، قالامى توسەلىپ كەلىپ تۋدىرعان شىعارماعا ۇقسايدى»[4].
ارينە، مۇقاڭ بۇل ولەڭنىڭ باسقا ءبىر، بۇدان بۇرىنعى ۆاريانتى بار دەمەيدى. ونىڭ ەسەسىنە ابايدىڭ اقىندىق جولىنا بارلاۋ جاساي كەلىپ مىناداي وي ايتقانىن ەسكە الايىق. مۇقاڭ ابايدىڭ جاس شاعىنداعى ولەڭدەرىنىڭ قورىتىندىسى ەسەپتى بولعان «ساپ، ساپ كوڭىلىم» جانە «تايعا مىندىك» دەگەن ءبىر بىتىمدەس، ءبىر مەزگىلدە تۋعان ەكى ولەڭنىڭ مازمۇنى مەن ستيل ۇلگىسى سول شاقتىڭ وزىندە دە كوركەم شەبەر جىرلار تۋعىزۋعا جەتىپ قالعانىن جانە وسىلارعا قاراپ، اقىننىڭ جىگىتتىك شاعىندا جازعان شىعارمالارى ءبىر بۇلار عانا ەمەس، ەكەنىنە نىق سەنەدى.
«تەك ءوز ونەرىن ءار كەزەڭدە ءار ولەڭمەن سىناپ، بارلاپ جۇرگەن اقىن (اباي.-ز.ت.) ول كەزدىڭ شىعارمالارىنا ءوز باسى تولىق مەيىرلەنە الماي، ۇقىپتى ساقتاماعان سياقتى. سول سەبەپتى وسى الۋانداس الدەنەشە شىعارمالارى جوعالىپ، كەيىنگى شاققا جەتپەي قالعان بولۋى كەرەك». ابايدىڭ اقىندىق جولىنىڭ «...باسى - جەڭىل، سىرتقارى ەلىكتەۋدەن باستالىپ، سوڭعى كەزەڭى - ويى دا، كوركى دە ءوسىپ، ءپىسىپ قالعان بولاشاق ويشىل، سىنشىل اقىننىڭ ىزدەنۋ، ءوسۋ كەزەڭىن كورسەتەدى. بۇل شىعارمالارىنا بويلاي قاراپ، تانىپ، ءبىلىپ تالداماي، كەيىنگى وسكەلەڭ ۇلكەن شىعارمالار بەرەتىن كلاسسيك ابايدى سول شىعارمالارىنان عانا باستاپ تەكسەرىپ، تانۋ، جارىم جولدان باستاعانداي جارتىلاي تەكسەرۋ، شالاعايلىق تانۋ بولار ەدى»[5].
***
مەرزىمدى باسپاسوزگە ق.مۇحامەتحانوۆ ۇسىنعان «بۇركىت سىنى»[6] دەگەن ولەڭىنىڭ ەكى نۇسقاسى دا تەرەڭ زەرتتەۋدى، ونىڭ ابايعا ءتان ەكەن-ەمەستىگىن انىقتاۋدى تىلەيدى. «اباي» ەنتسيكلوپەدياسىندا (401-بەت) بۇل ولەڭنىڭ اقىننىڭ ءتول شىعارماسى ەكەنى ءالى دايەكتى دالەلدەۋدى قاجەت ەكەندىگى اتاپ كورسەتىلگەن.
ءبىرىنشى - اسەنوۆ ءمادي[7] (1879- ءو.ج.ب.) دەگەن مۇعالىم تاپسىرعان نۇسقاسى ء(مادي نۇسقاسىن م. دەپ الامىز).
ەكىنشى - ماكەەۆ سۇلەيمەن جىبەرگەن نۇسقا - «سۇلەيمەن نۇسقاسى». ق.مۇحامەتحانوۆ تا وسىنداي شارتتى اتاۋلار قويىپ، ەكى نۇسقانى سالىستىرعان. (ونى س. دەپ الامىز).
ءمادي نۇسقاسى - بەس شۋماق (جيىرما جول), سۇلەيمەن نۇسقاسى - توعىز شۋماق (وتىز التى جول) ەكەندىگى كورسەتىلگەن[8].
ق. مۇحامەتحانوۆ: «ەكى نۇسقانىڭ دا باستاپقى ءبىرىنشى شۋماعى ءبىر-بىرىمەن دالمە-ءدال كەلىپ وتىرادى. تەك ءتورت قانا سوزدە ايىرما بار. ول سوزدەرگە بۇل ماقالادا تالداۋ جاسامايمىز»،- دەيدى. بۇل قانداي سوزدەر:
1. م: مەلجەمدى قوجىر اياق, بۇتى تالتاق.
س: مەلجەمدى قوجىر تابان, بۇتى تالتاق.
بۇركىتتىڭ، ونىڭ ىشىندە قارۋلى بۇركىتتىڭ اياعى قوجىر-قوجىر بولىپ كەلەتىنى بەلگىلى. بۇل قولدانىستا تاباننان گورى كەڭ ماعىنادا قولدانىلعان سىن ەسىم.
2. م: كوك تۇمسىعى، جۇقالاۋ كەلسە جالپاق،
س: جۇقالاۋ كوك تۇمسىعى كەلسە جالپاق.
ماعىناسى جاعىنان ەكى نۇسقانىڭ ايىرماسى جوق. ءبىر عانا ۇعىمدى، كوك تۇمسىقتىڭ سيپاتىن، ەكىنشى نۇسقادا جۇقالاۋ انىقتاۋىشى بۇرىن كەلىپ، ولەڭنىڭ ىرعاعىن كۇشەيتكەن.
بۇعان قاراپ م. نۇسقاسىنىڭ ولەڭدىك ساپاسىنا ءمىن تاعۋعا بولمايدى. بۇل ورنەكتى وسى شۋماقتىڭ ءۇشىنشى جولىنداعى:
كوز اۋدانى قىپ-قىزىل، كەشكىل ماڭداي،-
دەگەن جول جاقتاپ تۇر. ياعني، «كوك تۇمىسىعىنىڭ» سيپاتى مەن «كوز اۋدانىنىڭ» سيپاتىنىڭ بەرىلۋ ءتۇرى بىردەي. التىنشى جولداعى «ءجۇندى باستى» دەپ باستالاتىن جول دا وسى ورنەكتى ءدال قايتالايدى. ياعني 2-4-6 جولداردىڭ ءتۇزىلىمى اينىماي كەلۋى، اقىن ساناسىنىڭ زاڭدىلىعى، وزىنە عانا ءتان ءستيلى ەكەنىن ايعاقتايدى. بۇل تەزيستى بەكىتە تۇسەتىن دالەلدەر رەتىندە، وسى ولەڭدەگى ءار جولدىڭ باسىندا رەتىنمەن كەلىپ وتىراتىن: «كوك تۇمسىعى»، «كوز اۋدانى»، «قۇيرىعى»، «ءجۇندى باسى»، «توپشىسى»، «شالعىسى»، «ەرىنى» - قانداي ەكەندىگىنىڭ بەلگىلەرى رەت-رەتىمەن سۋرەتتەلگەنىن دا ايتا كەتسەك، ارتىق ەمەس.
3. م: كوز اۋدانى قىپ-قىزىل, كەشكىل ماڭداي.
س: كوز اۋدانى شۇڭىرەك, كەشكىل ماڭداي.
كوز اۋدانى قانداي دەپ سۇراق قويار بولساق، ارينە شۇڭىرەكتى قولدايمىز. بۇل جەردە قۇستىڭ كوز جانارىنىڭ ءتۇسى قانداي دەگەن ماسەلە جوق. دەمەك، «قىپ-قىزىل» ءوزىن-ءوزى تە-رىسكە شىعارادى.
4. م: ءىشى كەڭ, سانى جۋان، ءوزى شالقاق.
س: كەڭ يىق, سانى جۋان، ءوزى شالقاق.
ارينە، كەڭ قۇرساق قۇس العىر بولماس كەرەك، سوندىقتان بوي قۋاتىنىڭ كورىنىسى يىعىنىڭ كەڭدىگى بولار-اۋ دەپ قابىلداپ، س. نۇسقاسىنا قول قويماسقا لاج جوق.
ءۇستىرت قاراعانعا وسى ءتورت قانا ءسوزدىڭ ماڭىزى ايتارلىقتاي كورىنبەۋى مۇمكىن، ال تالداۋعا قاراپ وتىرساق، ەكى ءماتىننىڭ كوركەمدىك دەڭگەيىندە ەلەۋلى ايىرماشىلىق بار. قارامەن جازىلعان سوزدەردى ەكى ءماتىننىڭ بىرىنە، ءوز ورنىن تاۋىپ اپارىپ قويساق، بۇرىنعى ەكى نۇسقادان دا ىلگەرى جاڭا شۋماق تۋىپ، جايناپ كەتەر مە ەدى، قايتەر ەدى. ول، مىسالى، مىناۋ بولسا:
كوك تۇمسىعى جۇقالاۋ، كەلسە جالپاق،
مەلجەمدى قوجىر اياق، بۇتى تالتاق.
كوز اۋدانى شۇڭىرەك، كەشكىل ماڭداي،
كەڭ يىق، سانى جۋان، ءوزى شالقاق.
ءارى قاراي تالدايىق. مۇنداعى ايىرما ايتا قالعانداي، بارشىلىق. مىسالى،
م: بايالى، قۇيىمشاقتى، قاۋىرسىندى،
قۇيرىعى اپ-اجارلى ۇزىن ءجۇندى.
ءجۇندى باستى، شەكەلى كەڭ مايدايلى
جاپىراق جيرەن شۋدا، جالپاق قىلدى.
بۇل شۋماق س. نۇسقاسىندا جوق.
م: ساڭعىرۋ ءجۇن سابالاق، القالى كەر،
تاقىسى، بۇكىسى جوق قوماعاي ەر.
ايىر سۇيەك اشاماي، اراسى كەڭ،
بولسا جاقسى بۇل-جاعى ءبىر قارار جەر.
بۇل شۋماق تا س. نۇسقاسىندا جوق.
م: توپشىسى ءالدى بىتكەن جوعارىلاۋ،
شالعىسى قۇيرىعىنا بارسا تاياۋ.
ۇشسا ۇشقىر، تاۋ باسىندا شاقىرمايتىن,
ءبىر تۇلكىدەن باسقامەن بولماسا جاۋ.
س: توپشىسى كەلسە الدىنا جوعارىلاۋ،
شالعىسى قۇيرىعىنا تۇرسا تاياۋ.
كوكتە ۇشقىر، تۇعىرىندا شاڭقىلى جوق,
ءبىر تۇلكىدەن باسقاعا بولماسا جاۋ.
«توپشىسى ءالدى بىتكەن» قۇس ارتىق پا، الدە توپشىسى الدىنا بىتكەن قۇس ارتىق پا؟ نەمەسە، «توپشىسىنىڭ الدىنا ءبىتۋى» قۇستىڭ الدىلىگىن كورسەتە مە؟ ەكىنشى نۇسقاداعى بەلگىگە كۇماندانا قارايتىن وقىرمان، ارينە، ەشبىر كۇدىكسىز، سۇراۋسىز انىق كورىنىپ تۇرعان «ءالدى توپشىنى» قابىلداماق كەرەك. سوندا م. نۇسقاسى - باعالىراق.
شالعىسى قۇيرىعىنا جاقىن بىتكەن قۇس ءتاۋىر ەكەن. ەكى نۇسقادان دا ۇققانىمىز وسى. ەندى قالعانى - وسىنداعى «بارسا» مەن «تۇرسانىڭ» قايسىسى ورنىقتى؟ «بارسا» - بەي-نەلى ءسوز، قوزعالمايتىن، ەندى قايتا بىتپەيتىن دەنە مۇشەسىنىڭ ورنىن كورسەتەدى. «تۇرسا» - تۇسىنىكتى. تەكسەرىپ وتىرعانىمىز ولەڭ بولعاندىقتان، پوەزيانىڭ بەينەلىلىك ەرەكشەلىكتەرىن ەسىمىزگە الىپ، «بارساعا» قول قويار ەدىك.
م. نۇسقاسىنداعى قۇستى ءۇشىرىپ قويىپ، ۇشقىرلىعىن، تاۋ باسىنا شىعارىپ قويىپ شاقىرمايتىن (شاڭقىل-دامايتىن) قىزىقتاعاننان گورى س. نۇسقاسىنداعىداي جاقسى قۇستىڭ ءبىر قاسيەتىن «كوكتە»، ەكىنشى قادىرىن «تۇعىردا» كورگەن ارتىق ەمەس پە؟ س. نۇسقاسىنداعى ناقتىلىق ءتانتى قىلادى. ونىڭ ۇستىنە م. نۇسقاسىنداعى «تاۋ باسىندا شاقىرمايتىن» دەگەن پروزا تەكتى شۇبالاڭقى بەينەلەنگەن بۇلدىر سۋرەت تاعى بار.
م: قالىڭ ەرىن، قارا ءتىل, قانعا تويماس،
قانشا قىمبات الساڭ دا باسىن جويماس.
جيرەن تۇياق شۇباردى تاۋىپ سالساڭ،
جازا ۇستاسا جانە ۇشىپ استە قويماس,-
دەگەن بەسىنشى جانە سوڭعى شۋماق س. نۇسقاسىندا باسقا، اڭ-شىلىق قىزىعىن سۋرەتتەيتىن ەكى شۋماقتى اتتاپ بارىپ ورىن العان. ول مىناۋ:
س: قارا ءتىل، قانجار قياق, قانعا تويماس،
قانشا كورىپ تۇرسا دا الماي قويماس,
شۇبار تۇياق جيرەندى تاۋىپ سالساڭ،
ەردىڭ قۇنىن بەرسەڭ دە باسىن جويماس.
مازمۇنى بىرەۋ: ەكى نۇسقاعا دا ورتاق قۇس بەلگىسى - «قارا ءتىل»، «قانعا تويماس»، قانشا قىمباتقا الساڭ دا باسىن جويمايدى، مۇنداي العىر قۇستىڭ اكەلەر پايداسى شاش ەتەكتەن. ءتۇز تاعىسىنا جاڭىلىپ ءتۇسىپ، الا الماي قالسا دا قويمايدى، قايتا ۇشىپ، دەگەنىنە جەتەدى. قاراسوزدەتسەك، وسىلاي تۇسىنەمىز. پوەزيانىڭ ءوز زاڭى بار.
ال، سول قۇسىمىزدىڭ ءتۇرى-ءتۇسى قانداي ءوزى؟ م. نۇسقاسىندا «جيرەن تۇياق شۇبار»، س. نۇسقاسىندا «شۇبار تۇياق جيرەن».
«اباي ءتىلىنىڭ سوزدىگىنە» قاراساق، اقىن «جيرەن»، «شۇبار» دەگەن سوزدەردى قولدانباعان بولىپ شىعادى.
بىلگىر ابايتانۋشى ق.مۇحامەتحانوۆتىڭ ءوزى كەزىندە وسى ولەڭدەردى باستىرا وتىرىپ مىناداي جار سالۋى تەگىن ەمەس: «...قۇس سالۋعا ماشىقتانعان ساياتشى، بۇركىتشى، قۇسبەگىلەردەن كۇتەتىنىمىز: وسى جاريىلانىپ وتىرعان «بۇركىت سىنى» ولەڭىنىڭ ەكى نۇسقاسى تۋرالى از پىكىرلەرىن دالەلدەپ جازىپ جىبەرسە ەكەن»[9].
سوندىقتان، ەكى نۇسقانىڭ قايسىسى قۇستىڭ تابيعي تۇسىنە جاقىن كەلەدى ەكەن، دەگەن ماسەلەگە كەلەتىن بولساق، ساياتشىلىق تاقىرىبىنداعى كوركەم ادەبيەتتە قاراشۇبار بۇركىتتىڭ دە، «سارىبالاپان» اتانعان قىزعىلت ءتۇستى بۇركىتتىڭ دە بولاتىنى كەزدەسەدى. اقىننىڭ جيرەن دەپ وتىرعانى، بالكىم، قۇستىڭ وسىنداي ءتۇرى شىعار. سوندا دا قارا شۇبار بۇركىتتىڭ تۇياعى سارى نەمەسە قىزعىلتىم، ياكي جيرەن ەكەنىن كورگەنىمىزدى ايتساق ارتىق بولماس. سيرەك كەزدەسەتىن العىر بۇركىتتىڭ ءتۇسى جيرەن بولۋى دا مۇمكىن ەكەندىگىن ايتتىق. دەمەك، ولەڭدەگى قۇس ءتۇسىنىڭ اۋىس-تۇيىستىگى بالەندەي ماڭىزدى بولماي قالادى. بۇل - تەك اقىننىڭ شابىتىنا بايلانىستى ماسەلە.
م: قانشا قىمبات الساڭ دا باسىن جويماس.
ارينە، س. نۇسقاسىنداعى «ەردىڭ قۇنىن بەرسەڭ دە باسىن جويماستان» وسالداۋ. قازاق ءۇشىن قىمبات - قانشا قىمبات بولسا دا، ەردىڭ قۇنىنا (ەر ازاماتتىڭ باسىنا، قادىر-قاسيەتىنە.-ز.ت.) ەشتەڭە جەتپەيدى. «ەردىڭ قۇنى» ساناسا تاۋسىلمايتىن، «ەسەپكە سيمايتىن» ەڭ جوعارى ءباس. ونىڭ ولشەۋى بىرەۋ عانا. وسىنىڭ الدىنداعى «اتتىڭ سىنى» جونىندەگى ماقالادا ايتىلىپ كەتكەن:
سات دەسە مىڭ تىللاعا ساتپاس ەدىم،
قيمايتىن دوستىم كەلىپ قالاماسا.
م. نۇسقاسىن تامامدادىق. بۇل ءماتىن جونىندە مىناداي ءتۇيىن جاساۋعا بولادى: بۇل - العىر قۇستىڭ ستاتيكالىق بەينەسى، ناتۋرادان سالىنعان كەسكىنكەيپى. وندا قىمبات با-عالى، ەر جىگىتتىڭ قولىنا سيرەك تۇسەتىن، مۇنداي ارمان قۇستىڭ كوز توياتىن سىرت ءبىتىمى، كورىك-كەلبەتى سۋرەتتەلگەن. قۇستىڭ ءىس-ارەكەتى، قىراندىق قيمىلى، مىنەزى، العان جەمىسى ءالى جوق. كور دە - تامسان، قىزىعىپ قانا قوي.
ال، س. نۇسقاسىندا جاڭاعى جاقسى قۇس سايات ۇستىندە سىنالىپ، تانىلادى. بۇل جەردە «قانسوناردا بۇركىتشى شىعادى اڭعا» ولەڭىندەگى اڭشىنىڭ اسەرى، كوڭىل-كۇيى، ەسىمىزگە تۇسەدى. ءتىپتى، كەيبىر جەرىندە سول ولەڭنىڭ سارىنى، ءسوز قالىبى، سونداعى تابيعات كورىنىسى، اڭشىلىقتىڭ قىزىعى بار. كەيبىر تۇستارداعى قانىق بوياۋلار، قان قىزدىراتىن قىزىقتار «قانسونارداعىدان» دا كورىكتى كەستە تاپقان:
س: قولىڭنان ءوزى تىلەپ ۇشسا سامعاپ،
قۇرعاتپاي قانجىعاڭدى كۇندە قانداپ.
شەگىر كوز قاندى بالاق قىران بۇركىت
بوزبالا، قاپى قالما, مالىڭدى ىركىپ.
الپىس ەكى ايلالى تۇلكى ۇستاپ,
بايلاساڭ قانداي قىزىق، قارعا سىلكىپ.
قارامەن جازىلعان سوزدەر مەن تىركەستەر وسىنىڭ الدىندا عانا تالداپ قاراستىرعان «قانسونارداعىنى» ءدال قايتالايدى ءارى قاراي:
لىپ ەتىپ، ەتپەتىمەن كەتسە زۋلاپ،
تىم ەپتى سىپىرعاندا جەر باۋىرلاپ،-
دەگەن جولدار «قانسونارداعىدان» دا كوركەم، سارەلى، ەكپىندى. اڭشى ەمەستىڭ دە نازارىن وزىنە تارتىپ الاتىنداي قۋاتتى. وسىلاي ەمىنىپ، ەمىرەنىپ، ەندى نە بولار ەكەن دەپ، ەلەگىزىپ وتىرعان وقىرماندى سەلت ەتكىزەتىن مىنا جولداردىڭ وسى ۋاقىتقا دەيىن اباي جيناقتارىنداعى بولماۋى ءتىپتى، وبال-اق:
جارق ەتىپ جاقپار تاستان تۇلكى قاشسا،
شاڭق ەتىپ قىزدى ۇستاعان بوزبالا ناق.
تۇلكى «جارق ەتىپ» ەدى، بۇركىت «شاڭق ەتىپ» سول مەزەتتە شاپ بەردى.
بۇل - «تاستان تۇلكى تابىلار اڭدىعانعا» دەگەن بوساڭ بايانداۋ ەمەس. «جارق ەتىپ، جاقپار تاستان» قاشقان قىزىل تۇلكى. ءبىر عانا «جارق ەتۋ» مەن «جاقپار تاس» دەگەن «ج» دىبىسىنان باستالىپ، جىلدام ۇندەسۋىنىڭ ءوزى نەگە تۇرادى. ناعىز اباي وسى ەمەس پە؟ ابايعا عانا جاراساتىن شاپشاڭ اقىندىق سەرگەك سەزىم، جاساندىسى جوق جاراسىم وسىنداي بولماس پا؟ تەڭەۋ قانداي! «جارق ەتكەن» قىزدى شاپ ەتىپ ۇستاعان بوزبالا قانداي!
ءارى قاراي: بۇركىت پەن تۇلكىنىڭ، جىگىت پەن قىزدىڭ «ۇستاسۋىن»، سول ۇستاسۋدىڭ ناتيجەسىن كورەمىز. اقىن كوزىمەن كورىپ تۇرمىز. ول مىناۋ:
بۇلقىنىپ، بولمايدى دەپ شايقاسقانداي،
سىتىلىپ، قۇتىلماق بوپ بايقاسقانداي.
ارپالىس، كۇرەس وسىمەن اياقتالدى. وقيعا ءارى قاراي ءوز قيسىنىنا باعىنىپ، ارناسىنا ءتۇستى، سابىر تاپتى.
قاراڭداپ ءدوڭ استىندا جاتسا باسىپ،
تار جەردە ەكى عاشىق ايقاسقانداي.
وسى ءبىر ارپالىس ءساتتى باعامداپ، شارىقتاپ كەتكەن كوڭىل قۇسى ورنىنا قونىپ، شالقىعان سەزىم جالىنى ساباسىنا ءتۇسىپ، ءبىر ساتتىك اڭشىلىق قىزىعىنا كوتەرىپ اكەتكەن قيال قاناتىمەن ىلەسىپ جەرگە قونىپ قاراساق: كادىمگى بۇركىت، كادىمگى تۇلكىنى:
جىبەرمەي باسىپ السا جۇلقىنعاندا،
بوساتپاي بۇرە ءتۇسىپ، بۇلقىنعاندا.
بۇلتارتپاي جۇمارلاپ، تەك جاتىر
شىنىمەن ىنتاسى اۋىپ ۇمتىلعاندا،
كوك تۇمسىق كوزگە دەيىن قانعا باتىپ،
ۇستىنە اتتاي ءمىنىپ وتىرعاندا،
كوڭىلگە كورمەك ءۇشىن و دا قىزىق.
ۇقسايدى قىز بەن جىگىت قوسىلعانعا.
سوڭعى بەس جولدىڭ ءيى قانباعاندىعى كورىنىپ-اق تۇر.
كوك تۇمسىق كوزگە دەيىن قانعا باتىپ، -
دەپ اياقتالسا دا، اقىن ۇپايى تۇگەل. ال، مىنا:
شىنىمەن ىنتاسى اۋىپ ۇمتىلعاندا،
... .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. ..
ۇستىنە اتتاي ءمىنىپ وتىرعاندا
كوڭىلگە كورمەك ءۇشىن و دا قىزىق.
ۇقسايدى قىز بەن جىگىت قوسىلعانعا
دەگەن جولداردىڭ سىباعاسى الدىڭعى شۋماقتاردا وتەلگەن. قايتالاۋ بولعان كۇننىڭ وزىندە ارقاۋى بوس، شيكىلى-ءپىسىلى وسىنداي شۋماقتار عوي، جيناقتارعا كىرگىزبەي جۇرگەن.
البەتتە، تورەشىنىڭ ادىلدىگى: «نە جوق دەپ ەمەس، نەنىڭ بار» ەكەنىن كورىپ، باعالاي بىلۋدە بولسا كەرەك. وسى ۇستانىمعا ساي، قورىتا ايتار بولساق، «بۇركىت سىنى» اباي پوە-زياسىنىڭ ءبىر كەزەڭى رەتىندە ءوز باعاسىن الۋعا ءتيىس. باسقا مىسالدار سياقتى ابايدىڭ اقىندىق لابوراتورياسىنىڭ وزىنە ءتان ەرەكشەلىگىن تانىتاتىن ءبىز تالداعان ءتورت ولەڭ («قانسوناردا» - ەكى نۇسقا, «بۇركىت سىنى» - ەكى نۇسقا) اقىننىڭ «ساياتشىلىق تۋرالى ولەڭدەر تسيكلى» دەپ تولىق مويىنداۋعا لايىق شىعارمالار دەپ سانايمىز. ءتورت ولەڭگە دە ورتاق تاقىرىپ، اقىندىق ءادىس-ءتاسىل، ءتىپتى تۇتاس سيۋجەت دەۋگە تۇرارلىق قۇبىلىستار وسىعان دالەل بولا الادى.
«قانسوناردا» ولەڭىنىڭ سوزدىك قورى تۋرالى كەزىندە م.اۋەزوۆتىڭ تامسانا وتىرىپ، جازعانىن وسى «بۇركىت سىنىنا» دا قاتىستى ەكەنىن ايتساق، قاتەلەسپەسپىز. «شىندىققا، ناقتىلى دەرەكتىلىككە ەرەكشە ءمان بەرگەن اقىن، رەاليستىك ءداستۇر بويىنشا ءوز شىعارماسىنىڭ بارلىق بۇيىمىن، بار تۇرمانىن تۇتاس ەتۋ كەرەك. سونىڭ بەلگىسىن بۇل شىعارمادا اباي ءوزىنىڭ سوزدىگىنەن دە انىق تانىتادى»، دەيدى دە مۇقاڭ ولەڭدە قولدانىلعان «سونار»، «قاعۋشى»، «قايتقان ءىز»، «ۇيىرىمەن ءۇش توعىز» دەگەن سوزدەر مەن تىركەستەردى كەلتىرەدى. ساياتشى سوزدىگىنىڭ قاتارىن «بۇركىت سىنىنداعى» مىسالدارمەن وسىرەر بولساق: «كوك تۇمسىعى»، «مەلجەمدى قوجىر اياق»، «كەشكىل ماڭداي»، «بايالى»، «قۇيىمشاقتى»، «ءجۇندى باس»، «جاپىراق جيرەن شۋدا»، «جالپاق قىل»، «ساڭعىرۋ ءجۇن سابالاق»، «القالى»، «تاقىسى، بۇكىسى جوق»، «ايىر سۇيەك اشاماي»، «ءالدى توپشى»، «شالعىسى»، «قالىڭ ەرىن»، «قارا ءتىل»، «قانعا تويماس»، «جيرەن تۇياق شۇبار»، «شەگىر كوز»، «قاندىبالاق قىران»، «الپىس ەكى ايلالى تۇلكى»، «شۇبار تۇياق جيرەن» ت.س.س. كەتە بەرەر ەدى. مۇحاڭنىڭ باسقا ولەڭگە بەرگەن: «...ءارى مازمۇن، ءارى ءتۇرى قابىسىپ كەلىپ، ءىرى تابىسقا اينالعان اقىندىق تۋىس تانىلادى»، دەگەن باعاسىن وسى «بۇركىت سىنىنا» دا لايىقتاساق، ۇشقارى ەمەس.
ولەڭدەگى ۇيقاس، ەكپىن ماسەلەسى جەكە ءسوز بولۋعا تۇرادى. سول ۇيقاستى قۇرايتىن ەتىستىكتەردىڭ كوركەمدىك-بەينەلىلىگى دە، ءسوز جوق، ۇلكەن سۋرەتكەرگە ءتان. ايتالىق، جىر تارماعىنىڭ ءتورت بۋىندى بولىپ وتىراتىن، سوڭعى بۋناعى قانداي اسەرلى ءارى نانىمدى. «قانعا تويماس»، «الماي قويماس»، «تاۋىپ سالساڭ»، «باسىن جويماس»، «كەتسە زۋلاپ»، «جەر باۋىرلاپ»، «تۇلكى قاشسا»، «شايقاسقانداي»، «ايقاسقانداي»، «بايقاسقانداي»، «جۇلقىن-عاندا»، «بۇلقىنعاندا»... وسىلايشا، ادەمى ۇيلەسكەن سوزدەردىڭ دىبىس ۇندەستىگىن قويۋلا-تىپ، ۇيقاستى ىرىلەتىپ، ەرەكشە قيمىل-ارەكەتكە وقىرمانىن دا قوسىپ اكەتكەندەي. سۋرەتشىلىكتىڭ وسىنداي ابايعا ءتان شەبەرلىگىن كورە وتىرىپ، ونىڭ اۆتورلىعى تۋرالى ۇندەمەي قالۋعا بولار ما؟..
ادەبيەتتەر:
1. اباي. 1-توم.-ا.، 1995
2. «اباي» جۋرنالى. 1992, №2
3. «اباي» جۋرنالى. 1995, №42
4. اباي ءتىلىنىڭ سوزدىگى.-ا.، 1968
5. اباي ەنتسيكلوپەدياسى.-ا.، 1995, 162-بەت.
6. اۋەزوۆ م. 20- توم
7. جۇماليەۆ ق.ج. قازاق ادەبيەتi ماسەلەلەرi جانە اباي پوەزياسىنىڭ تiلi.-ا.، 1960
8. مۇحامەتحانوۆ ق. اباي شىعارمالارىنىڭ تەكستولوگياسى.-ا.، 1959
ماقالانىڭ اۆتورى تۋرالى:
زارقىن سىزدىقۇلى تايشىباي، 1942 جىلى تۋعان، س.م.كيروۆ اتىنداعى قازاق مەملەكەتتىك ۋنيۆەرسيتەتىن بىتىرگەن.
ابايتانۋشى، فيلولوگيا عىلىمدارىنىڭ كانديداتى، سولتۇستىك قازاقستان مەملەكەتتىك ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ پروفەسسورى. «اباي جانە ءباسپاسوز» (ابايتانۋدىڭ رەۆوليۋتسياعا دەيىنگى قاينار كوزدەرى - 1997), «ابايتانۋ ارناسىندا» (اباي شىعارمالارىنىڭ تەكستولوگياسى جانە ابايدىڭ اقىندىق لابوراتورياسى حاقىندا - 2006) دەگەن مونوگرافيالاردىڭ اۆتورى. عىلىمي باسىلىمدار مەن مەرزىمدى باسپاسوزدە ابايتانۋدىڭ قازىرگى كوكەيكەستى ماسەلەلەرى جونىندە كوپتەگەن ماقالالار جاريالاعان. عىلىمي جەتەكشىسى، كەيىن عىلىمي كەڭەسشىسى قر ۇعا اكادەميگى، پروفەسسور رىمعالي نۇرعاليەۆ.
[1] «اباي» جۋرنالى، 1992, №3, 6-86-بەتتەر.
[2] اباي، سول باسىلىم، 1-توم، ا.، 1995, 42-بەت.
[3] جۇماليەۆ ق.ج. قازاق ادەبيەتi ماسەلەلەرiنiڭ تiلi جانە اباي پوەزياسىنىڭ تiلi.-ا.، 1960, 200-بەت.
[4] م.اۋەزوۆ. 20- توم، 103-بەت.
[5] م.اۋەزوۆ. 20- توم، 103-بەت.
[6] «اباي» جۋرنالى. 1992, №2, 44-54 بب
[7] م.تاستامبەكۇلى دىلداعا جيەن بولعاندىقتان، اباي اۋىلىمەن جاسىنان ارالاسقان، اقىن ولەڭدەرىن جاتتاپ، جازىپ الىپ جۇرگەن.
[8] «اباي» جۋرنالى. 1992, №2, 48 ب
[9] «اباي» جۋرنالى، 1995, №42, 49-بەت.
