28-ءشى ماۋسىمدا قازاقستاندا سەنات سايلاۋى وتەدى. سەنات سايلاۋى ءۇشىن بيۋدجەتتەن 92 ميلليون تەڭگە جۇمسالماق كورىنەدى. قر ورتالىق سايلاۋ كوميسسياسى وسىنداي اقپار تاراتىپ وتىر.

ۇمىتكەرلەر 7-ءشى ماۋسىمعا دەيىن تىركەلىپ، 8-27 ماۋسىم ارالىعىندا قوس وكپەسىن قولتىعىنا قىسىپ، وبلىستارعا شاپقىلايدى. ۇگىت-ناسيحاتتارىن ايتىپ، ءماسليحات دەپۋتاتتارىنان داۋىس سۇرايدى.

ەندى تارقاتىپ كورەيىك. سەنات دەپۋتاتى بولۋعا بەلىن بۋعان ءاربىر ۇمىتكەردىڭ قالتاسىندا 17 ميلليون تەڭگەسى بولۋى شارت. ونىڭ 4 ميلليون 891 مىڭ تەڭگەسى ءوز قالتاسىنان شىقسا، قالعان 12 ميلليون 229 مىڭ تەڭگەنى تانىس-تامىرى بەرە تۇرۋى ءتيىس ەكەن. اي سايىن ميلليونعا جۋىق تابىس تاباتىن سەناتورلاردان 4-5 ميلليون تەڭگەنىڭ تابىلاتىنى كۇمانسىز. سوندىقتان، 47 ورىنعا وتىراتىن 47 ۇمىتكەردەن (ۇمىتكەرلەردىڭ سانى بۇدان دا ارتىق بولۋى مۇمكىن) جيىنى 804 ميلليون 640 مىڭ تەڭگە شىعىن شىعاتىن بولادى. بۇل – جاڭاعى، ۇمىتكەرلەردىڭ ۇگىت-ناسيحاتىنا جۇمسايتىنى. ياعني، وبلىستاردى ارالاۋعا، ءماسليحات دەپۋتاتتارىمەن كەزدەسۋگە 47 كانديدات 804 ميلليون جۇمسايدى. بۇل – ءبىر. ەندى ءبىر ورىنعا بىرنەشە ۇمىتكەردەن كەلەتىنىن ەسكەرسەك، جاڭاعى 804 ميلليون بىرنەشە ەسەگە كوبەيەتىنى ءسوزسىز. ەگەر دەپۋتات بولۋدان دامەلى ءار ۇمىتكەر ءوز قالتاسىنان 17 ميلليون شىعىندايتىن بولسا، مەملەكتىك بيۋدجەتتەن، ياعني سايلاۋ قورىنان 92 ميلليون تەڭگەنى نە ءۇشىن جاراتاتىنى تۇسىنىكسىز؟..

92 ميلليون تەڭگە بيۋدجەتتىڭ اقشاسى. سايلاۋدى وتكىزۋ، شەتەلدىك باقىلاۋشىلاردى كۇتىپ الۋ، سولاردىڭ اس-اۋقاتىنا جاراتۋ ءۇشىن جۇمسالاتىن قارجى. ءبىتتى.

قازاقستاندا وتەتىن كەزەكتى سەنات سايلاۋىنا نەشە باقىلاۋشى كەلەتىنى ازىرگە بەلگىسىز. دەگەنمەن، ءماجىلىس سايلاۋىنان گورى – سەنات كرەسلولارى ەداۋىر از بولعاندىقتان، سايلاۋ پروتسەسسى دە داڭعازالانباسا كەرەك-ءتى. سەناتتا – 47 ورىن. ماجىلىستە – 107 ورىن.

سالىستىرمالى تۇردە ايتاتىن بولساق، ۇكىمەت 2016 جىلعى ءماجىلىس سايلاۋىنا بيۋدجەتتەن 4 ميلليارد تەڭگە شىعىنداعان ەدى. بۇل جەردە ماجىلىسپەن قاتار ءماسليحات سايلاۋى قاتار وتكەنىن جانە ءماسليحات سايلاۋىنا  ەلەكتوراتتىڭ قاتىسىپ، داۋىس بەرگەنىن ەسكەرسەك، ورتاق قازاننان وجاۋلاپ بەرگەن 8 ميلليارد تەڭگەنىڭ ءجونىن تابۋعا بولادى. ويتكەنى، سەناتتاعىداي 47 دەپۋتاتتى ەمەس، ءماجىلىستىڭ 107, ءماسليحاتتىڭ 3335 دەپۋتاتىن سايلادىق.

ال ەندى مىنا دەرەكتەرگە كوز جۇگىرتسەك، قازاقستان سايلاۋعا قانشا قارجى جۇمساپ كەلە جاتقانىن انىق كورەسىز.

مىسالى، 2011 جىلى قر پارلامەنتى سەناتىنىڭ سايلاۋىنا قازىنادان 256 ميلليون تەڭگە بولىنسە، ءدال سول جىلى كەزەكتەن تىس پرەزيدەنت سايلاۋىنا بيۋدجەتتىڭ 4,3 ميلليارد تەڭگەسى جۇمسالعان.

2012 جىلى ءماجىلىس پەن ءماسليحات سايلاۋى دەپ شاپقىلاپ ءجۇرىپ، بيۋدجەتتىڭ 5 ميلليارد 200 ميلليون تەڭگەسىن جاراتىپ جىبەرىپتىك.

2013 جىلى جەرگىلىكتى اكىمدەر سايلاۋىنا قازىنادان  334 ميلليون تەڭگە جۇمسالعان.

2014 جىلى دا  سايلاۋ وتكىزدىك. بۇل جولى سەنات سايلاۋى. قازىنانىڭ 369 ميلليون تەڭگەسى جۇمسالدى بۇل سايلاۋعا.

2015 جىلى كەزەكتەن تىس پرەزيدەنت سايلاۋىن وتكىزدىك. سايلاۋ ناۋقانىنا مەملەكەت بيۋدجەتىنەن 5,5 ميلليارد تەڭگە ءبولىندى.

سونىمەن سۇراق: سەنات سايلاۋى بىزدە سونشالىقتى ساياسي ءمانى زور سايلاۋ ما؟ بۇلايشا سۇراق قويۋىمىزدىڭ سەبەبى، سەناتتا بار بولعانى 47 ورىن. ونىڭ 15-ءىن پرەزيدەنت ءوزى تاعايىندايدى. دەمەك، كانديداتتار 38 ورىنعا عانا تالاسا الادى.

جوعارعى پالاتانىڭ پارلامەنتارزيم تاريحىنداعى ورنى مەن ءرولى تۋرالى ايتقاندا، دەپۋتاتتىق كورپۋستىڭ بەلگىلى مولشەردە جوعارعى بيلىكپەن ىمىرلاسقانىن جاسىرا المايمىز. دەپۋتاتتىق كورپۋس جۇمىسىنىڭ تيىمدىلىگىن ارتتىرۋ ءۇشىن پارلامەنت قۇرىلىمىن تۇبەگەيلى وزگەرتۋگە باعىتتالعان كونستيتۋتسيالىق رەفورما قاجەت شىعار، مۇمكىن.

جالپى قازاقستاننىڭ زاڭ شىعارۋشى قۇرىلىمىنا سەنات كەرەك پە دەيتىن سۇراقتىڭ جانە  تۋاتىنى ءسوزسىز.

سەبەبى قازىرگى سەنات ىڭعاي قاريالاردان قۇرالعان. اقساقال بيلىكتىڭ جوعارعى پالاتاسىنداعى پاتسيەنتتەر پەنسياعا شىعاتىن ۋاقىت كەلدى دەسەك تە، سەناتتىڭ شال-شاۋقاندار جيىلعان وردا ەكەنىن اتاۋى اقتاپ تۇر. ال سەنات ءسوزى – لاتىنشا  senatus, senex — كارى، قاريا سوزىنەن شىققان. بۇل جەردە سەنات دەپۋتاتتارىنىڭ ورتاشا جاس مولشەرىنە دە توقتالا كەتكەن ءجون. 72 جاستاعى سەناتور التىنباەۆتان باستاپ ەسەپتەسەك، 60-69 جاس ارالىعىندا – 25 دەپۋتات، 50-59 جاس ارالىعىندا – 15 دەپۋتات بار ەكەن. توراعا توقاەۆتىڭ ءوزى – 64 جاستان اسىپ بارادى.

پرەزيدەنت پارمەن بەرىپ، دوداعا «دوپۋسك» الاتىندار تۋرالى تاعى جازا جاتارمىز. قازىرشە، پارلامەنتتىڭ جوعارعى پالاتاسىندا «پىرىلداپ» جاتاتىندار تۋرالى ايتايىق. سەناتتاعى 47 دەپۋتاتتى تانيسىز با؟

مىسالى، استاەۆ ەرتارعىن، احمەتوۆ راشيت، اكىموۆ راشيت، بورتنيك ميحايل، گروموۆ سەرگەي، جاقسىبەكوۆ سەرىك، جولداسباەۆ مۇراتباي، يشانوۆ قايرات، كيم گەورگي، كوبەنوۆ ماناپ،  كۇزەكوۆ اسحات، قۇسداۋلەتوۆ دۋلات، قىلىشباەۆ نۇرلان، مۇقاەۆ ەربولات، مۇقاشەۆ تولەۋبەك، مۇساحانوۆ اڭسار، نۇرعاليەۆ جەڭىس، پەرەپەچينا ولگا، پلوتنيكوۆ سەرگەي،  پولتوروباتكو ليۋدميلا، رەدكوكاشين ۆلاديمير،  تۇسىپبەكوۆ راشيد، تاعىموۆ مارات، شەلپەكوۆ باقتىباي. بۇلاردىڭ بارلىعى سەنات دەپۋتاتتارى. نە ىستەپ، نە قويىپ جاتقاندارىنان جۇرت تۇگىلى وزدەرى ماقۇرىم دەسەك ارتىق ايتپاعان بولار ەك. اسىرەسە، پەرەپەچينا ولگا، پلوتنيكوۆ سەرگەي،  پولتوروباتكو ليۋدميلا، رەدكوكاشين ۆلاديمير دەيتىن  سەنات دەپۋتاتتارىنىڭ بار-جوعىنان مىنا حالىق مۇلدە بەيحابار. بۇلار تاعايىندالعان با، الدە سايلانعان با؟

جوعارىدا اتالعانداردىڭ دەنى كەزىندە وبلىس اكىمى دەڭگەيىندەگى قىزمەتتە بولىپ، ول قىزمەتتەرىن ءجۇردىم-باردىم اتقارىپ، اقىرىندا سەناتتىڭ ورىنتاعىنا قونجيعاندار. مىسالى، اڭسار مۇساحانوۆ دەيتىن سەنتورىمىزدى الايىق. اڭسار مۇساحانوۆ كەزىندە الماتى وبلىسىندا اكىم بولدى. نە ىستەدى؟ ءوزىنىڭ جەكەمەنشىك مالىن ءوسىردى. مۇساحانوۆتىڭ مىڭعىرعان مالى تۋرالى سول كەزدە جۇرت اراسىندا از اڭىگمە ايتىلعان جوق.  سويتكەن مۇساحانوۆ ەلباسىنىڭ الماتى وبلىسىنا جاساعان ءىسساپارىندا قاراپايىم ساۋالدارعا جاۋاپ بەرە الماي، جەرگە قاراعان ەدى. سوڭىندا سەنات دەپۋتاتتىعىنا ءبىر-اق سەكىردى. ارينە، سەناتورلاردىڭ بارىنە قاتىستى ءبىر جاقتى پىكىر بىلدىرۋگە بولمايدى. ولاردىڭ اراسىندا مەملەكەتشىل تۇلعالار دا بار.  مىسالى، قۋانىش ايتاحانوۆ، جابال ەرعاليەۆ، مۇرات باقتيارۇلى سەكىلدى ۇلتتىق، مەملەكەتتىك مۇددە جولىندا قاجىرلى ەڭبەك ەتىپ كەلە جاتقان ازاماتتاردىڭ بارىنا سۇيسىنەمىز.

ايتكەنمەن دە، ءتىزىمى جوعارى جاقتا بەكىپ، بەكىگەن تىزىمگە ءماسليحات دەپۋتاتتارى داۋىس بەرەتىن سەنات سايلاۋىنا بۇگىنگىدەي قارجى داعدارىسى كەزىندە 92 ميلليون تەڭگەنى شىعىن ەتپەسە دە بولار ەدى دەپ ويلايمىز. ويتكەنى، بۇل سايلاۋ قوعامنىڭ ساياسي تاجىريبە جيناقتاۋىنا ۇلەس قوسىپ، ساياسي مادەنيەتىن ارتتىرىپ، دەموكاتريا تالاپتارىنا  جاۋاپ بەرىپ جاتقان جوق.

نۇرگەلدى ابدىعانيۇلى

Abai.kz