ول - ابىلايدىڭ حان سايلانۋىن بايانداۋداعى باتۋاسىزدىك. ماسەلەن، «ابىلاي حان» اتتى جيناقتا («جازۋشى» باسپاسى،1993-جىل)  ءسۇيىنباي  ارونۇلىنىڭ  «ءۇش  جۇزگە  بي تولە  ەدى»  دەپ  اتالعان  قىسقا تولعاۋى بار، وندا:

«...ءۇش  جۇزگە  بي تولە  ەدى،

زامانىندا سول تولە

تاشكەنگە ءبىر كۇن كەلەدى.

سەنىڭ اتاڭ ابىلايدى،

ءابىلمانسۇر  اتانىپ،

وت جاعىپ جۇرگەن جەرىندە

شايحانادان  كورەدى.

سول  قۇلدىقتان  قۇتقارىپ،

«سابالاق» دەگەن  ات قويىپ،

تولە  بي  الىپ  كەپ  ەدى.

ەل  تۇيەسىن باقتىرىپ،

قىزمەتىن  كوپكە  جاقتىرىپ،

كىرمە ەكەنىن ايتقىزباي،

حان  قويعان  بابام  سول ەدى...»،

- دەلىنسە، ءشادى تورە جاڭگىرۇلى «تاريحاتىندا» (اتالعان كىتاپتا) جانىبەك حاننىڭ ابىلايدى  حان  ەتىپ  سايلاۋدى ۇيعارىپ، ءۇش جۇزگە حابار بەرىپ، بيلەردى  شاقىرتقانىن  جىرلاي  كەلە:

«...باس  قوسىپ  بىرنەشە  كۇن  بىرگە  تۇردى،

سويلەسىپ جۇرتكەرشىلىك  كەڭەس  قۇردى.

اقىرى ابىلايدىڭ  حان  بولۋىن

ءبارى  دە  ءبىراۋىزدان  قابىل  قىلدى.

اكەلىپ  اق  كيىزدى جايىپ  سالىپ،

ۇستىنە  وتىرعىزدى  حاندى  اپارىپ.

قولداسىپ  ءار  رۋدىڭ  قارياسى،

كيىزدى  ۇستادىلار  ءبارى  بارىپ.

ۇلى  ءجۇز تولە  بيگە  جولىن بەردى،

قازىبەك ورتا  جۇزدەن  شىعا  كەلدى.

ايتەكە  كىشى  جۇزدەن  كيىزدى  ۇستاپ،

بىرەۋى جانىبەكتىڭ ءوزى  دە  ەدى.

تورتەۋى  ءتورت  بۇرىشتان ۇستاپ  تۇردى...»،

-  دەپتى. ال اقىن ماعجان جۇماباەۆ «باتىر بايان»  داستانىندا (ول دا اتالعان كىتاپتا):

«...جيىلدى  وڭشەڭ  نويان  ىعاي-سىعاي،

بايجىگىت، تاسبولات  پەن  بي تولىباي.

ءتۇۋ  باستا ابىلايدى  حان  كوتەرگەن –

قامقورى قاراۋىلدىڭ شەشەن قاناي»،

- دەگەن.

ءسۇيىنباي  اتامىزدىڭ سوزىندەگى ءۇش اعاتتىقتىڭ  ءبىرىنشىسى –  تولە ءۇش جۇزگە بي بولدى دەۋى. ەكىنشىسى – ابىلايدى  حان  كوتەرۋگە  تولە  بي  قاتىستىسى. ءۇشىنشىسى – ابىلايدى تاشكەننىڭ شايحاناسىندا وت جاعىپ ءجۇر دەۋىنىڭ نانىمسىز ەكەنى. ابىلايدىڭ  تەگى تۋرالى باسقا  دەرەكتەردە: «تۇركىستاندا ابىلمامبەت تورەگە قىزمەت قىلىپ ءجۇر ەدىڭ»; «ارقادا ابىلمامبەت تورەنىڭ تۇيەسىن باعىپ، سابالاق اتانىپ جۇرگەن قۇل ەدىڭ»; «ءۇيسىن تولە ءبيدىڭ تۇيەسىن باعىپ ءجۇرىپ سابالاق اتانىپ  ەدىڭ» دەلىنگەن. بىرىزدىلىك جوق.

تاريحي ءۇش ءبيىمىز جايىندا جازىلعان ادەبي، تاريحي-عىلىمي  اڭگىمە، ولەڭ-جىر، ماقالا، ت. ب.  ۇڭىلسەم: ولاردىڭ فانيگە كەلگەن،  باقيعا  اتتانعان  جىلدارى  دا ارقالاي  كورسەتىلىپتى:

تولە بي الىبەكۇلى (1657-1756 جانە 1663-1756),

قازىبەك بي كەلدىبەكۇلى (1667-1764 جانە 1665-1765),

ايتەكە بي بايبەكۇلى (1644-1700 جانە 1683-1739 جانە 1683-1722),

- دەپ  جازىلعان.  دەمەك،  ابىلايدىڭ   ءۇش  جۇزگە  حان  سايلانۋىنان:

تولە  بي  - 15 جىل بۇرىن،

قازىبەك  بي - 6 جىل بۇرىن،

ايتەكە بي - 49 جىل بۇرىن باقيلىق بولىپتى!..

سونىمەن، ابىلايدى 1771-جىلى حان سايلاعان جۇرتشىلىق اراسىندا اتاقتى ءۇش ءبيىمىزدىڭ ۇشەۋى دە بولماسا،  ءشادى تورە  مەن  ءسۇيىنباي  اقىن  نەنى، كىمدى  جىرلادى؟!.  ولاردىڭ ىزىمەن ادەبي، تاريحي «ەڭبەك» جازعاندار دا از ەمەس شىعار. بۇل  اعاتتىققا  تاريحشىلارىمىزدىڭ ءلام-ميم  دەمەگەندەرى  قالاي؟  (دەگەندەر  بولسا، عافۋ  ەتكەي).

بي اتاۋلىدان   قاناي  قۇتتىمبەتۇلىنىڭ  قاتىسقانى (ماعجان جۇماباەۆ ايتقان) يلانىمدى. 1696 - 1778  جىلداردا  ءومىر سۇرگەن قاناي كوكشەتاۋدىڭ زەرەندى وڭىرىندەگى قارابۇلاق اۋىلىندا تۋىپ-وسكەن. ايماققا كەڭ تاراعان اڭىز ونىڭ  ءارى  باتىر، ءارى شەشەن، ءارى ءادىل قازى بولعانىن ايتادى. ابىلايدىڭ  باس  ءبيى  دەلىنەدى.

ەندى ءشادى تورەنىڭ «تاريحاتىنداعى» جانىبەكتى الساق، مەنىڭ كوزىمە تۇسكەن جازبا ەڭبەكتەردەگى جانىبەكتەر دە ابىلايدى حان كوتەرۋدى كورمەگەن، ەڭ بەرگىسى - شاقشاق جانىبەك 1752-جىلى دۇنيەدەن وزعان.

مىنە، وسى الا-قۇلا اقپاراتتاردى حال-حاداري ناقتىلاپ، ءبىر جۇيەگە تياناقتاتار ۋاقىت بولعان جوق پا؟

عابباس قابىشۇلى

Abai.kz