بۇل ساۋالعا جاۋاپ بەرۋ تەك ءبىر قاراعاندا وڭاي. شىن مانىندە ساۋال قۋا وتىرىپ، تىم الىسقا كەتۋگە بولادى. سەبەبى قازاق تايپالارى مەن رۋلارىنىڭ شىعۋ تەگىن ىزدەگەن كەز كەلگەن زەرتتەۋشى ايتەۋىر ءبىر كەزدە قازاقستان اۋماعىنان شىعادى. جانە ونىڭ ىزدەنىس بارىسىندا اشقان جاڭالىقتارى وزگە حالىقتار مەن ەلدەردىڭ بۇرىننان قالىپتاسقان تاريحىنا ءسوزسىز قاراما-قايشى كەلەدى. 
ال ەگەر ونداي زەرتتەۋلەردى جاريالاۋعا كىرىسسەڭ، ۇلتارالىق، ءتىپتى مەملەكەتارالىق قاقتىعىستار تۋدىراتىن العىشارتتارعا جولىعاسىڭ. بۇل اسىرا سىلتەۋ ەمەس. از عانا ۋاقىت بۇرىن وسىعان ۇقساس وقيعا تايلاند پەن كامپۋچيانى مەملەكەتارلىق شيەلەنىسكە الىپ كەلدى. سەبەپ - تايلىق اكتريسانىڭ ء\وز ەلىندە تانىمال، دەگەنمەن، قاتارداعى ازاماتشانىڭ\ كامپۋچيالىقتار ماقتانىش تۇتاتىن تاريحي ەسكەرتكىشتى شىن مانىندە ولار ەمەس، تايلىقتار تۇرعىزدى دەگەن مالىمدەمەسى. 
دەگەنمەن، بۇلاي الىسقا ۇزاماي-اق قويايىق. قازاقستاننىڭ وزىندە بىرقاتار تاريحشى وزدەرىنىڭ زەرتتەۋ جۇمىستارىنىڭ ناتيجەسىن جاريالايمىز دەپ، كوپتەگەن ادامنىڭ اشۋ-ىزاسىن وياتتى. ەگەر ءىس اشۋ-ىزامەن شەكتەلىپ قانا قويسا. كەيدە ول اشۋ-ىزا رەسمي سيپات الادى. ال  بيلىكتىڭ اشۋ-ىزاسى تۋسا، كىنالى دەپ تابىلعاندار جاۋاپقا تارتىلادى. سودان كەيىن جازاعا كەسىلگەن تاريحشى كوتەرگەن تاقىرىپتى قالعان جۇرت ۇزاق ۋاقىت اينالىپ جۇرەدى. 

بۇل ساۋالعا جاۋاپ بەرۋ تەك ءبىر قاراعاندا وڭاي. شىن مانىندە ساۋال قۋا وتىرىپ، تىم الىسقا كەتۋگە بولادى. سەبەبى قازاق تايپالارى مەن رۋلارىنىڭ شىعۋ تەگىن ىزدەگەن كەز كەلگەن زەرتتەۋشى ايتەۋىر ءبىر كەزدە قازاقستان اۋماعىنان شىعادى. جانە ونىڭ ىزدەنىس بارىسىندا اشقان جاڭالىقتارى وزگە حالىقتار مەن ەلدەردىڭ بۇرىننان قالىپتاسقان تاريحىنا ءسوزسىز قاراما-قايشى كەلەدى. 
ال ەگەر ونداي زەرتتەۋلەردى جاريالاۋعا كىرىسسەڭ، ۇلتارالىق، ءتىپتى مەملەكەتارالىق قاقتىعىستار تۋدىراتىن العىشارتتارعا جولىعاسىڭ. بۇل اسىرا سىلتەۋ ەمەس. از عانا ۋاقىت بۇرىن وسىعان ۇقساس وقيعا تايلاند پەن كامپۋچيانى مەملەكەتارلىق شيەلەنىسكە الىپ كەلدى. سەبەپ - تايلىق اكتريسانىڭ ء\وز ەلىندە تانىمال، دەگەنمەن، قاتارداعى ازاماتشانىڭ\ كامپۋچيالىقتار ماقتانىش تۇتاتىن تاريحي ەسكەرتكىشتى شىن مانىندە ولار ەمەس، تايلىقتار تۇرعىزدى دەگەن مالىمدەمەسى. 
دەگەنمەن، بۇلاي الىسقا ۇزاماي-اق قويايىق. قازاقستاننىڭ وزىندە بىرقاتار تاريحشى وزدەرىنىڭ زەرتتەۋ جۇمىستارىنىڭ ناتيجەسىن جاريالايمىز دەپ، كوپتەگەن ادامنىڭ اشۋ-ىزاسىن وياتتى. ەگەر ءىس اشۋ-ىزامەن شەكتەلىپ قانا قويسا. كەيدە ول اشۋ-ىزا رەسمي سيپات الادى. ال  بيلىكتىڭ اشۋ-ىزاسى تۋسا، كىنالى دەپ تابىلعاندار جاۋاپقا تارتىلادى. سودان كەيىن جازاعا كەسىلگەن تاريحشى كوتەرگەن تاقىرىپتى قالعان جۇرت ۇزاق ۋاقىت اينالىپ جۇرەدى. 
وسىلايشا 1952 جىلى سول كەزدەگى كورنەكتى تاريحشىلار ە.بەكماحانوۆ، ب.سۇلەيمەنوۆ تۇتقىندالىپ، 25 جىلعا سوتتالىپ كەتتى. ولارعا «بۋرجۋازيالىق ۇلتشىلدار» دەگەن ايىپ تاعىلدى.
باس-اياعى ون بەس جىل ىشىندە قازاققا سىرتتان تاڭىلعان تاريح ۇلگىسىنە كۇمانمەن قاراعان بارلىق قايراتكەرلەر قۋدالانىپ، ايدالىپ، اتىلىپ ءبىتتى. سودان كەيىن ۇلى وتان سوعىسى باستالدى.
وسىدان بىرنەشە جىل وتكەننەن كەيىن قالعان بىرەن-ساران تاريحشى عالىم ءوز حالقىنىڭ وتكەنىنە ءادىل باعا بەرۋگە قايتا تالپىنىس جاسايدى.  تاريح عىلىمدارىنىڭ كاديداتى ب.اسپاندياروۆ «قازاقتىڭ ءۇش ءجۇزىنىڭ قالىپتاسۋى» اتتى تاقىرىپتى زەرتتەي باستادى. ءتىپتى زەرتتەۋ جۇمىسى بەكىتىلىپ، رەسپۋبليكا عىلىم اكادەمياسىنىڭ  تاريح، ارحەولوگيا جانە ەتنوگرافيا ينستيتۋتىنىڭ 1950 جىلعى جوسپارىنا ەنگىزىلدى.
ءارى قاراي نە بولعانىن و.سۇلەيمەنوۆتىڭ وسى جاقىندا «پروستور» جۋرنالىنا جاريالانعان ماتەريالىنان كورە الاسىزدار. ب.اسپاندياروۆتىڭ قازاق جۇزدەرى، تايپالارى مەن رۋلارى تۋرالى ەڭبەگى دە سوندا جارىق كورگەن.
بۇرىنعى ۋاقىتتا، ياعني 90-شى جىلداردىڭ باسىنا دەيىن ب.اسپاندياروۆتىڭ جۇمىستارى اۆتورلار ءۇشىن جانە تاريح تاقىرىبى قىزىقتىراتىن قاراپايىم جۇرت ءۇشىن تىيىم سالىنعان ەڭبەكتەر ساناتىندا بولاتىن. قازىر ولاردى وقي وتىرىپ، وتكەنىمىز تۋرالى ادەبيەت بيبليوگرافياسىن قۇرايتىن ەڭبەكتەردىڭ كوبىن ءبىز نەگە تىم كەش قولعا تۇسىرەمىز دەگەن سۇراققا جاۋاپ ىزدەيسىڭ. سەبەبى، جۇرتشىلىققا ب.اسپاندياروۆتىڭ «ەجەلگى قازاقتاردىڭ مەكەن ەتكەن جەرلەرى تۋرالى بىرقاتار دەرەك» جانە «قازاق اتاۋىنىڭ شىعۋ تەگى تۋرالى سىن ماقالالار»  سەكىلدى ەڭبەكتەرى بۇرىننان جاقسى تانىس بولسا، 1960-1980 جىلداردىڭ وزىندە قازاقتىڭ قوعامدىق يدەيالارى باسقا ارنامەن اعار ەدى. عالىم قازاق تايپالارى مەن رۋلارى رەسمي سىزىلعان كەڭىستىك شەگىنەن كولەمدى اۋماقتى مەكەن ەتكەن دەپ ەسەپتەيدى. 
نەگىزىندە، قازاق حاندىعى تولىق ماعىناسىندا قازاق مەملەكەتى بولىپ ەسەپتەلدى مە؟ ءبىز ەسەپتەلگەن جوق دەپ ويلايمىز. قازىرگى تاريحشىلاردىڭ     بۇرىنعى زامان قازاقتارىن قازاقستاننىڭ قازىرگى اۋماعى كولەمىنە  تىقسىرىپ تىعۋعا جاسايتىن ارەكەتتەرى تاڭ قالدىرادى. قازاقتىڭ حالىق رەتىندە جانە بەلگىلى ءبىر شەكاراسى بار ايماق رەتىندە تاريحى ءبىر-بىرىنە سايكەس كەلمەيدى، بۇنى ۇعاتىن كەز جەتتى. ايتپەسە قازاق فولكلورىنىڭ قىرىم، تانا (دون), ازاۋ (ازوۆ), كازان سەكىلدى ت.ب. (قاراڭىز.: «بەس عاسىر جىرلايدى» باسىلىمى، الماتى)  اتاۋلارعا تۇنىپ تۇرعانىن قالاي تۇسىندىرۋگە بولادى؟
ب.اسپاندياروۆتى وقىپ وتىرىپ،  وتكەن تاريحتى وسى تاسىلمەن زەرتتەۋدىڭ سول كەزدىڭ وزىندە-اق پايدالانىلعانىن كورەسىز. بۇعان ب.اسپاندياروۆتىڭ «ەجەلگى قازاقتاردىڭ مەكەن ەتكەن جەرلەرى تۋرالى بىرقاتار دەرەك» اتتى ەڭبەگىنەن الىنعان مىنا ءبىر جولدار كۋا بولا الادى:
«مىنا قاناتتى ءسوز وتە ماڭىزدى تاريحي ماعىناعا يە:
بارعان جەرiڭ بالقان تاۋ،
ول دا بiزدiڭ كورگەن تاۋ..
تۇسىنىكتەمە بەرىپ جاتۋ ارتىق، ماقال ەجەلگى قازاقتاردىڭ تانىم كوكجيگىن كورسەتىپ تۇر: ال، تومەندەگى جولدار جوعارىدا كورسەتىلگەن دەرەككە ورىندى تولىقتىرۋ بولماق:
قىزىڭدى بەر قىرىمعا،
ۇلىڭدى جiبەر رۋمعا.
بۇل مىسالدار ەجەلگى قازاقتاردىڭ ەۋروپانىڭ شىعىسىنداعى تايپالارمەن جانە ەلدەرمەن كەڭىنەن بايلانىستا بولعانىن كورسەتەدى».   بۇل مالىمدەمەنىڭ قازاقتارعا كوپتەگەن تاريحي دەرەكتەر تاڭۋعا اۋەس قازىرگى اۆتورلار ەمەس، «بۋرجۋازيالىق ۇلتشىل» دەگەن ايدار تاعىپ، قاتال جازا الاتىن ۋاقىتتا ايتىلعانى قايران قالدىرادى. 
قازىر ۋاقىت باسقا. بىراق ب.اسپاندياروۆ جارتى عاسىر بۇرىن ايتقانداي قازاقتىڭ ءالى تۇمانعا بوككەن تاريحىن  «وبەكتيۆتى، قاھارماندىق تەمپەرامەنتتى ارالاستىرماي، سالقىنقاندىلىقپەن تالداۋ»   جانە «بۇل قىم-قيعاش ماسەلەنى» «ورتاق كۇشپەن»  شەشۋ ءىسى ءالى كۇنگە دەيىن كۇن تارتىبىنەن تۇسكەن جوق. مەن تاريحشى ەمەسپىن، ءجۋرناليستپىن. بىراق، بۇل ماسەلەمەن كوپتەن بەرى اينالىسىپ جۇرگەندىكتەن، مەنىڭ بۇل تالپىنىسىم ارتىق بولماس دەپ ويلايمىن.
وسى كۇنگە دەيىن قازاق تاريحىنىڭ تىلسىم تۇستارى كوپ. اسىرەسە تاريحي باسىلىمداردا ورىن الاتىن «كازاكتاردىڭ» قايسىسىن قازاقتاردىڭ ارعى اتاسى ساناپ، قايسىسىن ورىس جانە ۋكراين كازاكتارىنىڭ اتاسى دەپ ەسەپتەۋ كەرەك دەگەن ماسەلە تالاس تۋدىرادى.
«قازاقتار» دەگەن ەتنونيم قايدان شىقتى جانە ونىڭ «كازاكتار» ەتنونيمىنە قانداي قاتىسى بار؟ قازاق جۇزدەرى قاشان جانە قانداي جاعدايلاردا پايدا بولدى؟ موڭعول شاپقىنشىلىعى كەزىندە قازاقتار وتىراردى ەرلىكپەن قورعادى ما الدە باسىپ الۋعا ەرلىكپەن اتسالىستى ما؟ بۇنداي ساۋالدار كوپ. جانە ولارعا ءالى كۇنگە دەيىن ءجونى ءتۇزۋ جاۋاپ جوق. قازاقتانۋشىلاردىڭ وزدەرى مۇنى مويىنداپ وتىر.
مىسالى، قازاقتار جونىندەگى ەڭ بەدەلدى اعىلشىن مامانى بولىپ تابىلاتىن، ورتالىق ازيا، شىعىس جانە افريكا جونىندەگى زەرتتەۋ ورتالىعىنىڭ ديرەكتورى شيرين اكينەردىڭ پىكىرى مىنانداي: «قازاق» ءسوزىنىڭ ەتيمولوگياسى ءالى كۇنگە دەيىن قۇپيا قالىپ وتىر. حالىق ەتيمولوگياسى بۇل ءسوزدىڭ شىعۋ تەگىن «قاز» جانە «اق»، ياعني «اق قاز» \ەجەلگى توتەمدىك سيمۆول\ تۋرالى اڭىزبەن بايلانىستىرادى. وسى ماسەلەگە وراي كوپتەگەن تەوريالار ۇسىنىلعانمەن، تاريحشىلار مەن فيلولوگتار بۇدان وزگە نانىمدى تۇسىنىك بەرە الماي وتىر». (ش.اكينەر «قازاق سانا-سەزىمىنىڭ قالىپتاسۋى. تايپادان ۇلتتىق مەملەكەتكە دەيىن»).
«قازاق» ەتنونيمى كەڭەس كەزىندە ويلاپ تابىلعان. ول بارىنشا جاساندى، سەبەبى ءبىز ءوزىمىزدى «كازاح» دەپ ەمەس «قازاق» دەپ اتايمىز. پاتشالىق ءداۋىر كەزىندە ءبىزدى رەسەي كازاكتارىمەن شاتاستىرماس ءۇشىن الدىمەن «قىرعىز-قايساق» دەپ اتادى، كەيىنىرەك «قىرعىز» دەيتىن بولدى. بۇلاردىڭ بارلىعى سىرتتان تاڭىلعان ەتنونيمدەر، سەبەبى قازاقتار وزدەرىن ەشقاشان بۇلاي اتاعان ەمەس.  پاتشا كەزىندە دە، كەڭەستىك ۋاقىتتا دا ءبىزدىڭ حالىق الدىمەن «كازاح» ەمەس، «كازاك» اتالدى. رومانوۆتار داۋىرىندە بۇل ءۇردىس ەكىنشى ەكاتەريناعا دەيىن كورىنىس تاپتى، ال كەڭەس بيلىگى كەزىندە حح عاسىردىڭ جيىرماسىنشى جىلدارىنا دەيىن ورىن الىپ كەلدى.
ءحىح عاسىردىڭ وزىندە ا.س. پۋشكيننىڭ زامانداسى نيكولاي پولەۆوي «ورىس حالقىنىڭ تاريحى» اتتى كوپتومدىق شىعارماسىندا «ازيادا ءالى كۇنگە دەيىن ءبۇتىن ءبىر تۇرىك ورداسى كازاك \قىرعىز-قايساق\ دەپ اتالىپ كەلەدى» دەپ جازدى. ودان كەيىنگى ۋاقىتتاردا رەسەيدە «كازاكتار» دەگەن ەتنونيم  قازاقتارعا قاتىستى مۇلدە پايدالانبايتىن بولدى. ونى قازاقستاننىڭ جەرگىلىكتى حالقىنا قاتىستى قولدانۋ - رەسەي تاريحىندا كەڭەس ءداۋىرىنىڭ باسىندا قايتا ورىن الا باستادى. بىراق ۇزاققا سوزىلعان جوق. سودان كەيىن ورىس تىلىندە بىزگە قاتىستى قولدانىلاتىن «كازاكتار» دەگەن اتاۋ جاڭادان ويلاپ تابىلعان «كازاحي» دەگەن تەرمينمەن اۋىستىرىلدى.  بۇل ءالى كۇنگە دەيىن كۇشىن جويماي كەلەدى.
تاريحىمىزدىڭ كوپ جەرلەرى ءبىزدى كازاكتاردىڭ تاريحىمەن بايلانىستىراتىن مۇمكىندىكتىڭ ءبارىن جويۋ ءۇشىن ادەيى  بۇرمالانىپ وتىرعانداي كورىنەدى. قازىر انىقتالىپ وتىرعانداي، ولاردىڭ تاريحىندا دا «اقتاڭبالار» جەتكىلىكتى ەكەن. ءبىزدىڭ زامانداسىمىز، رەسەيلىك تاريحشى جانە جازۋشى ف.گريمبەرگ وسىعان بايلانىستى بىلاي دەيدى: «كازاكتار تۋرالى XVI-XVII عاسىر مالىمەتتەرى ءالى تولىق اشىلعان جوق جانە جەكەلەي جويىلعان سەكىلدى». قالاي بولعاندا دا ءبىر نارسە عانا انىق. ب. اسپاندياروۆتىڭ جارتى عاسىر بۇرىن شاقىرعان ۇندەۋىنە قوسىلۋعا قازىر كەدەرگى دە از، مۇمكىندىك تە مولىراق. ماسەلە ءوز تاريحىمىزدى قايتا جازىپ شىعۋدا نەمەسە ءوز-ءوزىمىزدى قولپاشتاپ، ماقتانۋدا بولىپ تۇرعان جوق. وتكەن تاريحتى سالقىنقاندىلىقپەن مۇقيات زەرتتەيتىن ۋاقىت جەتكەن سەكىلدى. جانە بۇل ءىس ەڭ الدىمەن قازاق جۇزدەرىنىڭ، تايپالارى مەن رۋلارىنىڭ شىعۋ تەگىنە بايلانىستى ساۋالدارعا جاۋاپ ىزدەۋدەن باستالۋى كەرەك.

قايرات قازاقباەۆ