قوڭىراتتار

موڭعول تاريحشىسى سانان-سەسەننىڭ كۋا­لىك ەتۋىنشە، قوڭىراتتار «كوك-موڭعولدار» تۇ­قىمىنان تارايتىن «ۇلى موڭعولدار» توبىنان شىعادى. شاماسى «كوك» ءسوزىن مىناداي ماعىنا­دا تۇسىنۋگە بولادى، مىسالى شىڭعىس حان كەرەي حانى ۆان حانعا­ (1) جازعان حاتىندا قوڭىراتتار­دى، قاتاعانداردى، دۇرمەندەردى كوك سيراقتى تىرنالار دەپ اتايدى. الايدا «كوك» ءسوزىنىڭ «اس­پان» دەگەن ەكىنشى ماعىناسى بار. ءبىزدىڭ قو­ڭىراتتاردىڭ اراسىندا «كوكتىڭ ۇلى» دەگەن رۋ تارماعى بار. بۇل كيىز ءۇيدىڭ شاڭىراعىنا تۇندە تۇسكەن نۇردان الانگوا جەسىردىڭ بالا تاۋىپ، شىڭعىس حاننىڭ باباسى جارالعانى سياقتى قوڭىراتتاردىڭ بابالارى دا كادۋىلگى ادامدار ەمەس دەگەن ەمەۋرىن سياقتى. بۇل پاتشالار مەن باتىرلاردى قۇدايدان تاراتاتىن گرەك مي­فولوگياسىن ەسكە تۇسىرەدى. ءدال وسىندايدى پات­شالارىن «كوكتىڭ ۇلى» دەيتىن قىتايلاردان دا كەزدەستىرەمىز. قوڭىراتتاردىڭ ەرەكشە ءاۋ­لەت­­تەن شىققانىن شىڭعىس حاننىڭ ءوزىنىڭ شە­شەسى قوڭىرات ەكەنىنەن، اتاقتى جوشىنىڭ، شاعا­تايدىڭ، ۇگەدەيدىڭ جانە تولەنىڭ شەشەسى، شىڭ­عىس حاننىڭ ءبىرىنشى ايەلى بورتەنىڭ قوڭىرات ەكەنىنەن كورەمىز. قوڭىراتتاردىڭ كوسەمى مەڭلەكە 13 جاسار جەتىم تەمۋچيندى* ءبىرىنشى بولىپ ماڭدايىنان سيپادى، ونىڭ شەشەسىنە، ياعني ءوزىنىڭ قوڭىراتىنا ۇيلەندى. كەيىننەن شىڭعىس حاننىڭ ورداسىندا مەڭلەكەنىڭ ەلدىڭ بارىنەن جوعارى وتىرۋى وسىمەن تۇسىندىرىلەدى. مەڭلەكەنىڭ ۇلى، ايگىلى شامان كوكشە «بۇت-ءتاڭىرى» ياعني قۇدايدىڭ كولەڭكەسى دەپ اتالادى.

قوڭىراتتار

موڭعول تاريحشىسى سانان-سەسەننىڭ كۋا­لىك ەتۋىنشە، قوڭىراتتار «كوك-موڭعولدار» تۇ­قىمىنان تارايتىن «ۇلى موڭعولدار» توبىنان شىعادى. شاماسى «كوك» ءسوزىن مىناداي ماعىنا­دا تۇسىنۋگە بولادى، مىسالى شىڭعىس حان كەرەي حانى ۆان حانعا­ (1) جازعان حاتىندا قوڭىراتتار­دى، قاتاعانداردى، دۇرمەندەردى كوك سيراقتى تىرنالار دەپ اتايدى. الايدا «كوك» ءسوزىنىڭ «اس­پان» دەگەن ەكىنشى ماعىناسى بار. ءبىزدىڭ قو­ڭىراتتاردىڭ اراسىندا «كوكتىڭ ۇلى» دەگەن رۋ تارماعى بار. بۇل كيىز ءۇيدىڭ شاڭىراعىنا تۇندە تۇسكەن نۇردان الانگوا جەسىردىڭ بالا تاۋىپ، شىڭعىس حاننىڭ باباسى جارالعانى سياقتى قوڭىراتتاردىڭ بابالارى دا كادۋىلگى ادامدار ەمەس دەگەن ەمەۋرىن سياقتى. بۇل پاتشالار مەن باتىرلاردى قۇدايدان تاراتاتىن گرەك مي­فولوگياسىن ەسكە تۇسىرەدى. ءدال وسىندايدى پات­شالارىن «كوكتىڭ ۇلى» دەيتىن قىتايلاردان دا كەزدەستىرەمىز. قوڭىراتتاردىڭ ەرەكشە ءاۋ­لەت­­تەن شىققانىن شىڭعىس حاننىڭ ءوزىنىڭ شە­شەسى قوڭىرات ەكەنىنەن، اتاقتى جوشىنىڭ، شاعا­تايدىڭ، ۇگەدەيدىڭ جانە تولەنىڭ شەشەسى، شىڭ­عىس حاننىڭ ءبىرىنشى ايەلى بورتەنىڭ قوڭىرات ەكەنىنەن كورەمىز. قوڭىراتتاردىڭ كوسەمى مەڭلەكە 13 جاسار جەتىم تەمۋچيندى* ءبىرىنشى بولىپ ماڭدايىنان سيپادى، ونىڭ شەشەسىنە، ياعني ءوزىنىڭ قوڭىراتىنا ۇيلەندى. كەيىننەن شىڭعىس حاننىڭ ورداسىندا مەڭلەكەنىڭ ەلدىڭ بارىنەن جوعارى وتىرۋى وسىمەن تۇسىندىرىلەدى. مەڭلەكەنىڭ ۇلى، ايگىلى شامان كوكشە «بۇت-ءتاڭىرى» ياعني قۇدايدىڭ كولەڭكەسى دەپ اتالادى.

شىڭعىس حاننىڭ ەڭ باستاپقى جورىقتا­رىنىڭ ءبا­رىندە قوڭىراتتار سونىڭ جاعىندا سوعىسادى. 1220 جىلى نيشاپۋردى قورشاعاندا شىڭعىس حاننىڭ قىزىنا ۇيلەنگەن قوڭىرات توعىشار قايتىس بولادى. ول ولگەن سوڭ ايە­لى دەرەۋ شابۋىلدى باسقارىپ، قالانى العان­دا بارلىق تۇرعىنداردى قىرۋعا بۇيرىق بە­­رە­دى. جوشىنىڭ ۇلدارىنا بەرىلگەن ءبىزدىڭ قوڭىراتتاردىڭ بابالارى 4000 تازا موڭعول­داردىڭ ساناتىنا كىرەدى. شاماسى، قوڭىراتتار شايباقتىڭ (كوك وردا) قۇزىرىندا بولىپ، سىرداريانىڭ تومەنگى جاعىنا ورنالاسقان سياقتى. 1360 جىلى قوڭىرات قۇسايىن سوپى حورەزمگە يە بولىپ، التىن

وردانىڭ ۆاسسالى سانالسا دا ەلدىڭ تاۋەلسىز بيلەۋشىسى سياقتى ءومىر سۇرگەن. 1371 جىلى حيۋانى اقساق تەمىر باسىپ الادى، ال قۇسايىن سوپى قالاعا شابۋىل كەزىندە

قايتىس بولادى. ونىڭ ورنىن باۋىرى ءجۇسىپ سوپى باسىپ،

تەمىرمەن بەيبىت كەلىسىمگە كەلەدى. تەمىر كەتكەن سوڭ ءجۇسىپ وعان قارسى شىعادى. 1379 ج. تەمىر حورەزمدى قايتا شابا­دى، ال ءجۇ­سىپ العاشقى شايقاستا قازا تابادى. 1420 ج. قوڭىراتتار ەدىلدىڭ تومەنگى جاعىنا قو­نىس اۋ­­­­­دا­­رادى. مۇندا قوڭىرات بيلەۋشىسى حايدار مىر­زا اۋەلدە ۇلىق مۇحامەتتى قولدايدى. كە­يىن كىشى مۇحامەتتىڭ جاعىنا

شىعىپ، ۇر­ىسقا ارالاسادى جانە سوڭعى شايقاستا ۇلىق مۇحا­مەت ورىستىڭ بەلەۆ قالاسىنا قاشىپ كەتەدى. حايدار مىرزانىڭ ءۇش تۇمەن (30000) قوڭىراتى بولعان. سونىڭ قولداۋىمەن توقتامىستىڭ نە­مە­رەسى سەيىت احمەت قىرىمعا ورنىعادى. حاي­دار مىرزا ولگەن سوڭ قوڭىراتتاردىڭ نەداۋىر بولىگى ەدىلگە كەتەدى، ول جەردەن، شاماسى، وزبەك حانى ءابىلحايىردىڭ جاعىنا شىعادى. قازىرگى قىرىمدىق قوڭىراتتار - سوندا قالعان قوڭى­راتتاردىڭ (1449 ج. كەيىن) ۇرپاقتارى.

«شايباني-نامەنىڭ» اۆتورى مۇحامەت-سا­لىق­تىڭ كۋالىك ەتۋىنشە، مۇحامەت شايباني ءتۇر­كىستاندى باسىپ العاندا ونىڭ قاسىندا قوڭىراتتار كوپ بولعان. شاماسى قوڭىراتتار بۇحارادان سولتۇستىك باتىسقا دەيىنگى كەڭ جا­زىقتى مەكەندەسە كەرەك. ابىلعازىنىڭ كۋالىك ەتۋىنشە، 1533 جىلى قوڭىرات باتىرلارى حا­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­فيز بەن كۇنتۋار حورەزمگە جورىققا اتتانادى. ون­­دا قاقپانعا ءتۇسىپ، دىنمۇحامەت حورەزمي تاراپى­­­­­­­نان ولتىرىلەدى. 1690 جىلى قوڭىرات مۇحامەت بي اتا­لىق بالىقتى بيلەدى. 1702 جىلى سىبان­­قۇل حان ولگەندە بۇحارادا ەكى پارتيا پايدا بو­لا­دى: اتالعان مۇحامەت بي باسقارعان قوڭىراتتار جانە مۇحامەت راحىم بي (مارايىم) باسقارعان ماڭعىتتار. ماڭعىتتار جەڭىسكە جەتىپ، وسىدان سوڭ بىرنەشە قۋىرشاق حانداردى تاققا وتىر­عىزىپ، تۇسىرەدى. مارايىمنان جەڭىلگەن قوڭى­راتتار شىعىس بۇحاراعا، ۇرگەنىشكە جانە سىر­دارياداعى قازاقتارعا كەتەدى. 1800 جىلداردىڭ با­سىندا ۇرگەنىشتە قوڭىرات ەل-تۇزەر يناق ءوزىن حان دەپ جاريالاپ، ونىڭ اۋلەتى 1919 جىلى تاقتان تايدىرىلادى.

قازاق قوڭىراتتارى 1723 جىلى سىردا­ريانىڭ باتى-سىن مەكەندەپ، جوڭعارلاردىڭ شابۋىلىنان مۇلدەم دەرلىك زارداپ شەكپەيدى. ولار شاماسى 1725-1726 جىلدارى جانە كەيىنگى (1750-1758) اسكەري شابۋىلدارعا قاتىسپاعان سياق-تى. ال سىرداريانىڭ وڭ جاعالاۋىنا 1760 جىلدارى وتەدى.

9. قىپشاقتار

قىپشاقتار - تۇركى تايپاسى. ءىح عاسىرعا دەيىن ولار جايىق وزەنىنىڭ شىعىسىن مە­كەندەدى. احمەت-زاكي ءۋاليديدىڭ ايتۋىنشا، ولار ەرتىس وزەنىنىڭ باتىسىن قونىستانعان. 890 جىلى قىپشاقتار جايىق وزەنىنەن ءوتىپ، پەچەنەكتەرگە شابۋىل جاساپ، ولاردى ەكىگە ءبول­دى: شىعىسقا (قازىرگى قاراقالپاقتاردىڭ بابالا­رى) جانە باتىسقا («قارا قالپاقتار» دەگەن اتپەن بەلگىلى، ياعني ولار دا قاراقالپاقتار). 900-1200 جىلدارى قىپشاقتار ەدىل مەن دنەپردىڭ اراسىن مەكەندەپ، وڭتۇستىك رەسەيگە شابۋىل جاسادى. 1222 جىلى كاۆكاز تاۋلارى­نىڭ سولتۇستىگىندە ولاردى موڭعول قولباسشى­سى سۇبەدەي (دۇرىسى سىپاتاي) مەن جەبەنىڭ قالىڭ قولى تالقاندايدى. 1223 جىلى قالقا وزەنىنىڭ جاعالاۋىندا موڭعولدار قىپشاقتار مەن وڭتۇستىك ورىس كنيازدارىنىڭ بىرىككەن ءاس­كەرىن تالقاندايدى. العاشىندا موڭعولدار وسى جەڭىستەرىمەن شەكتەلىپ، شىعىسقا كەتەدى. 1237 جىلى باتۋ رەسەيدىڭ شىعىس جانە وڭتۇستىك بولىگىن باعىندىرىپ، قىپشاقتارعا شابۋىل­داپ، ولاردى تالقاندايدى. اراب تاريحشىسى ءرۋحنادديننىڭ (2) كۋالىك ەتۋىنشە، موڭعولداردىڭ وڭاي جەڭىسىنە قىپشاقتاردىڭ ەكى توبىنىڭ اراسىنداعى ارازدىق سەبەپ بولعان. ولاردىڭ ءبىر توبى باعىنىپ، ەكىنشى توبى باتىسقا كەتەدى دە، ۆەنگرياعا ورنىعادى. تۇتقىنعا تۇسكەن قىپشاقتاردى ۆەنەتسيالىق كوپەستەر ساتىپ الىپ، ەگيپەتكە اپارىپ ساتادى.

ۋاقىت وتە كەلە ەگيپەتتە قىپشاقتار ءمۇل­­دەم كوبەيىپ كەتەدى دە، مىسىر سۇلتانى ولار­دان ايرىقشا جاساق قۇرادى. بۇل ساربازدار ماملۇكتەر (ياعني قۇلدار) دەپ اتالادى. 1259 جىلى ماملۇكتەر كوتەرىلىس جاساپ، سۇلتاندى ولتىرەدى دە، ونىڭ ورنىنا وزدەرىنىڭ قىپشاعى يباقتى قويادى.

موڭعولدار كەلگەنگە دەيىن قازىرگى وڭ­تۇستىك-شىعىس رەسەيدە ەڭ كوپ ساندى تايپا قىپشاقتار بولعان. سوندىقتان كورشىلەرى ال­تىن وردانى «قىپشاق ەلى»، ال تۇركىستاندى «دەشتى-قىپشاق» (ياعني قىپشاق دالاسى) دەپ اتاعان. ءحىV عاسىردا قىپشاقتار ەدىلدىڭ ورتا اعىسىن جانە سىرداريانىڭ تومەنگى جاعىن مە­كەندەگەن. XV عاسىردا قىپشاقتار ابىلقا­يىر حاندىعىنىڭ نەگىزىن قۇراعان. ولار قاراتاۋدا (سونداي-اق ول «قاراسپان» دەپ تە اتالعان) كوشىپ-قونىپ جۇرگەن، قازاق قىپشاقتارىنىڭ اراسىندا قاراسپان تارماعى بار. ولاردىڭ بۇل جەردى مەكەندەگەنى «قوبىلاندى باتىر» جىرىندا دا ناقتى ايتىلادى. قو­بىلاندى جىرىنىڭ قاھارمانى ابىلقايىردىڭ سەنىمدى سە­رىگى بولعان، ول ارعىنداردىڭ بيلەۋشىسى دايىرقوجانى (اقجولدى) ءولتىرىپ، سول ءۇشىن ارعىندار ابىلقايىردى تاس­تاپ، جانىبەكپەن بىرگە موعولستانعا كەتەدى. قوبىلاندى­نىڭ مازارى اقتوبە ۋەزىندە قاراقوبدا وزەنىنىڭ جاعا­سىن­دا، يلەتسكىدەن 40 ۆەرست جەردە. التىن وردا حاندارىنىڭ ىشىندەگى ەڭ كۇشتىسى بولعان ابىلقايىردىڭ حاندىعى ونىڭ ءومىرىنىڭ سوڭى­نا قاراي السىرەيدى. ەدىگە ءبيدىڭ نەمەرەلەرى، نوعاي مىرزالارى قوجاس پەن ۋاقاس ءبىر-بىرىنە قاس جاۋ ەدى، ۋاقاستى قوجاس ولتىرگەن دەيدى ابىلعازى. ۋاقاستىڭ ۇلدارى مۇسا مەن جاڭبىرشى ابىلقايىردان كوڭىلى قالعان سوڭ ونىڭ تۋىسقانى بوركە سۇلتانمەن ءتىل تابىسىپ، قوجاستى ولتىرەدى دە قاراۋىنداعى كوپ ەلدى باستاپ ەدىلدىڭ تومەنگى جاعىنا كەتەدى.

ابىلقايىر ولگەن سوڭ ونىڭ ۇلىسىنا قازاقتار مەن نوعايلار شابۋىل جاسايدى. شا­ماسى، بۇل كەزەڭدە قىپشاقتار دا الاۋىزدىققا ۇشىراپ، ءبىر بولىگى ابىلقايىرمەن قالىپ، كە­يىنىرەك مۇحامەت شايبانيدىڭ تۇركىستاندى باسىپ الۋ جورىعىنا قاتىسادى دا، ەكىنشى بولىگى قازاقتارعا، ءۇشىنشى بولىگى نوعايلارعا قوسى­لادى. بالكىم، ولار بۇعان دەيىن دە ءبىر-بىرىنەن اجىراعان سياقتى: ەدىل تاتارلارى ەڭ اۋەلى سول جەرگە ەرتەرەك ورنىققان قىپشاقتاردىڭ ۇرپاقتارى دەپ ساناۋعا تولىق نەگىز بار. قىرىمعا نوعاي قىپشاقتارى، ال باشقۇرت­ستانعا نوعاي جانە قازاق قىپشاقتارىنىڭ ۇرپاقتارى بارعان. ءبىزدىڭ قىپشاقتارمەن باشقۇرت قىپشاقتارىنىڭ نەگىزگى تاڭباسى بىرەۋ-اق («ءىى»)**.

وسىدان سوڭ قازاق قىپشاقتارى، ءسىرا، حالىقتىڭ ومىرىندە ماڭىزدى ءرول اتقارماعان سياقتى. قازان مەن قىرىمدا قىپشاقتار ۇنەمى بيلەۋشى تاپتىڭ قۇرامىنا جاتقان. ويتكەنى ولار مۇراگەرلىك جولىمەن قاراشىلار ء(ۋازىر­لەر سياقتى) بولعان (3).

ال وزبەكتىڭ قىپشاقتارى، ماسەلەن، قوقان حان­دىعىندا بيلەۋشى تاپقا جاتقان. حۋدويار حاندى جانە قالا تۇرعىندارىن قورقىتىپ ۇستاعان ايگىلى رەگەنت مۇسىلمانقۇل، ونىڭ ۇلى ءابدىراحمان-اۆتوباچي جانە تاشكەنتتىڭ قورعاۋشىسى الىمقۇل مولدا - وسىلاردىڭ ءبارى قىپشاقتار.

ۆ. كىشى ءجۇز. 10. الشىندار

ۇلى ءجۇز بەن ورتا ءجۇزدىڭ جەكەلەگەن رۋلارى تۋرالى ماعلۇماتتاردى ءبىز قىتاي، اراب، پارسى، ۆيزانتيا، ورىس جانە جەرگىلىكتى تاريحشىلار ەڭبەكتەرىنەن تاپ­تىق. الشىندار تۋرالى مۇنداي تاريحي مالىمەتتەر كەزىكپەدى. الشىننىڭ كەيبىر رۋلارى قىرىم جانە قازان تاتارلارىندا، باشقۇرتتاردا، نوعايلاردا جانە كاۆكازدا كەزىگەدى. ورىستار 1552 جىلى قازاندى، 1554 جىلى استراحاندى جاۋلاپ العان سوڭ تايپالاردىڭ توپ-توبىمەن قونىس اۋدارۋى توقتادى دەۋگە بولادى. ال الشىنداردىڭ جەكەلەگەن تۇركى حالىقتارىنا ءبولىنۋى حVI عاسىردىڭ ورتاسىنان كەشىكپەي جۇزەگە استى دەپ سانايمىز. وعان دەيىن الشىندار بولشەكتەنبەي ءومىر سۇرگەن سياقتى.

قازىرگى كۇنى بۇكىل قازاقتاردىڭ شامامەن 2/5-ءسىن قۇرايتىن كىشى ءجۇز تەك قانا الشىنداردان تۇرادى. قازاقتىڭ ەڭ ۇساق رۋلارى تاريحىنىڭ ءوزى ميلادي جىل ساناۋىنان ارى كەتەتىندىكتەن، الاشتىڭ ەڭ ءىرى تايپاسى - الشىنداردىڭ تاريحى دا عاسىرلار قويناۋىنا ۇلاسۋعا ءتيىس. ەندەشە ونىڭ ىزدەرىن گەوگرافيالىق اتاۋلار مەن تاريحي دەرەكتەردەن ىزدەستىرىپ كورەيىك.

ا) سولتۇستىك التاي (4)

كەندى التاي وب وزەنىنىڭ ەكى سالاسىنىڭ سۋايرىعى بولىپ تابىلادى: شىعىستا - چۇلىم، باتىستا - تومي. چۇلىمنىڭ سول سالاسىنىڭ ءبىرى بەرىش دەپ اتالادى، ونىڭ باتىسىندا 40 ۆەرست جەردە بەرىشكول (بەرچيكۋل) بار. ولاردان 70-80 ۆەرست جەردە تومي وزەنىندە كوكتەمدەگى جايىلمادا كەمەلەر مەن سالدارعا زور قاۋىپ تۋعىزاتىن سۋ استى جارتاستارى - بەرىش (بۋريش) كەزىگەدى. بەرىشكولدىڭ 50 ۆەرست باتىسىنان الشىدات (الچەدات) وزەنى باستالادى. وبقا قۇياتىن قاتىن وزەنىنىڭ وڭ سالالارىنىڭ ءبىرى چەركەش (چەركيش) دەپ اتالادى. اشىننىڭ (اچينسك) سولتۇستىگىندەگى 100 ۆەرست جەردەن ۇلكەن جانە كىشى كەت (مۇندا ءحVىى ع. كەتتىڭ وستياكتارى تۇرعان) وزەندەرى باستاۋ الادى.

چۇلىم وزەنىنىڭ بويى مەن تومي وزەنىنىڭ باتىسىندا، جوعارىدا اتالعان بەرىش، الشىدات وزەندەرى، بەرىشكول، بەرىش جارتاستارىن تۇگەل قامتىعان اۋداندا قىزىل دەپ اتالاتىن تۇركى تايپاسى تۇرادى. ونىڭ قۇرامىندا ۇلكەن اشىن، كىشى اشىن دەگەن رۋلار بار، اشىن قالاسىنىڭ اتاۋى وسىدان شىققان. بەرىش، بەرىشكول اتاۋلارى ءبىزدىڭ الشىننىڭ قۇرامىنداعى ەتەكتى ەل بەرىشتى، ۇلكەن جانە كىشى اشىن رۋلارى «ل» ءارپى ءتۇسىپ قالعان الشىندى ەسكە سالادى. بىرەر ءارىپتىڭ ءتۇسىپ قالۋى قازاق تىلىندە دە كەزدەسەدى. مىسالى، «الشى»، «الشىن» دەۋدىڭ ورنىنا «اشى»، «الىپ كەل» دەۋدىڭ ورنىنا «اكەل» جانە ت.ب.

ەگەر «الشىدات» اتاۋىنان كوپتىك جالعاۋى «ت»-نى الىپ

تاستاساق، ءبىزدىڭ الشىنعا جاقىن «الشىد» ءسوزى شىعادى. «چەركەش» ءبىزدىڭ الشىننىڭ قۇرامىنداعى چەركەشتى، «كەت» كەتەنى ەسكە تۇسىرەدى.

اتالعان اۋدانداردا «التىن» اتاۋى بىرنەشە رەت كەزىگەدى. بىرقاتار گەوگرافيالىق اتاۋلار ءبىزدىڭ رۋلاردى ەسكە سالاتىندىقتان، مۇنى الشىننىڭ قۇرامىنداعى التىنمەن تەڭەستىرۋگە بولادى. ەڭ قىزىعى بۇل جەرلەردە قازاقتىڭ ۇلى نەمەسە ورتا جۇزدەرىنىڭ (تەك ارعىننان باسقا) رۋلارىن ەسكە تۇسىرەتىن اتاۋلار مۇلدەم جوق، بۇل جەر-سۋ اتتارىنىڭ ءبارى تەك كىشى ءجۇز رۋلارىنىڭ اتىمەن ۇقساس.

ءا) وڭتۇستىك جانە وڭتۇستىك-شىعىس رەسەي (5)

كيەۆ-پولتاۆا تەمىر جولىندا كيەۆتەن 60 ۆەرست جەر­دە بارىشەۆكا بەكەتى جانە وسى اتتاس سەلو بار. وسى جول­دان 210 ۆەرست جەردە رومودان قالاسى كەزىگەدى. كيەۆتەن 200 ۆەرست جەردە دنەپردەن تومەن وڭ جاعالاۋدا چەركاسى قالاسى بار. ال كيەۆ-ماسكەۋ تەمىر جولىندا كيەۆتەن 230 ۆەرست جەردە التىن بەكەتى مەن سوعان جاقىن التىن اۋىلى ورنالاسقان. كيەۆ-پولتاۆا تەمىر جولىندا ۋداي سالاسى بار سۋلا وزەنى كەزىگەدى. كۋرسك گۋبەرنياسىنىڭ (رىلسك ۇيەزى) احماتوۆكا سەلوسىنىڭ تۇرعىندارى ءحىىى عاسىردا كازاكتار دەپ اتالعان چەركەستەر بولعان دەپ جازادى كارامزين ء(ىV تومعا ەسكەرتپەلەر). تۋلانىڭ وڭتۇستىگىندەگى 70 ۆەرست جەردە ودوەۆ دەگەن ۇيەزدىك قالا بار. حاركوۆ-پەنزا تەمىر جولىندا حاركوۆتان 240 ۆەرست قاشىقتىقتا بيريۋچ دەگەن ۇيەزدىك قالا كەزىگەدى. ءحىV عاسىردا دون وزەنى تانايس دەپ اتالعانى ءمالىم. مۇنداعى «يس» تازا گرەك جۇرناعى. ازوۆ تەڭىزى مەن ازوۆ (ازاۋلى - اۋد.) قالاسى بىردەي تانا دەپ اتالعانى ايان. بۇل وزەننىڭ (تانايس، دون) جاعاسىندا كونە چەركاسسك جانە نوۆوچەركاسسك قالالارى ورنالاسقان. پەرەكوپ مويناعىنا قارسى شىعىس تاراپتا بيريۋچي ارالى جاتىر. كۋبان وزەنىنىڭ تەڭىزگە قۇيىلىسى تاما تۇبەگى (تامانسكي پولۋوستروۆ) دەپ اتالادى. پەنزا گۋبەرنياسىندا (سيمبيرسك جانە نيجەگورود شەكارالارىنىڭ تۇسى) رامادان قالاسى تۇر. سيمبيرسك گۋبەرنياسىندا وڭ جاعىنان بارىش سالاسى كەلىپ قۇياتىن سۋرا وزەنى، وزەننىڭ تەمىر جولمەن قيىلىسىندا بارىش بەكەتى، بارىش وزەنىنىڭ ساعاسىندا بارىشوۆكا سلوبوداسى بار. سول تۇستان شىعىسقا قاراي 30 ۆەرست جەردەن ەكى وزەن باستالادى: بيريۋچ جانە سۋحوي بيريۋچ، سوڭعىسىنىڭ بويىندا بيريۋچەۆكا دەرەۆنياسى بار. ساراتوۆ قالاسىنىڭ وڭتۇستىك-باتىسىندا التىن تاۋى، ەپوتاەۆسك قالاسىنان 30-40 ۆەرست تومەندە ەدىل وزەنى بويىندا «زولوتوي بۋگور»، ياعني التىن توبە ورنالاسقان. ەدىلدىڭ وڭ جاعالاۋىندا استراحاننىڭ قارسىسىندا ءتورت التىن شاتقالى جانە سول ماڭدا بيريۋچ ءمۇيىسى بار. پروفەسسور حۆولسون (6) ەجەلگى حازاريادا بارايش قالاسى بار دەپ جازادى. گولۋبوۆسكي (7) 1055 جىلى «قىپشاق ەلىنەن بولۋش كەلدى جانە ۆسەۆولود ونىمەن بەيبىت كەلىسىم جاسادى» دەپ جازدى.

1095 جىلى ۆلاديمير مونوماح تۇتقىندار بۋرچاۇلدارى يگلار، كيتان جانە اكلاندى ولتىرەدى. سميرنوۆ (8) 1232 جىلعى (باتۋدىڭ شابۋىلىنا 5 جىل قالعاندا) جىلنامادان مىناداي مىسال كەلتىرەدى: «پۋرىشەۆ سىن س پولوۆتسى يزبيل موردۆۋ ۆسيۋ ي رۋس پۋرگاسسكۋيۋ، ا پۋرگاس ەدۆا ۆ مالە ۋتەچە» - «قىپشاق ەلىندەگى پۇرىشتىڭ ۇلى بۇكىل موردۆا مەن رۋستەگى پۋرگاستى تالقاندادى، ال پۋرگاس اۋپىرىممەن عانا امان

قالدى». ال 1126 جانە 1174 جىلدارى قىپشاقتار بارۋچ قالاسىنا شابۋىل جاساعان. كارامزين (9) «تۇرىكتەر مەن بەرەندىلەر جانە قازاقتار [كازاكي] دا چەركاستار [چەركاسامي] دەپ اتالعان» دەپ جازادى. تاعى ءبىر جەرىندە  اتالعان دەپ قايتالايدى. سول كارامزين ءوز زامانىندا

وسەتيندەردىڭ چەركەستەردى قازاقتار دەپ اتاعانىن ايتادى. ال سەمەنوۆ-تيانشانسكي (10) چەركەستەردىڭ رۋىن تاراتا كەلىپ، ونىڭ قىلىش دەگەن تارماعى بارىن ايتادى. ءبىزدىڭ چەركەشتەردىڭ دە قىلىش تارماعى بار. جوعارىدا اتالعان باراش-بارايش، بارىشوۆكا، بارۋچ، بيريۋچ، بيريۋچەۆكا، بيريۋچەي، بۋرچ، پۋرىش، بولۋش دەگەن گەوگرافيالىق جانە تاريحي اتاۋلار الشىننىڭ بەرىش رۋىن ەسكە تۇسىرەدى. ال ۋداي جانە ودوەۆ - ادايلاردى، چەركاس پەن چەركاسسك - چەركەشتەردى ەسكە سالادى. گ.ەۆەرس (11) چەركاسىنىڭ نەگىزىن چەركەستەر (ال كاۆكازدىڭ چەركەستەرى دە، ءبىزدىڭ چەركەشتەردىڭ دە «قىلىش» دەگەن تارماعى بار) سالعان دەيدى. رومودان مەن رامادان ءبىزدىڭ راماداندى، تانا - تانانى، التىن - التىندى، تامان - تامانى ەسكە تۇسىرەدى. ءبىر قىزىعى بۇل اۋدانداردا موڭعول شاپقىنشىلىعىنا دەيىنگى كەزەڭدە ء(تىپتى ءحىV عاسىردا) قىپشاقتاردان باسقا ۇلى ءجۇز بەن ورتا ءجۇزدىڭ رۋلارىن ەسكە تۇسىرەتىن گەوگرافيالىق جانە تاريحي اتاۋلار كەزدەسپەيدى. ءبىزدىڭ رۋ-تايپالار مەن ولاردىڭ تارماقتارىنىڭ اتاۋىنداعى ءبىراز ايىرماشىلىقتارعا كەلسەك، تۇرىك (قاز) سوزدەرىن جازبالاردا، اسىرەسە، جىلنامالاردا ءدال بەرۋدىڭ ورىستارعا قيىن سوققانىمەن تۇسىندىرەمىز. مىسالى، ولاردا مۇسىلماندى «بۋسۋرمان»، ءتىپتى «بەسەرميان»، وزبەكتi - «اۆزياك» نە «يزيابياك»، جانىبەكتى - «دجەلەبەك»، «زەنەبەك»، ءجالالادديندى - «زەلەدين»، جوشىنى - «يۋچي»، ماحمۇدتى - «باحمەت»، سارىتاۋدى - «ساراتوۆ» جانە ت.ب. بۇرمالاپ جازعان.

جىلنامالاردا بىلاي كورسەتىلگەن: ۆسەۆولودقا قىپشاق ەلىنەن بولۋش كەلەدى (1055 ج.), ۆلاديمير ولتىرگەن اكلان دا بۇرىشۇلى (1095), ورىستارعا شابۋىل جاساعان دا پۇرىشتىڭ ۇلى (1232 ج.). 1055 جىلى بولۋش نەمەسە بۇرىشتىڭ ءوزى كەلدى، 40 جىلدان سوڭ ونىڭ ۇلىن ۆلاديمير ءولتىردى، ال اعاسى ولتىرىلگەننەن كەيىن 137 جىل وتكەن سوڭ ونىڭ ەكىنشى ۇلى شابۋىل جاسادى دەۋ، ارينە، قيسىنسىز.

تۇركى حالىقتارىندا بىرەۋدىڭ ۇلى دەگەن ءسوز تىكەلەي ماعىناسىندا ەمەس، تۇقىمى، ۇرپاعى نەمەسە سول تايپادان شىققان وكىل دەگەن ماعىناسىندا دا ايتىلا بەرەدى. مىسالى، ءان-جىرلاردا كەنەسارى ابىلايدىڭ ۇلى دەلىنەدى، شىنىندا ول نەمەرەسى. سوندىقتان، مەنىڭشە، قىپشاقتارمەن كەلگەن -  بەرىشتەر، ولگەن اكلان بەرىش رۋىنان، 1232 ج. قىپشاقتارمەن بىرگە شابۋىل جاساعاندار - بەرىشتەر.

اراب جازۋشىسى ءال-ايني (12) ەگيپەتتىك سۇلتاندار (ماملۇكتەر) بەيبارىس (1260-1279) پەن قالاۋىن (1279-1290) «برج-وگلى رۋىنان شىققان قىپشاقتار ەدى» دەيدى.

لەن-پۋل-ستەنلي (13) ەگيپەتتىك ماملۇكتەردىڭ ەكى اۋلەتىن اتايدى - «باحري» («وزەندەر» اۋلەتى - 1250-1390 جىلدار), «بۋردجي» («قامالدار» اۋلەتى - 1390-1517 جج.).

ل.بۋداگوۆتىڭ سوزدىگىندە «بەرج» - توبىلدىق تا­تارلاردىڭ تىلىندە - مىقتى، سىنبايتىن، ال «بۋردج» - مۇنارا، قامالدىڭ ءۇيىندىسى. قازاقشا «بەرىش» - دەنەنىڭ قاتتى بولىگى.

جوعارىدا ءبىز تومي وزەنىندەگى جارتاستىڭ «بۋريش» دەپ اتالعانىن كوردىك. سونداي-اق شىعىستاعى تۇرىكتەردىڭ سوزدەرىندەگى «ش» ءارپى باتىستاعى تۇرىكتەردە (مىسالى وسمان تۇرىكتەرىندە) «دج»-عا اينالاتىنىن ۇمىتپايىق.

اتالعان سوزدەردى سالىستىرۋدان ۇعاتىنىمىز -

«بۋردجي» اۋلەتىنىڭ اتاۋى «مۇنارا» سوزىنەن ەمەس، «بەردج» نەمەسە «بەرىش» رۋىنان شىققان. بۇل جوعارىدا كورسەتىلگەن سۇلتان «برج نەمەسە «بەرش» رۋىنان شىققان قىپشاق ەدى» دەگەن مالىمەتكە تولىق سايكەس كەلەدى.

اقىر سوڭىندا ەنتسيكلوپەديالىق سوزدىكتەن (36-توم) ەگيپەتتە «برج-وگلى» اۋلەتىنەن كەيىن ولارمەن تۋىستاس چەركەس رۋىنىڭ ماملۇكتەرى بولدى دەگەندى وقيمىز.

گەرودوت (14) دنەپردىڭ باتىسىن، ياعني شامامەن ءبىز ءسوز ەتكەن جەردى مەكەندەگەن الازون دەگەن (ب.د.د. V عاسىر) ءبىر حالىق تۋرالى ايتادى. الازونداردى سترابون (15) دا اتاپ وتەدى (ب.د. ءى عاسىرى). بەرىش، چەركەش، الشىن اتاۋلارى التايدا دا، وڭتۇستىك ورىس دالالارىندا دا كەزىگەدى. التايلىق اچىن، الچيد الازوندارعا نەداۋىر جاقىندايدى جانە ولاردىڭ ءبارى ءبىزدىڭ الشىنداردى ەسكە تۇسىرەدى. سونداي-اق گرەك جانە باسقا دا كونە تىلدەردە «چ» ءارپى جوق ەكەنىن، سوندىقتان بۇل ءارىپتىڭ نە ءتۇسىپ قالاتىنىن (وندا الىن بولادى) (16), نە «س»-عا اۋىسىپ، ەكى داۋىستى دىبىستىڭ ورتاسىندا «ز» بولىپ وقىلارىن ەسكەرگەن ءجون. بەرىش پەن چەركەش اتاۋلارى التاي مەن وڭتۇستىك ورىس دالالارىندا بىردەي كەزىگەتىندىكتەن، بۇلار تۋىسقان رۋلار دەپ ءتۇسىنۋ كەرەك جانە قازاقتا دا بۇل رۋلار بايۇلى تارماعىنىڭ قۇرامىندا.

انتروپولوگيالىق زەرتتەۋلەر الشىنداردىڭ اري­لىق توركىنى بار حالىقتارمەن قانى ارالاسقانىن كورسەتتى. اريستوۆ پەن باسقالار الشىنداردىڭ دينليندەرمەن قانى ارالاسقان جانە بۇل وقيعا التاي تاۋلارىنىڭ ماڭىندا بولعان دەپ سانايدى. ال جوعارىدا الشىننىڭ كەيبىر تارماقتارىنىڭ بىرنەشە عاسىر بويى ورىستارمەن قوڭسى قونىپ، وتىرىقشى عۇمىر كەشكەنىنە، قالالارى بولعانىنا كوز جەتكىزدىك. سوندىقتان الشىنداردى دينليندەرمەن ەمەس، ورىستارمەن وڭتۇستىك-ورىس دالالارىندا قان ارالاستىرعان دەپ سانايمىز.

ب) قاراكەسەك توبى ء(الىمۇلى، شومەكەي، كەتە)

VI عاسىردا جەتىسۋدى التايدان شىققان تۇرىكتەر باسىپ الادى. قىتاي دەرەكتەرىندە ءVIى عاسىردا شۋ وزەنى­نىڭ باتىسىن چۋمىن، چۋمۋگۋن تايپالارى مەكەندەگەنى ايتىلادى. 654 جىلى قىتايلار چۋمۋگۋندەرگە شا­بۋىلداپ، ولاردىڭ استاناسىن تالقاندايدى، 30 مىڭ چۋمۋگۋندى ءولتىرىپ، قۇلاعىن كەسىپ الادى (ولگەندەردى ساناۋ ءۇشىن). 700 جىلدار شاماسىندا باتىس تۇرىكتەردىڭ حانىندا چۋمۋگۋيلەردەن قۇرالعان 40 مىڭ اسكەر بولعان.

742-744 جىلدارى ۇيعىرلار مەن قارلۇقتاردىڭ بىرىككەن كۇشىنەن جەڭىلىس تاپقان چۋمۋگۋيلەر باتىسقا قاشادى.

«قۇتتى بىلىكپەن» (1069) ءبىر مەزگىلدە دەرلىك 1073 جىلى جازىلعان «ديۋان لۇعات ات-تۇرىك» كىتابىندا (17) شۋ وزەنىنىڭ جاعاسىنداعى چەكلى تايپاسى اتالادى.

قاراكەسەك توبىنىڭ ء(الىمۇلى، شومەكەي جانە كەتە) ەجەلدەگى ۇرانى - ءدويت، ءالىمنىڭ تاعى ءبىر تارماعى - شەكتى (نەمەسە شەكلى). قاشعاردىڭ وڭتۇستىك باتىسىندا الاي تاۋلارىنىڭ شىعىس بولىگىندە قازىرگى تاڭدا قىرعىزداردىڭ قاراكەسەك جانە تويت رۋلارى تۇرادى، بۇلار الىمساقتان بەرى كورشى جانە اڭىز بويىنشا تۋىسقان.

وسىلايشا، قاراكەسەك پەن ءدويت (تويت) قازاقتاردىڭ كىشى ءجۇزى مەن قىرعىزداردا بىردەي كەزىگەدى. سونداي-اق

بۇل اتاۋلار وندا دا، مۇندا دا تىعىز بايلانىستى. بۇدان مىناداي قورىتىندى جاساۋعا بولادى: VI عاسىردىڭ ورتاسىندا التايدان شۋ وزەنىنە كەلگەن تۇرىكتەردىڭ اراسىندا شۇمەن نەمەسە شومەكەيلەر بولعان، شۋ وزەنىنىڭ اتاۋى وسىدان شىعۋى دا مۇمكىن (التايدا تەلەتس كولىنىڭ وڭتۇستىگىندە شۋ نەمەسە شۋيا وزەنى، شۋ دالاسى جانە شۋ تيىندەرى بار. بۇل گەوگرافيالىق اتاۋلار جوعارىدا اتالعان چەركيش وزەنىنە جاقىن ورنالاسقان).

ەكى عاسىر بويى (550-740) ولار شۋ بويىنداعى باتىس تۇرىك مەملەكەتىنىڭ نەگىزىن قۇرادى جانە 742-744 جىلدارى ۇيعىرلار مەن قارلۇقتار ولاردى ەكىگە ءبولىپ تاستادى: كوپ بولىگى باتىسقا قاشتى، از بولىگى قاشقارياعا كەتتى. قىرعىز توبى، ءسىرا، ۇنەمى سىرداريانىڭ تومەنگى جاعىندا جانە ارال تەڭىزىنىڭ شىعىسىن مەكەندەگەن سياقتى. قاراكەسەكتەردىڭ قىرىمدا، قازاندا جانە باشقۇرتتاردىڭ ورتاسىندا جوق بولۋى وسىعان بايلانىستى. تەك كەتەلەر استراحاندىق نوعايلار مەن تۇرىكمەندەردىڭ اراسىندا كەزىگەدى. ءالىم اتاۋى كەيىن شىققانى كۇمانسىز، ول رۋعا بەرىلگەن قانداي دا ءبىر قوجانىڭ نەمەسە ءدىني ءپىردىڭ قۇرمەتىنە قويىلعان سياقتى.

ۆ) جەتىرۋ توبى

جەتىرۋدىڭ تاما جانە رامادان تارماقتارى جوعارىدا ايتىلدى. تابىن جوعارىدا اتالعان شۋ تيىندەرى (چۋيسكيح بەلكوۆ) جانە شۋ دالاسىنىڭ وڭتۇستىگىندەگى تابىن بوگدو-ولو تاۋلارىنىڭ اتاۋىن ەسكە تۇسىرەدى. تابىن موڭعولشا بەس دەگەندى بىلدىرەدى، بۇل اتاۋدىڭ بەس رۋدىڭ بىرىككەنىنەن شىعۋى مۇمكىن. ال كەرەيتتەر تۋرالى شىڭعىس حان زامانىندا كەرەيلەردەن بولىنگەن جانە مەركىتتەرمەن بىرگە كەتكەن كەرەيىتتەر بولۋى مۇمكىندىگىن ايتتىق. بارلىق ەجەلگى جانە كەيىنگى زەرتتەۋشىلەردىڭ (18) پىكىرىنشە، كەردەرىلەر ءىى عاسىردا عۇندار مەن ۇيسىندەر تاراپىنان قۋىلعان يۋەچجيلەردىڭ (نەمەسە ءجۇز) ۇرپاقتارى. ۆەسەلوۆسكيدەن كەردەرىلەر تۋرالى وتە قىسقا مالىمەت كەلتىرەيىك. قىتايلاردىڭ مالىمەتىنشە، ب.د.د. ءى عاسىردا يۋەچجيلەر حورەزمگە يە بولادى. ب.د. V عاسىرىندا ولار سول جەردى مەكەندەگەن. ۆيزانتيالىق جازۋشىلار ولاردى گۋن ەفتاليتتەر (پروكوپي كەساريسكي), عۇندار، كيداريتتەر نەمەسە اقتار (پريسك پانيسكي) دەپ اتاعان. سەن-مارتەن (1849 ج.) ەفتاليتتەر نەمەسە كيداريتتەر - يۋەچجيلەردىڭ ۇرپاقتارى دەپ دالەلدەيدى. زەمارحتىڭ (567-569) ساپارى كەزىندە ەفتاليتتەر باسقا حالىقتاردىڭ اراسىندا ىقپالدى ءرول اتقارعان. 1000-جىلدارى ارال تەڭىزى كەردەرى تەڭىزى دەپ اتالعان، سونداي-اق حورەزمنىڭ ءبىر بولىگى، ءامۋداريانىڭ وڭ جاعى كەردەرى دەپ اتالعان. كەردەرى اتاۋىمەن ەكى قالا ءومىر سۇرگەن: ءبىرى ءامۋداريانىڭ وڭ جاعىندا، ەكىنشىسى سول جاعىندا.

جاعالبايلى رۋى ءبىر كەزدەرى شاماسى حورەزمنىڭ ماڭىندا ءومىر سۇرگەن. ولار قىرىمدا، حورەزمدە، نو­عايلاردا، قاراقالپاقتاردا، بۇقارلىق جانە فەر­عا­­­نالىق وزبەكتەردە جانە قۇرامالاردا از-ازدان كەزىگە­دى. شاماسى، جاعالبايلىلار قانداي دا ءبىر ۇلكەن سوق­قى العان سياقتى (1625 جىلى حورەزمنەن جان-جاق­قا بىتىراي قاشقان نايماندار سياقتى). تەلەۋ تار­ما­عى تاريحي دەرەكتەردە كەزىكپەيدى، ولاردىڭ ەجەلگى مەكەن­دەرى وڭتۇستىك (تەلەۋلەر وزبەكتەردىڭ جانە قۇ­را­­مالار­­دىڭ اراسىندا كەزىگەدى; نوعايلاردا جانە بۇ­دان ءارى باتىس پەن سولتۇستىكتە كەزىكپەيدى) بولعان.

قازاق شەجىرەسىندە تاۋكە حان ورتا ءجۇزدىڭ ءالسىز جەتى رۋىن ءبىر وداققا بىرىكتىرىپ، كىشى جۇزگە قوستى دەلىنگەن.

ولاردىڭ شىعۋ تەگى بۇل شەجىرەگە قايشى كەلەدى.

گ) موڭعول شاپقىنشىلىعىنان

كەيىنگى الشىندار

ءحىى-ءحىV عع. الشىنداردىڭ نەگىزگى توبى (بايۇلى) ورىس دالالارىنىڭ وڭتۇستىك جانە وڭتۇستىك-شىعىس بولىگىن مەكەندەدى. ولاردان وڭتۇستىك-شىعىسقا قاراي تاعى 2 توپ (قاراكەسەك پەن جەتىرۋ) ورنالاستى. جو­عارىدا كەلتىرىلگەن جىلنامالىق داتالار حV ع. سوڭىندا الشىنداردىڭ شىڭعىس تۇقىمى نوعايدىڭ جار­تىلاي تاۋەلسىز ورداسىنىڭ وزەگىن قۇراعانىن كورسەتەدى. ولاردان وڭتۇستىك رۋس، ليتۆا، پولشا، بولگاريا، سەربيا جانە ءتىپتى ءبىراز الىسىراق ورنالاسقان ۆيزانتيا دا قالتىرايتىن. ول كەزدە ۇلى ءجۇز قازاقتارى التىن وردانى مۇلدەم بىلمەگەن، ال ورتا جۇزدە ول تۋرالى قىپشاقتار مەن ارعىندار از-ماز بىردەڭە بىلەتىن، الشىنداردىڭ بارلىق جىر-اڭىزدارى التىن وردا مەن نوعايلاردىڭ وتكەن ءومىرى تۋرالى ايتادى. كىشى ءجۇزدىڭ نوعايلاردىڭ قۇرامىندا بولعانى ەشقانداي كۇمان كەلتىرمەيدى. الايدا بۇل قىزىقتى دا كۇردەلى ماسەلە ايرىقشا زەرتتەۋدى قاجەت ەتەدى. الشىنداردىڭ جادىندا توقتامىس، ەدىگە، ونىڭ ۇرپاقتارى يسمايىل، قازى، مۇسا، وراق، شاح-ماماي، الشىنداردىڭ نوعايلاردىڭ قۇرامىنان شىعۋىنا سەبەپ بولعان ورمامبەت تۋرالى جىر-اڭىزدار ساقتالعان. وتكەن عاسىردا قازاق جىرشىلارى دومبىرانىڭ سۇيەمەلدەۋىمەن نوعايلاردىڭ اراسىنداعى بىتپەيتىن قاندى قىرعىندار تۋرالى جىرلايتىن. بۇل قىرعىندار «سىڭسىعان ورماندار ورتەنىپ، 100 مىڭ نوعايدىڭ بىتىراۋىمەن» اياقتالعانى ءمالىم. بۇل جىر تۋرالى شوقان ءۋاليحانوۆ (19): «نوعايلار مەن قازاقتاردىڭ قاق ايىرىلۋى تۋرالى جوقتاۋدى ەستىگەندە اقساقالداردىڭ كوزىنە جاس ۇيىرىلەدى» دەگەن ەدى. 1906 ج. قايتىس بولعان ايگىلى اقىن - مۇرات موڭكەۇلى «ءۇش قيان» (20) دەگەن ەرەكشە بەينەلى ولەڭىندە التىن وردانىڭ كۇيرەۋى مەن نوعايلاردىڭ ۇلتتىق قاسىرەتى تۋرالى جىرلايدى. XV ع. ورتاسىندا الشىنداردىڭ نەداۋىر بولىگى ابىلقايىردىڭ قۇزىرىندا بولعان، بىراق ەدىگە ۇرپاقتارىنىڭ اراسىنداعى ءوزارا قىرقىستىڭ سالدارىنان ونىڭ قاراۋىنان كوزى تىرىسىندە-اق كەتكەن.

XVI ع. ورتاسىندا الشىندار «كوپ نوعاي­لاردىڭ» قۇرامىندا بولعان. نوعايلاردىڭ ءبىر بولىگى ء(بىزدىڭ الشىندار) قازاقتارعا 1555 جىلى ورىستاردى جاقتايتىن يسمايىل ءوز باۋىرى يۋسۋفتى ولتىرگەندە كەتكەن دەپ جازادى سولوۆەۆ (21). اقىرى سوڭعى توپ (نەداۋىر كوپ بولىگى) قازاقتارعا ورمامبەت حان ولگەندە (1600 جىلدار شاماسى) كەتەدى. وسىدان 10-20 جىل وتكەن سوڭ شىعىستان جاڭا جاۋ جوڭعارلار پايدا بولادى. ولار ءسىبىر ارقىلى جىلجي وتىرىپ، 1643 ج. ەدىلگە جەتەدى.

الشىندار ەمبىنىڭ وڭتۇستىك-شىعىسىنا كەتەدى. XVI جانە XVIII عع. ءبىرىنشى شيرەگىندە وسى جەردى مەكەندەيدى. الشىنداردىڭ جادىندا قالماقتاردىڭ قىرعىنى ءدال وسى كەزگە بايلانىستى «ساۋران اينالعان»*** دەگەن سوزبەن ساقتالعان.

1725-1726 جىلدارداعى ازاتتىق سوعىسىندا الشىندار ەرەكشە ءرول اتقارادى. بۇل بۇكىل قازاقتاردىڭ باس قولباسشىسى بولىپ سولاردىڭ حانى جاسامىس ابىلقايىردىڭ سايلانۋىنان-اق بايقالادى. الايدا جوڭعارلارعا قارسى قازاق قولىنىڭ جەڭىمپاز شەرۋى كەزىندە قازاق حاندارى ءوزارا ارازداسىپ، ابىلقايىر حان كىشى ءجۇزدى باسقارىپ جانە سامەكە حان قىپشاقتاردى، نايمانداردى جانە ارعىنداردىڭ ءبىر بولىگىن باستاپ، ورىس شەكاراسىنا كەتەدى دە، سول جەردە ورىستاردىڭ بوداندىعىن قابىلدايدى.

شەجىرەگە قوسىمشا

ءى باسقا تۋىستاس حالىقتاردىڭ قۇرامىندا كەزدەسەتىن قازاقتىڭ باستى رۋلارى

ۇيسىندەر - قىرعىزداردا، قاراقالپاقتاردا، وزبەكتەردە، تۇرىكمەندەردە، قىرىمدا، قاشقاريادا، شىعىس اۋعانستاندا.

قاڭلىلار - قىرعىزداردا، قاراقالپاقتاردا، وزبەكتەردە (پارسى ەلىندە), (كىشى ازيادا).

جالايىرلار - موڭعوليادا، پارسى ەلىندە، قارا­قالپاقتار مەن وزبەكتەر اراسىندا.

ارعىندار - التايدا، قىرىمدا، كاۆكازدا، قازان تاتارلارى مەن تۇرىكمەندەر اراسىندا.

كەرەيلەر - التايدا، موڭعوليادا، قاراقالپاقتار، وزبەكتەر، تۇرىكمەندەر، باشقۇرتتار اراسىندا، قىرىمدا.

نايماندار - موڭعوليادا، قىرعىزدار، قاراقالپاقتار، نوعايلار، وزبەكتەر اراسىندا، قىرىمدا.

قوڭىراتتار - موڭعوليادا، قىرعىزدار، قاراقالپاقتار، وزبەكتەر اراسىندا، قىرىمدا.

قىپشاقتار - قىرعىزدار، قاراقالپاقتار، وزبەكتەر، تۇرىكمەندەر، نوعايلار، باشقۇرتتار، ەدىل تاتارلارى، قازان تاتارلارى اراسىندا، قىرىمدا، اۋعانستاندا.

الشىندار - قىرعىزدار، قاراقالپاقتار، تۇرىكمەندەر، وزبەكتەر، نوعايلار، باشقۇرتتار، قازان تاتارلارى اراسىندا، قىرىمدا، كاۆكازدا، اۋعانستاندا.

ءىى باستى قازاق رۋلارىنىڭ وكىلدەرى بار قازاققا تۋىستاس حالىقتار

قىرعىزدار - نايمان، قوڭىرات (قۇلجىعاش), قىپشاق، الشىن، قاراكەسەك (كىشى ءجۇز), ارعىن، قاڭلى، تاما، الاشا.

قاراقالپاقتار - ءۇيسىن، بالعالى جانە قايشىلى (جالايىرلار), قاڭلى، قارامويىن (قىپشاق), اشامايلى جانە شەرۋشى (كەرەي), باعانالى، تەرىستاڭبالى، قاراكەرەي جانە سادىر (تورتەۋى دە نايماندار), بايباقتى، اداي، سۋمۇرىن، بەرىش جانە تاز (بەسەۋى دە الشىندار).

وزبەكتەر - ءۇيسىن، قاڭلى، جالايىر (تارماقتارىمەن), سىرگەلى، وشاقتى، قىپشاق، نايمان، قوڭىرات، اشامايلى جانە شەرۋشى (كەرەي), الشىننىڭ بارلىق تارماعى دەرلىك.

تۇرىكمەندەر - ءۇيسىن، كەرەي، ارعىن، قىپشاق جانە الشىن رۋلارى.

نوعايلار - نايمان، قىپشاق جانە الشىننىڭ بارلىق تارماقتارى دەرلىك.

باشقۇرتتار - كەرەي، قىپشاقتار (بۇكىل باشقۇرتتىڭ 25-33 % پايىزىن قۇرايدى), الشىن.

قازان تاتارلارى - ارعىن، قىپشاق، الشىن.

قىرىم تاتارلارى - ءۇيسىن، قاڭلى، ارعىن، كەرەي، نايمان، قىپشاق، قوڭىرات، الشىن، الاش، الاشا.

كاۆكازدىڭ مۇسىلمان حالىقتارى - الشىن (شەركەش), ارعىن، تاما.

«قازاق تاريحى» جۋرنالىنان