شەرعازى قايىپۇلىن بiلەمىز بە؟
ابىلسەيىت قاپيزۇلى، تاريح عىلىمدارىنىڭ دوكتورى، پروفەسسور،
ۇلجان احمەتوۆا، تاريح عىلىمدارىنىڭ كانديداتى
پارسى ەلىن مويىنداتىپ، 1746-1756 جىلدارى حيۋانى بيلەپ، قازاقستاننىڭ وڭتۇستىك ءوڭىرىن ءاۋلەتىمەن قورعاعان قايىپ حاننان تاراعان 30 ۇلدىڭ ىشىندە شەرعازىنىڭ ورنى ەرەكشە. جاس كەزىنەن حيۋا مەن بۇحارانى ارالاپ، ولاردىڭ ساياساتتارىنا قانىققان ول العىرلىعىمەن، شەشەندىگىمەن كوزگە ءتۇستى. ابىلقايىر حان زامانداسى بولعان اتاسى باتىردىڭ، اكەسى قايىپتىڭ ءتالىم-تاربيەسىن الىپ، رەسەي، قىتاي، پارسى ەلدەرىنىڭ قازاق جەرىندەگى مۇددەلەرىن تەرەڭ سەزىنە ءبىلدى. ورىنبور گەنەرال-گۋبەرناتورى پ.ك.ەسسەنگە كىشى جانە ورتا ءجۇز اقساقالدارى جازعان ءبىر حاتتا «ونىڭ بابالارى 17 ۇرپاعىنان بەرى ەل بيلەپ كەلگەن، قازاق جۇرتىنا ادال قىزمەت ەتكەن جانە ۇرگەنىشتە تۇرىپ، بۇحاردى جانە قازاق جۇرتىن قوسا ادىلدىگىمەن بيلىك قۇرعان» - دەلىنگەن [ماتەريالى پو يستوري كازاحسكوي سسر (1785-1828). ت. ءىV. م. - ل.، 1940. س.314]. شەرعازى قايىپۇلى ابىلاي حانمەن 8, نۇرالى حانمەن 10 اتادان قوسىلىپ، ءوز باستاۋلارىن جانىبەك حاننان الادى.
كەيىن ءىى ەكاتەرينا تاپسىرماسىمەن قايىپ حان جونىندە تولىق مالىمەتتەر جيناقتالدى. وندا قايىپتىڭ حيۋادا حان بولعاندىعى، سوڭعى ون جىلدا كىشى جۇزدە سىر بويىنداعى ۇلى بورسىقتى، ەلەك وزەنى بويلارىن جايلايتىنى ايتىلدى. سونىمەن بىرگە وعان «ويى ۇشقىر، ەپتى، وتكىر جانە جازۋ بىلەدى» دەگەن باعا بەرىلەدى.
ابىلسەيىت قاپيزۇلى، تاريح عىلىمدارىنىڭ دوكتورى، پروفەسسور،
ۇلجان احمەتوۆا، تاريح عىلىمدارىنىڭ كانديداتى
پارسى ەلىن مويىنداتىپ، 1746-1756 جىلدارى حيۋانى بيلەپ، قازاقستاننىڭ وڭتۇستىك ءوڭىرىن ءاۋلەتىمەن قورعاعان قايىپ حاننان تاراعان 30 ۇلدىڭ ىشىندە شەرعازىنىڭ ورنى ەرەكشە. جاس كەزىنەن حيۋا مەن بۇحارانى ارالاپ، ولاردىڭ ساياساتتارىنا قانىققان ول العىرلىعىمەن، شەشەندىگىمەن كوزگە ءتۇستى. ابىلقايىر حان زامانداسى بولعان اتاسى باتىردىڭ، اكەسى قايىپتىڭ ءتالىم-تاربيەسىن الىپ، رەسەي، قىتاي، پارسى ەلدەرىنىڭ قازاق جەرىندەگى مۇددەلەرىن تەرەڭ سەزىنە ءبىلدى. ورىنبور گەنەرال-گۋبەرناتورى پ.ك.ەسسەنگە كىشى جانە ورتا ءجۇز اقساقالدارى جازعان ءبىر حاتتا «ونىڭ بابالارى 17 ۇرپاعىنان بەرى ەل بيلەپ كەلگەن، قازاق جۇرتىنا ادال قىزمەت ەتكەن جانە ۇرگەنىشتە تۇرىپ، بۇحاردى جانە قازاق جۇرتىن قوسا ادىلدىگىمەن بيلىك قۇرعان» - دەلىنگەن [ماتەريالى پو يستوري كازاحسكوي سسر (1785-1828). ت. ءىV. م. - ل.، 1940. س.314]. شەرعازى قايىپۇلى ابىلاي حانمەن 8, نۇرالى حانمەن 10 اتادان قوسىلىپ، ءوز باستاۋلارىن جانىبەك حاننان الادى.
كەيىن ءىى ەكاتەرينا تاپسىرماسىمەن قايىپ حان جونىندە تولىق مالىمەتتەر جيناقتالدى. وندا قايىپتىڭ حيۋادا حان بولعاندىعى، سوڭعى ون جىلدا كىشى جۇزدە سىر بويىنداعى ۇلى بورسىقتى، ەلەك وزەنى بويلارىن جايلايتىنى ايتىلدى. سونىمەن بىرگە وعان «ويى ۇشقىر، ەپتى، وتكىر جانە جازۋ بىلەدى» دەگەن باعا بەرىلەدى.
ي.ۆ.ەروفەەۆانىڭ انىقتاۋىنشا، 1785 جىلى قايىپقا ءالىمۇلدارى رۋلارىنان 12 000 ءتۇتىن باعىنعان ەكەن. قايىپ حاننىڭ ەكىنشى ۇلى شەرعازىنىڭ قوعامدىق-ساياسي بەلسەندىلىگى سىرىم داتۇلى باستاعان ۇلت-ازاتتىق قوزعالىس كەزەڭىندە انىق كوزگە ءتۇستى. ول قايىپ باتىرۇلىنىڭ نۇرالى حان ورنىنا ۇسىنىلۋىمەن، ال شەرعازىنىڭ ونى مويىنداتۋ ءۇشىن رەسەيگە قازاق ەلشىلەرىن باستاپ اتتانۋىمەن دالەلدەنەدى.
قايىپ باتىرۇلى 1785 جىلى 21 قىركۇيەكتە ەلەك قورعانىنان 100 شاقىرىم جەردەگى جىڭىشكە وزەنى بويىندا وتكەن قازاقتىڭ بي، باتىرلارىنىڭ كەڭەسىندە حان تاعىنا ۇسىنىلدى. سىرىم، تىلەنشى، كوككوز، سەگىزباي، تۇرمامبەت، ت.ب. ءبىراۋىزدان قايىپتى قولدادى. سودان 1785 جىلى ءىى ەكاتەرينا و.ا.يگەلسترومعا جانىنا 3 قازاق دەپۋتاتىن ۇستاۋعا بۇيرىق شىعاردى. بۇيرىققا سايكەس مۇراعاتتا العاش رەت شەرعازى قايىپۇلى اتالىپ، گۋبەرناتور جانىنا الدىرىلدى. شەرعازىمەن بىرگە بورانباي، جانۇزاق مىرزالار اتتاندى. ولارعا ورىس ۇكىمەتىنەن جالاقى تولەنىپ، كەرۋەن ماسەلەلەرىن شەشۋگە مىندەتتەلدى [پسۆ ءى.-ت.22.-№ 16292]. كەيىن 1787 جىلى جايىقتىڭ سامار بەتىنە اتاقتى بي، باتىرلارمەن بىرگە قايىپتىڭ ءىنىسى قاراباي سۇلتان شەكتى رۋىنىڭ 1500 تۇتىنىمەن سارايشىق قورعانى جاقتان مال قىستاتۋعا رۇقسات الدى. وسى كەزەڭنەن باستاپ قاراباي سۇلتان قايىپ اتىنان كاۆكاز، استراحان باسشىلارىمەن تىكەلەي بايلانىسقا شىعادى. قاراباي سۇلتان نۇرالى حاننىڭ كۇيەۋ بالاسى بولعاندىقتان، ابىلقايىر حان ۇرپاقتارى اراسىندا دا بەدەلدى بولاتىن.
بىراق كىشى ءجۇزدىڭ باسقارۋ جۇيەسىمەن سيمبيرسك جانە ۋفا گەنەرال-گۋبەرناتورى و.ا.يگەلستروم شۇعىلداناتىن. مۇنى ەسكەرگەن ەل يگىلەرى 1788 جىلى كۇزدە كەڭەس وتكىزەدى. م.پ.ۆياتكين كەڭەس بارىسىندا و.ا.يگەلستروم قايىپتى حان سايلاۋدان باس تارتقىزۋ ءۇشىن الۋان ءتۇرلى ايلا قولدانعانىمەن، بي، باتىرلار ۇسىنىسىنان اينىمادى دەپ قورىتادى. دەگەنمەن، كەڭەس قورىتىندىسىندا سانكت-پەتەربۋرگكە ارنايى ەلشىلىك جىبەرۋ تۋرالى شەشىمگە قول جەتكىزىلدى.
كەڭەستەن كەيىن شەرعازى سەركە قارابايۇلىمەن بىرگە 40 ادامدى ەرتىپ، 16 قازاندا ورىنبورعا كەلىپ، 1789 جىلدىڭ 19 قاڭتارىندا سانكت-پەتەربۋرگكە جولعا شىعادى. و.ا.يگەلستروم سۇلتان جانىنا كەڭەسشى ديانوۆتى قوسا ەرتتى [ورومم 6-ق.، 10-ت.، 278-ءىس، 1-11-پپ.].
الايدا قازاقتاردىڭ باستى تالابى قايىپتى حان رەتىندە مويىنداۋ تۋرالى ۇسىنىسى وتپەيتىندىگى انىقتالىپ، ونىڭ ۇستىندە قايىپ حان 1789 جىلى كۇزدە قايتىس بولعان ەدى. ياعني، نەگىزگى ماسەلە كۇن تارتىبىنەن ءتۇسىپ، رەسەي پايداسىنا شەشىلگەن بولاتىن. مۇنداي جاعدايدا بەدەلدى شەرعازىنى ەلگە جىبەرە سالماي، ونى رەسەي ساياساتىنا تارتۋ، بولاشاق ازيانى باعىندىرۋ جوسپارلارىنا پايدالانۋعا كىرىسەدى. بۇل كەزەڭدە و.ا.يگەلستروم سانكت-پەتەربۋرگكە الىنىپ، 1790 جىلى ورىس-شۆەد سوعىسىندا فينليانديا ارمياسىنا جىبەرىلدى. سودان ول 1790 جىلعى ۆەرەلسك شارتىنا قاتىستى. سوعىس بارىسىندا و.ا.يگەلستروم شەرعازىنى شۆەد كورولىنە جىبەرگەن. شۆەد كورولى وعان پولياك چەرۆونەتستەرىن تارتۋ ەتكەن. شەرعازىنىڭ ەرلىگىنە كۋا بولعان پاتشا ۇكىمەتى وعان 1790 جىلى 31 تامىزدا سەكۋند-مايور شەنىن بەرىپ، قازاقتان شىققان العاشقى ورىس وفيتسەرى دەڭگەيىنە كوتەرەدى. سەكۋند-مايور شەنى ورىس ارمياسىنا XVIII عاسىردا ەنگىزىلىپ، پودپولكوۆنيك شەنى پايدا بولعانعا دەيىن پايدالانىلدى. كەيىن شەرعازىعا ءىى ەكاتەرينا گاۋھار جۇزىك سىيلاعان [رمكام 1239 -ق.، 3-ت.، 116-ب.، 62318-ءىس، 2-پ.، ورومم 6-ق.، 10-ت.، 205-ءىس، 3-4-پپ.]. مۇنداي شەندەر كوپ ۇزاماي جاپپاي تاراتىلا باستادى. ماسەلەن 1793 جىلى 28 اقپاندا پاتشا جارلىعىمەن سۇلتاندار ابىلاي نۇرالىۇلى، اعىم ءادىلۇلى پرەمەر-مايور، ستارشىندار يمانباي قۇدايقۇلوۆ، سەگىزبەك ەسەتوۆ، قاراجان سارىتاەۆ، ۋاقباي قوسقالپاقوۆ، بايساقال تىلەشوۆتەر پورۋچيك، شانشاق سۇلتان شتابس وفيتسەر، ەسىم نۇرالىۇلى كوللەجسك وفيتسەر اتاندى. ءسويتىپ، ورىس شەنەۋنىكتەرى وزگە قازاقتاردان بۇرىن شەرعازىنىڭ ەلشىلىك قابىلەتىنە، باتىلدىعىنا، ساياساتكەرلىگىنە ءتانتى بولىپ، ايرىقشا نازار اۋداردى. ونىڭ ايقىن دالەلى 1790 جىلى بۇحاراعا جىبەرىلگەن ەلشىلىك قۇرامىنا قوسىلۋى بولا الادى. شەرعازى سۇلتان بۇحار بيلەۋشىسى شاحمۇراتپەن كەزدەسىپ، 1791 جىلى 15 شىلدەدەن كەيىن رەسەي استاناسىنا ورالىپ، 1793 جىلعا دەيىن قازاق-ورىس قارىم-قاتىناستارىنا بايلانىستى ءارتۇرلى جۇمىستار اتقاردى. 1793 جىلى ول گراف پ.ا.زۋبوۆتىڭ اديۋتانتى بولىپ بەكىتىلەدى.بۇل كەزەڭدە پ.ا.زۋبوۆ II ەكاتەريناعا ەڭ جاقىن تۇلعا بولاتىن. شەرعازى سۇلتان ەلدەن سانكت-پەتەربۋرگكە كەلگەن كەزدەن بەرى كىشى جۇزدە ءبىراز وزگەرىستەر بولدى. 1791 جىلدان حاندىق بيلىك ەرالى ابىلقايىرۇلىنا كوشتى. رەسەيدىڭ وتارلاۋ ساياساتىنا قارسى سىرىم باستاعان قازاقتاردىڭ كۇرەسى جالعاسا بەردى. جاڭا گەنەرال-گۋبەرناتور ا.ا.پەۋتلينگ قازاقتارعا قارسى اسكەري كۇشتەردى توكتى. كەيىن ا.ا.پەۋتلينگكە جولدانعان جارلىقتان سۇلتانداردى كەرۋەندەر قازاق دالاسىنا وتكەن كەزدە عانا پايدالانۋعا بولاتىندىعى انىقتالدى. وسىنداي كەزەڭدە شيەلەنىسكەن قازاق-ورىس قاتىناسىن رەتتەۋگە شەرعازى سۇلتاندى جىبەرۋ تۋرالى تۇپكىلىكتى شەشىم قابىلداندى. وعان ءسوز جوق، الدىمەن 1793 جىلعى 3 شىلدەدەگى سىرىم باتىر، قاراكوبەك بي، بورانباي مىرزانىڭ پ.ا.زۋبوۆقا جازعان حاتى وڭ اسەر ەتتى. پ.ا.زۋبوۆتىڭ ءوزى شەرعازى سۇلتاندى «مەنىڭ جانىمدا ءجۇرىپ، سەنىمىمە يە بولدى» دەپ باعالاعان [ورومم 4-ق.، 2-ت.، 278-ءىس، 1-ت.، 2, 31-پپ.]. قازاقتار ۇسىنىسىن پ.ا.زۋبوۆتىڭ قولداۋى ا.ا.پەۋتلينگتى ويلاندىرماي قويمادى. ءويتكەنى ەلگە بەلگىلى، ءسوزى ءوتىمدى شەرعازى ونىڭ شەكاراداعى قاتىگەز ساياساتىن دالەلدەيتىن. 1793 جىلى 30 ءشىلدەدە پ.ا.زۋبوۆ ا.ا.پەۋتلينگكە شەرعازىنى ورىنبورعا جىبەرگەنىن، كەلگەن سوڭ «شەكارالىق ەكسپەديتسياعا ونىڭ جانىنا ارنايى ورىس جانە قازاق تىلدەرىن جەتىك بىلەتىن اۋدارماشىنى قوسۋدى» جۇكتەدى. حاتتا سۇلتانعا جولاقىنى ۋفاعا، ال ودان ورىنبورعا دەيىن جانە كەيىن سانكت-پەتەربۋرگكە دەيىن ۋفا قازىنالىق پالاتاسى تولەيتىندىگى قوسا جازىلدى.
شەرعازى قايىپۇلى ورىنبورعا 1793 جىلى 2 قىركۇيەكتە جەتتى. 6 قىركۇيەكتە پ.ا.زۋبوۆقا جولداعان حاتىندا شەرعازى: «تەز ارادا ماعان جۇكتەلگەن تاپسىرما بويىنشا سىرىم داتۇلى مەن باۋىرلارىما حابار سالىپ، كەلىسسوز جۇرگىزۋ ءۇشىن 15 قىركۇيەكتە ورىنبورعا، يا بولماسا ەلەك قورعانىنا كەزدەسۋگە شاقىردىم», - دەپ جازدى. حاتتا قازاق باسشىلارى رەتىندە اعاسى ابىلعازى سۇلتان، قاراكوبەك بي، باسىقارا بي، بورانباي مىرزالار جانە باۋىرلارى اتاپ كورسەتىلدى [رمكام 193-ق.، 1-ت.، 203-ءىس، 1-پ.].
شەرعازى ەلشىلىگىنىڭ العاشقى ناتيجەسى قازاق دالاسىنا اتتانعالى جاتقان ورىس اسكەرىن توقتاتۋمەن كوزگە كورىندى. ونى ا.ا.پەۋتلينگ 1793 جىلى 6 قىركۇيەكتە جولداعان حاتىندا مويىندادى. شەرعازىنىڭ باتىل قادامدارى، سونىڭ ىشىندە بەدەلدى باتىر، بي، سۇلتانداردى كەزدەسۋگە شاقىرۋى، ولاردىڭ ونى قابىلداپ، ءوزارا سەنىمدى بايلانىستىڭ ورناۋى، ورىس تۇتقىنىنداعى قازاقتاردى بوساتۋ باعىتىنداعى جۇمىستارى ا.ا.پەۋتلينگ اكىمشىلىگىنىڭ بەت پەردەسىن اشاتىن. وعان جول بەرمەۋ ءۇشىن ورىس شەنەۋنىكتەرى تەز ارادا 1793 جىلدىڭ 3 قاراشاسىندا شەرعازىنىڭ سوڭىنا تىڭشى بەكىتەدى. ونى جۇزەگە اسىرۋ ەلەك قورعانى كومانديرى لوسەنوۆقا جۇكتەلدى [ورومم 6-ق.، 10-ت.، 278-ءىس، 1-ت.، 3-10-پپ.]. كەيىن شەرعازى پ.ا.زۋبوۆقا تاپسىرعان ەسەبىندە «اۋدارماشى» رەتىندە م.بەكچۋريندى سۇراپ ەدىم، ورنىنا مۇلدەم ساۋاتسىز ادام بەردى», - دەپ جەتكىزدى [ريسسم 122-ق.، 123/3-ت.، 5-ءىس، 60-67-پپ.].
ا.ا.پەۋتلينگ ساياساتىن م.پ.ۆياتكين ءدال انىقتاي العان. بەلگىلى سىرىمتانۋشى «پەۋتلينگ جانە ونىڭ قاراماعىنداعىلاردىڭ شەرعازى ماقساتىنىڭ جۇزەگە اسپاۋىنا جانتالاسۋىنا تاڭعالۋعا ەش بولمايدى» دەي وتىرىپ، ونىڭ ارتىندا وتارشىلدىق ساياساتتىڭ جاتقاندىعىن دالەلدەي ءبىلدى. شەرعازىنىڭ تابىن تىلەنشى تارحانمەن تۇتقىندار الماسۋ ءماسەلەسىن جازباشا ءىس جۇزىندە شەشە باستاعان ساتتە، گەنەرال-گۋبەرناتور قازاقتارمەن تىكەلەي بايلانىس جاساۋعا تىيىم سالدى.
1793 جىلى 20 قازاندا شەرعازى سۇلتان كىشى جۇزگە كەلىپ، ەل يگىلەرىمەن ەلەك قورعانىنا 5 شاقىرىم جەردە كەزدەسۋگە قول جەتكىزدى. كەيىن 1700 قازاق يگىلەرى، ىشىندە سىرىم باتىر دا قاتىسقان كەزدەسۋگە كەلگەنى ءۇشىن شەرعازى ا.ا.پەۋتلينگتەن قاتاڭ سوگىس تە الدى. سودان كەيىن كەزدەسۋ ەلەك قورعانىنا اۋىسقان. بىراق وعان نە ءبارى 36 ادام - نۇرالى حان ۇلى ەسەنتاي، قايىپ حان ۇلى تۇڭعاشا، جولبارىسعازى، قاراباي سۇلتان ۇلى سارىمۇحامەد جانە بىرنەشە ستارشىندار قاتىسقان. سىرىم باتىر مەن جيەنتورە كەلەسى كۇنى كەلەمىز دەپ جاعدايدى سىرتتان باقىلاعان. ءويتكەنى، سىرىم باتىر ا.ا.پەۋتلينگتىڭ ءوزىن ۇستاۋعا قاراجات بولگەندىگىن بىلەتىن.
ەلەك قورعانىنىڭ كومانديرى لوسەنكوۆ تۇندە قورعانداعى قازاقتاردىڭ اتتارىن قۋىپ، دۇنيە-مۇلىكتەرىن باقىلاۋدىڭ ورنىنا توناپ الادى. شەرعازى سۇلتان پ.ا.زۋبوۆقا «مايور لوسەنكوۆ، اسسەسور ۆاسيلەۆتىڭ ۇرلىقتارىن، ۇرلاعان زاتتاردى - ەرتۇرمان، مورلەر، كيىم-كەشەكتەردى ولاردىڭ ادامدارىنان تاۋىپ دالەلدەدىم» دەپ حابارلايدى.
مىنە، وسىنداي ارەكەتتەن سوڭ ا.ا.پەۋتلينگپەن قازاق-ورىس قاتىناسىن رەتتەۋدىڭ مۇمكىن ەمەستىگى دالەلدەندى. شەرعازى 36 يگى جاقسى كەتكەن سوڭ، وعان قورعانعا تەك «اعاسى ابىلعازىنىڭ» عانا كەلگەنىن، وزگە قازاقتار 20 كۇندىك جەردە كەزدەسۋگە قايتا-قايتا شاقىرعانىن پاتشا ۇكىمەتىنە قوسا جەتكىزدى.
قازاق-ورىس قاتىناستارىنىڭ شيەلەنىسۋ سەبەبىن وزىنشە انىقتاعان شەرعازى سۇلتان ا.ا.پەۋتلينگتىڭ قىسپاعىمەن 1793 جىلدىڭ جەلتوقسانىندا جولعا شىعىپ، 1794 جىلدىڭ باسىندا سانكت-پەتەربۋرگكە ورالادى. كەلگەن بويدا پ.ا.زۋبوۆقا ءوز ەسەبىن تاپسىرادى. شەرعازى «ءوزىنىڭ 1789 جىلدان بەرى پاتشاعا ادال قىزمەتىن» العا تارتا وتىرا، قازاق حالقىنىڭ جەرگىلىكتى ورىس شەنەۋنىكتەرىنەن ءزابىر كورىپ جاتقاندىعىن، ا.ا.پەۋتلينگ باستاعان باسشىلار ارەكەتتەرىن جايىپ سالادى. سونىمەن بىرگە، شەرعازى سۇلتان ابىلعازى حان، ەسەنتاي سۇلتان، بەكباي سۇلتان، ارسالى بي، جاناتاي بي، قاراكوبەك بي، سىرىم باتىر، تىلەنشى بي، بورانباي مىرزا، ت.ب. پ.ا.زۋبوۆقا جازعان حاتىن قۇپيا تۇردە جەتكىزەدى. ەل يگىلەرى حاتىندا ا.ا.پەۋتلينگتىڭ شەكتەن شىققان وزبىرلىعى تولىعىمەن كورىنىس تاپتى. شەرعازى سۇلتان وسى ساپاردا 7500 رۋب. جويعاندىعىن حابارلادى [ريسسم 122-ق.، 122/3-ت.، 5-ءىس، 60-90-پپ.].
1794 جىلى قاراشا ايىندا ا.ا.پەۋتلينگ قىزمەتىنەن بوساتىلىپ، ورنىنا س.ك.ۆيازميتينوۆ تاعايىندالدى. وسى جىلى 15 قاراشادا قايىپ حان ۇلدارى، سىرىم باتىر جانە ت.ب. گەنەرال-گۋبەرناتورعا بۇرىنعى باسشىنىڭ زورلىقتارىن شەرعازى سۇلتان ارقىلى پاتشاعا جەتكىزگەندىگىن حابارلاپ، ونىڭ بولاشاق ادىلدىگىنە ۇلكەن سەنىممەن قارايتىندىعىن ءبىلدىردى. جەلتوقسان ايىندا گەنەرال-گۋبەرناتور گەنەرال-پروكۋرورعا كىشى جۇزدەگى ەل يگىلەرىنىڭ باعىتتارىن انىقتاۋدى تاپسىردى. ول بويىنشا شەرعازى قايىپۇلىنىڭ باۋىرلارى، ت.ب. سىرىم باتىرمەن بىرگە ەكەندىگى انىقتالدى. ال ءبىرىنشى پارتيانى شەكارا بويىنداعى نۇرالى حان ۇلى ەسىم باسقارادى دەلىندى. س.ك.ۆيازميتينوۆ ابىلعازى، سىرىم جانە ەسىمنىڭ كوزقاراستارىنداعى ايىرماشىلىقتاردى اشىپ كورسەتپەسە دە، ونىڭ ارتىندا الدىمەن ءداستۇرلى حاندىق بيلىكتى كۇشەيتۋ جانە رەسەيدىڭ قازاقتار تاعدىرىنا ارالاسۋىن شەكتەۋ جاتقاندىعىن انىق بايقادى. كەزىندە سىرىم باتىر ەلدى بىرىكتىرۋ ءۇشىن قايىپتى ورتاق حاندىق بيلىككە اكەلىپ، رەسەيمەن قارىم-قاتىناستى رەتتەۋدى كوزدەگەن-ءدى. ال رەسەي كەرىسىنشە حاندىق بيلىكتى السىرەتىپ، حانداردى شەكارا بويىندا ۇستاپ، ولاردىڭ ەلمەن بايلانىسىن مۇمكىندىگىنشە شەكتەۋدى، سول ارقىلى ورىستىڭ باسقارۋ جۇيەسىن ەنگىزۋدى ماقسات تۇتتى. ولار وزدەرى قولداعان ەرالى حان 1794 جىلى 10 ماۋسىمدا دۇنيە سالعاننان كەيىن دە العان باعىتتارىنان تايمادى. ەندىگى تاڭداۋ ەسىم سۇلتانعا ءتۇستى. ونىڭ ۇنەمى شەكاراداعى ورىس شەنەۋنىكتەرىنە جاقىندىعى، ەل ورتاسىنا بارىپ، سول جەردەن باسقارۋ تۋرالى قازاقتار ۇسىنىستارىن قابىلداماۋى قالىڭ كوپشىلىكتىڭ اشىق نارازىلىعىن تۋعىزدى. كەزىندە ءحVىىى عاسىردىڭ 70-جىلدارى ەسىمگە اعا، اقىلشى بولعان سىرىمنىڭ ءوزى سۇلتاننىڭ ەرتەڭىنە، حالىق سەنىمىن اقتايتىندىعىنا كۇمانمەن قارادى. وسىنى ەسكەرگەن س.ك.ۆيازميتينوۆ ەسىمدى حاندىق تاققا وتىرعىزۋ ءۇشىن تاعى دا شەرعازى سۇلتاندى پايدالانۋدى ءجون كوردى. ۋاقىت سوزباي پ.ا. زۋبوۆقا «وردانى تىنىشتاندىرۋ جانە ەكى جاقتى كەلىستىرۋ ءۇشىن» شەرعازى سۇلتان قاجەت دەپ حات جولدادى. پ.ا.زۋبوۆ تا شەرعازى سۇلتاندى كوتەرمەلەپ، گەنەرال-گۋبەرناتورعا جاۋاپ جازدى. سودان سۇلتان 1795 جىلى 10 تامىزدا ورىنبورعا جەتتى. ول تۋراسىندا گۋبەرناتور 1795 جىلى 19 قىركۇيەكتە پ.ا.زۋبوۆقا حابار سالدى. حاباردان 17 قىركۇيەكتە ورىنبوردا ەسىمنىڭ حان سايلانعاندىعى، وعان سىرىمنىڭ قاتىسپاعاندىعى بەلگىلى بولدى [رمكام 193-ق.، 1-ت.، 203-ءىس، 1-2-پپ.].
حان سايلاۋ ماسەلەسى شەشىلگەن سوڭ س.ك.ۆيازميتينوۆ شەرعازىنى سانكت-پەتەربۋرگكە جىبەردى. تەز ارادا ورىنبوردان شەرعازىنى كەتىرۋگە، بىزدىڭشە، سۇلتاننىڭ ەسىم حانعا دەگەن سەنىمسىزدىگى اسەر ەتسە كەرەك. ويتكەنى، گەنەرال-گۋبەرناتور سۇلتاندى ورىنبور ساياساتىنا پايدالى ەمەس دەگەن توقتامعا كەلىپ، 1796 جىلى 10 قاڭتاردا پاتشاعا حات جولداپ، ونىڭ وزىنە قارسىلاستارىمەن بايلانىسىنا ەرەكشە توقتالدى. ءسوز جوق، مۇنداي جاعدايدا شەرعازى ورىنبور اكىمشىلىگىنە قاجەتى جوق ەدى. مۇنى شەرعازى سۇلتان دا سەزىپ، قايتكەندە دە ەلگە قايتۋ ماقساتىندا 1796 جىلى 11 تامىزدا مەملەكەتتىك كەڭەسكە ارنايى حات جازدى. حاتىندا ءوزىن ورىنبورعا جىبەرىپ، بۇحاراعا باراتىن كەرۋەن جولدارىن باقىلاۋعا الۋدى جۇكتەۋگە ابدەن بولاتىندىعىن العا تارتتى. بىراق مەملەكەتتىك كەڭەس شەرعازى ۇسىنىسىن قابىلداماي، كەيىنگە قالدىردى.
1797 جىلى شەرعازى ءوتىنىشىن پاۆەل پاتشاعا جولدادى. وسى جىلى 28 قازاندا ورىس پاتشاسى ورىنبور گۋبەرناتورى بولىپ قايتا تاعايىندالعان و.ا.يگەلسترومعا سۇلتاندى ءوز جۇمىسىندا پايدالانۋدى قولدايتىندىعىن ءبىلدىردى. ءسويتىپ اراعا ۋاقىت سالا 1798 جىلدىڭ باسىندا شەرعازى سۇلتان ورىنبورعا ورالدى [ورومم 6-ق.، 10-ت.، 278-ءىس، 3-10-پپ.].
سۇلتاننىڭ ورىنبورعا ورالعاندىعىنان حاباردار بولعان ەل يگىلەرى ونى ورداعا جىبەرۋگە وتىنىشتەرىن جونەلتە باستادى. ايشۋاق حان كەڭەسى مۇشەلەرى، سىرىم باتىر، قاراكوبەك بي، ت.ب. ءبىراۋىزدان ونى قولدادى. بەدەلدى ازاماتتار شەرعازىعا 1798 جىلى ەرەكشە شيەلەنىسكەن، ارتى جويقىن بارىمتاعا ۇلاسقان قازاق-باشقۇرت قاتىناسىن رەتتەۋگە سەنىم ارتتى. ول تۋراسىندا 1798 جىلى كۇزدە سىرىم باتىر، قاراكوبەك، جاننازار، سارىشوڭاي، مۇسىلمان، كوككوز، سۇلتانبەك، قاراتايبەك، ازىنا، تىلەپ بيلەر، قازان كوپەسى مىرزاعالي شاحمۇراتوۆ ارقىلى رەسەي كوممەرتسيا ءمينيسترى ن.پ.رۋميانتسەۆقا حابارلادى. بورانقۇل، اققۇل باستاعان باشقۇرتتار مەن جايىق كازاك-ورىستارى بىرلەسە وتىرا 65 000 ءتۇرلى مال-جاندىقتاردى قۋىپ الىپ، 10 ادامدى ولتىرگەندىگى، باستى كىنالىلەر رەتىندە دارمەنسىز حان جانە جاڭا گەنەرال ن.ن.باحمەتوۆ ەكەندىگى حاتتا انىق جازىلدى.
حات جازىلعان كەزەڭدە شەرعازى سۇلتان وردادا بولاتىن. ونى سۇلتاننىڭ قايىن اتاسى قاراكوبەك بي 1798 جىلى 8 شىلدەدە ورىنبورعا «كۇيەۋ بالاسىن جىبەرگەنىنە العىسىن ءبىلدىرىپ» حات جولداعان-دى. بىزدىڭشە، شەرعازى قاراكوبەك قىزىنا 1795 جىلى ورىنبوردا بولىپ، ەل يگىلەرىمەن كەزدەسكەن كەزەڭدە قۇدا تۇسكەن سياقتى. شەرعازى ايتتىرىلعان قالىڭدىعى تۋرالى 1796 جىلى سانكت-پەتەربۋرگتە جۇرگەن كەزىندە مەملەكەتتىك كەڭەسكە حابارلاپ، ورداعا جىبەرۋدى وتىنگەن-ءدى [ورومم 5-ق.، 1-ت.، 67-ءىس، 4-پ.]. ۇيلەنۋ ءساتى 1798 جىلى جازدا جۇزەگە استى. شەرعازىنىڭ، قايىن اتاسى قاراكوبەك كىشى جۇزدەگى ءالىمۇلدارىنىڭ تورتقاراسىنان ەدى. بي، ءارى ورىس ۇكىمەتى تانىعان قاراكوبەك قوسبايۇلى سىرىم باستاعان ۇلت-ازاتتىق كۇرەستە بەلدى ءرول اتقاردى. ونىڭ نەگىزگى تۇراعى سىر بويى ەكەندىگىن ەسكەرسەك، شەرعازىنىڭ اكەسى قايىپ حانمەن بايلانىسىنىڭ ەرتەدەن باستاۋ العاندىعىن سەزىنەمىز.
«قازاق تاريحى» جۋرنالىنان
