اسىقپاڭدار! ارتىمىزدا قازى بار.

ا. بايتۇرسىنۇلى

«قازاق ادەبيەتى» گازەتى «الاشتىڭ ارداقتاعان الماسى ەدى» اتتى ماقالا جايالادى بىلتىر ( ق.ءا. №48. 25.11.2016.) اۆتورى - گۇلزادا نيەتقاليەۆا. الگى ماقالانى وقىپ بولعان  سوڭ  «تۇلعاتانۋعا» بايلانىستى قاتىپ قالعان قاتاڭ قاعيدالار مەن پارىقسىزدىقتار تۋرالى ءوز ۇستانىمدارىمدى ورتاعا سالعىم كەلدى. بۇگىنگى تاۋەلسىز قازاقستان ازاماتتارىنا ۇلگى-ونەگە ەتىپ دارىپتەر تۇلعالار مەن قايراتكەرلەرگە قويىلار تالاپتار، ولشەم-ميزامدار بار ما، جوق پا وسى؟.. ەگەر بار بولسا، كەشەگى قىزىل يمپەريا تۇسىندا  ۇلتىن، ءدىنىن، ءدىلىن ساتىپ، جانىن جالداعان، سول ءۇشىن 70 جىل بويى كوككە كوتەرىلە دارىپتەلگەن قىزىل بەلسەندىلەر، تاۋەلسىزدىگىمىزدىڭ 25 جىلدىعى تۇسىندا دا ارداقتالىپ «الاشتىڭ ارداقتاعان الماسى ەدى» دەپ كولدەي ماقالا جاريالانار ما ەدى؟

اقيقاتىندا الاش ارداقتىلارى كىمدەر، ال المالار كىمدەر ەدى؟

قايران الاش ارداقتىلارى ءاليحان، احمەت، مۇستافا، شاكارىم، مىرجاقىپ، جۇسىپبەك، ماعجانداردىڭ قاتارىنا قوسارلىقتاي الما كىم؟ ءبىز 70 جىل بويى قىپ-قىزىل كوممۋنيست، كەڭەس وكىمەتى كوككە كوتەرگەن ناعىز بەلسەندى باتىراقتاردىڭ ءبىرى بولعان، الاشورداشىلارمەن جاۋ بولعانى تۋرالى جازىلعان ناعىز لەنينشىل، ستالينشىل الما ورازباەۆانى بىلەمىز. ساتىبالدى مەن گۇلزادا كەلتىرگەن ومىرباياندىق دەرەكتەردىڭ وزىنەن كەشەگى كەلمەسكە كەتكەن سوتسياليستتىك قوعام جارنامالاعان قىپ-قىزىل ۇگىت پاراعىن وقىعانداي بولدىق. بىرەر مىسال كەلتىرىپ كورەلىك، ءcوز مانەرىنە نازار اۋدارىپ كورىڭىزدەر: المانىڭ 1919 جىلى ۇلتتىق قارۋلى كۇشىمىزدىڭ تۇڭعىشى، قازاقتىڭ ءبىرىنشى ۇلگىلى اتتى اسكەر پولكىن قۇرعان كەزدەگى بەلسەندىلىگى مەن ۇيىمداستىرۋشىلىق دارىنى ەرەكشە كوزگە ءتۇسىپتى. ءسوز، الاش وردا استاناسى سەمەي مەن ارقادا قازاق اۆتونومياسىنىڭ مۇددەسىن قورعاۋ ءۇشىن جاساقتالعان الاش اسكەر-ساقشىلار قۇرماسى تۋرالى ايتىلعان بولسا، كانەكي؟ «ۇلگىلى قىزىل اسكەر پولكى» الاش ءۇشىن قىزمەت ەتتى مە، كەرىسىنشە قازاقستاننىڭ ءار وڭىرىندە، وزبەكستاندا باس كوتەرگەن كوتەرىسشىلەردى جانىشتاۋدىڭ قاندى قولدارىنا اينالدى ما؟

كەڭەستىك تاريح قولدانعان قىزىل ۇگىتتىڭ مانەرىمەن 2016 جىلى شىن تاريحتىڭ تونىن تەرىس اينالدىرىپ ماقالا جازۋعا بولمايتىنىن اۆتورلارىمىزدىڭ قاپەرىنە كەلمەگەنى وكىنىشتى-اق. الما اپامىزدىڭ سول 1919 جىلى ماسكەۋگە «كوممۋنيستىك ۋنيۆەرسيتەتكە وقۋعا بارىپ ن. ك. كرۋپسكايا، ينەسسا ارياند، ر.س. زەملياچكا، ب. م. ياروسلاۆسكي، ۆ. ۆ. كۋيبىشەۆ سياقتى پارتيا قايراتكەرلەرىمەن تانىسقانىن» اۆتوردىڭ باياعى كەڭەستىك مانەرمەن ماقتانىشقا اينالدىرعىسى كەلگەنى، بۇگىنگى قازاق جاستارىنىڭ وتانشىلدىق سەزىمىن تالكەك قىلعاندىق بولماي ما؟ بىزدەر ءۇشىن اتى اتالعان «پارتيا قايراتكەرلەرى» دەگەندەردىڭ قۇنى كوك تىيىن عانا ەمەس، اسا ۇنامسىز، زياندى پەندەلەر ەدى عوي.

ال قازاقستان مەن سوۆەتتىك رەسەيدىڭ الۋان ءتۇرلى جوعارى دارەجەلى ورگاندارىندا اتقارعان قولبالا قىزمەتتەرىن تىزبەلەپ، رك(ب)پ ءحىى سەزىندە ي. ۆ. ستالين جاساعان بايانداما بويىنشا جارىس سوزگە شىققانى ءبىزدىڭ مارتەبەمىزدى اسپانداتادى دەپ ويلاۋ كۇلكىلى ءارى ۇيات. الما ورازباەۆا تۋرالى كىتابىندا ساتىبالدىنىڭ «الما جۇرەك سىزداتارلىقتاي ايانىشتى تاعدىر يەسى» دەگەن سوزىندە اششى شىندىق بولعانىمەن، «ايانىشتى تاعدىر، تراگەديالىق جاعدايلارعا» ۇرىندىرعان ساياسي، الەۋمەتتىك، رۋحاني سەبەپتەرى ھام ۇلتتىق سالت-سانا مەن ءدىني قادىر-قاسيەتىمىزدى تارك ەتىپ، قۇدايسىزدىققا، ۇلتسىزدىققا بوي الدىرىپ اتا-بابا كەپياتىنا ۇشىراۋى تۋرالى اۆتورلار مۇلدە وي كەزدىرمەگەن. بۇگىنگى كۇن تالابى تۇرعىسىنان تالداۋ-تارازىلاۋ دەگەندەردى قاجەتسىنبەگەنى وكىنىشتى-اق.

المانىڭ تراگەدياسى كەزدەيسوقتىقتان، سەنگىش اڭعالدىقتان نەمەسە باسقا سەبەپتەردەن بولعان تراگەديا ەمەس ەكەنىن، كوممۋنيست الما، جاس الما، مانساپ، اتاقتان باسى اينالعان الما بىلمەي قالدى دەپ اقتاۋ، وگپۋ پولكوۆنيگى – جوھيت يۆان كاشيريندى «يا، ول ساتقىن بولىپ شىقتى» دەپ لاعنەتتەۋ تىم اڭعالدىق. يۆان كاشيرين ساتقىن بولىپ تۋعان، ساتقىندىقپەن تالاي بەيكۇنا ادامداردىڭ قانىن توككەن ناعىز ءازازىلدىڭ ءوزى بولاتىن. سولاي بولا تۇرا ءبىر قازاق قىزى، مۇسىلمان وتباسىندا تاربيەلەنگەن ساۋاتتى بويجەتكەننىڭ قايداعى ءبىر ءتىلى دە، ءدىنى دە، ءدىلى دە جات، قان شەڭگەلدى وگپۋ پولكوۆنيگىن تاڭداۋى، قازاقىلىق پەن مۇسىلماندىقتىڭ شىرقى ءالى بۇزىلا قويماعان 1919-20 جىلدار ءۇشىن كەشىرىلمەس كۇنا، اۋىر قىلمىسپەن بارا-بار بولاتىن. ارۋاق اتقان، قارعىسقا ۇشىراعان دەگەننىڭ ءدال ءوزى دەسەك، المانى جانە «قىزىل وتاۋدان» جۇلقىنىپ، قاعىنىپ شىققان تالاي قىزىل بەلسەندىلەردى اسپەتتەيتىن جازعىشتاردىڭ ورە تۇرەگەلەتىنىن بىلە تۇرا وسىنى ايتۋعا ءماجبۇر بولدىق.

مەنىڭ اقكوڭىل، وتانداستارىم، اپتىقتارىڭىزدى باسىپ ءسال ويلانۋعا مۇرسات بەرسەڭىزدەر، الما اپامىزدىڭ تراگەدياسىنىڭ ناعىز قىرى-سىرىن گۇلزادا نيەتقاليەۆانىڭ ءوز سوزىنەن ۇزاقتاۋ ءۇزىندى كەلتىرۋ ارقىلى اشا تۇسۋگە بولادى. ول بىلاي دەيدى: «الما ءىس-ساپارعا اتتانىسىمەن جاس قىزدى (قانيپا اپاسىنىڭ ساقىپجامال ەسىمدى قىزىن ەكى جاسار بالاسىنا باس-كوز بولسىن دەپ ۇيىنە اكەلگەن) بىرەسە قورقىتىپ، بىرەسە الداپ ءجۇرىپ دەگەنىنە جەتەدى. ءتىپتى، ۇيلەنىپ تە الدى. الما ۇزاق جولدان ۇيگە ورالعاندا توبەسىنە جاي تۇسكەندەي بولادى. البەتتە ءۇي ىشىندە ايعاي دا شىعادى. وسىنى پايدالانعان كاشيرين المانى «اقىلى اۋىستى» دەپ اۋرۋحاناعا سالعان. اۋرۋحانا دارىگەرلەرى بىرنەشە رەت «ناۋقاستى ۇيگە الۋ كەرەك، جاعدايى جاقسى» دەپ حابارلاعانىمەن تۋعاندارى دا، كاشيرين دە ونى ماڭدارىنا جۋىتپاعان... ءسويتىپ، الما ورازباەۆا 1931 جىلعى ماۋسىم ايىنان 1948 جىلدىڭ كوكتەمىنە دەيىن اۋرۋحانا كەرۋەتىنە تاڭىلىپ، دۇنيەدەن وتكەن. ونىڭ سۇيەگى جامبىل وبلىسى، لۋگوۆوي ستانتسياسى ماڭىنا جەرلەنگەن بولۋى كەرەك».

1998 جىلى الما ورازباەۆانىڭ تۋعانىنا 100 جىل تولۋىنا وراي ش. ش. ءۋاليحانوۆ اتىنداعى تاريح-ەتنولوگيا ينستيتۋتىندا كونفەرەنتسيا بولىپ ەدى. سول تۇستا باسپاسوزدە الما 1948 جىلى اقپاندا لۋگوۆويداعى جىندىحانادان قاشىپ شىعىپ، ءىز-توزسىز جوق بولعانى، قاسقىرلارعا جەم بولعانى تۋرالى جازىلعان. ايانىشتى، قاسىرەتتى ءولىم، يت ءولىم دەگەن سونداي-اق بولار. ونىڭ قاي جەرىن اسپەتتەپ، قاي تاعدىرعا لاعنەت ايتپاقپىز؟

الما جانە سول سياقتى تراگەديالى تاعدىرلار تۋرالى، حالىق جاۋى دەپ اتىلىپ-شابىلعاندار تۋرالى زەرتتەۋلەر جاسالماسىن دەپ ەشبىر اقىل-ەسى دۇرىس ادام ايتا قويماس. ماسەنىڭ دىلگىرلىگى، عىلىميلىعى، تاريحي اقتاڭداردىڭ ورنىن تولتىرىپ ادىلدىكتى قالپىنا كەلتىرۋ اتا-بابا ارۋاعى الدىنداعى وتەلمەس قاسيەتتى بورىش ەكەنى داۋ تۋدىرماس. الما ورازباەۆانىڭ تراگەديالى تاعدىرىن زەرتتەۋشى قازاق قالامگەرلەرى ءوز الدارىنا، سول تراگەديانىڭ ناعىز قاندى قول قۇنىكەرىن، ونىڭ ساياسي قوعامدىق، الەۋمەتتىك سەبەپتەرىن اشا وتىرىپ، بۇگىنگى جاس-تاۋەلسىز قازاقستاننىڭ قالىپتاسۋ، تاربيەلەنۋ ۇستىندەگى جاس ۇرپاعىنا وكىنىشتى وتكەننىڭ اششى ساباعىنان الار تاعىلىمدىق تۇيىندەردى اشالاپ ايتىپ بەرۋ، المالاردىڭ تراگەديالى تاعدىرىن قايتالاماۋ جولدارىن نۇسقاۋ ماقساتىن قويسا دەگىمىز كەلەدى. ول ءۇشىن كەشەگى سانامىزدى سارسىلتقان كوممۋنيستتىك-شوۆنيستتىك ھام ءدىنسىز-قۇدايسىزدىق ۇستانىمداردى اۋلاققا سەرپىپ تاستاپ، ۇلتتىق، تۇركىلىك، مۇسىلماندىقتى باعدار تۇتقان زايىرلى قازاقستاندىق، شىت-جاڭا عىلىمي-تەوريالىق زەرتتەۋ ءتاسىلى بويىنشا تاريح جازۋدى، تاريحي تۇلعالاردى، تاريحي وقيعالاردى جاڭاشا باعالاۋدى ۇيرەنۋىمىز قاجەت دەمەكپىز.

تاريحي تۇلعالاردى (ەگەر ول تاريحي چينوۆنيكتەر بولماسا) باعالاۋدا اداسىپ جۇرگەن جازارماندارىمىزدىڭ ءبىر پاراسى ءوزىنىڭ قاي ءداۋىردىڭ، قاي ەلدىڭ، قاي مەملەكەتتىڭ وكىلى ەكەنىن پارىقتاماي ماقتايمىن دەپ داتتاپ وتىرعانىن، سوۆەتتىك ستەرەوتيپتەردەن شىعا الماي، ءوزىن دە، وقىرمانداردى دا، الداپ وتىرعانىن بايقاماي قالاتىن سياقتى.

الىمعازى داۋلەتحان،

ش.ش. ءۋاليحانوۆ اتىنداعى

تاريح جانە ەتنولوگيا ينستيتۋتىنىڭ

جەتەكشى عىلىمي قىزمەتكەرى

 Abai.kz