پروف. ي. ن. بەرەزيننىڭ «حان جارلىعى»

[كىتابىنا ەسكەرتپەلەر]

(توقتامىس حاننىڭ ياگايلوعا ارناعان جارلىعى. قازان، 1850 جىل)

ۋشج، ت. I, الماتى، 1961 ج.، 131-141 بب. ءماتىنى بويىنشا باسىلىپ وتىر.

پروف. ي. ن. بەرەزيننىڭ 1850-1851 جىلدارى شىققان كىتابىنا رەتسەنزيانىڭ باستاپقى نۇسقاسى («التىن وردانىڭ ىشكى قۇرىلىمى (حان جارلىقتارى بويىنشا)». سپب، 1850: «توقتامىستىڭ، تەمىر-قۇتلىقتىڭ جانە ساادات گيرەيدىڭ تارحاندىق بۇيرىقتارى»، قازان، 1851). رەتسەنزيا قازەمبەك پولياك تىلىندە جاريالاعان جارلىقتىڭ ءبىر بولىگىن سالىستىرمالى ترانسكريپتسيامەن بەرگەن «التىن وردا حانى توقتامىستىڭ پولياك كورولى ياگايلوعا جارلىعى، 1392 1393» قازان، 1850. اتتى كىتاپتا كەلتىرىلگەن توقتامىستىڭ ياگايلوعا جارلىعىنىڭ تۇركىلىك ءماتىنىن جانە ءۋاليحانوۆتىڭ تۇسىنىكتەمەسىن قامتيدى. «ءۋاليحانوۆتىڭ شىعىستانۋ بويىنشا جازبالارى» (تسگالي، ف. 118, وپ. 1, №469, 2-2 وب. 3-3 وب.) دەپ اتالاتىن جەكە پاپكادا بولەك بولەك قاعاز كۇيىندە ساقتالعان. ءۋاليحانوۆ جارلىقتىڭ ءوزى جاساعان اۋدارماسىن بەرمەي، ونىڭ كونە ورىس تىلىندەگى نۇسقاسىن ۇسىنۋمەن شەكتەلگەن، ونىڭ وقىلۋىنىڭ بىرنەشە نۇسقاسى مەن قوسىمشالارى بار، بۇل نۇسقا توقتامىستىڭ ياگايلۋعا جازعان ديپلوماتيالىق حاتىنىڭ كوشىرمەسى.

پروف. ي. ن. بەرەزيننىڭ «حان جارلىعى»

[كىتابىنا ەسكەرتپەلەر]

(توقتامىس حاننىڭ ياگايلوعا ارناعان جارلىعى. قازان، 1850 جىل)

ۋشج، ت. I, الماتى، 1961 ج.، 131-141 بب. ءماتىنى بويىنشا باسىلىپ وتىر.

پروف. ي. ن. بەرەزيننىڭ 1850-1851 جىلدارى شىققان كىتابىنا رەتسەنزيانىڭ باستاپقى نۇسقاسى («التىن وردانىڭ ىشكى قۇرىلىمى (حان جارلىقتارى بويىنشا)». سپب، 1850: «توقتامىستىڭ، تەمىر-قۇتلىقتىڭ جانە ساادات گيرەيدىڭ تارحاندىق بۇيرىقتارى»، قازان، 1851). رەتسەنزيا قازەمبەك پولياك تىلىندە جاريالاعان جارلىقتىڭ ءبىر بولىگىن سالىستىرمالى ترانسكريپتسيامەن بەرگەن «التىن وردا حانى توقتامىستىڭ پولياك كورولى ياگايلوعا جارلىعى، 1392 1393» قازان، 1850. اتتى كىتاپتا كەلتىرىلگەن توقتامىستىڭ ياگايلوعا جارلىعىنىڭ تۇركىلىك ءماتىنىن جانە ءۋاليحانوۆتىڭ تۇسىنىكتەمەسىن قامتيدى. «ءۋاليحانوۆتىڭ شىعىستانۋ بويىنشا جازبالارى» (تسگالي، ف. 118, وپ. 1, №469, 2-2 وب. 3-3 وب.) دەپ اتالاتىن جەكە پاپكادا بولەك بولەك قاعاز كۇيىندە ساقتالعان. ءۋاليحانوۆ جارلىقتىڭ ءوزى جاساعان اۋدارماسىن بەرمەي، ونىڭ كونە ورىس تىلىندەگى نۇسقاسىن ۇسىنۋمەن شەكتەلگەن، ونىڭ وقىلۋىنىڭ بىرنەشە نۇسقاسى مەن قوسىمشالارى بار، بۇل نۇسقا توقتامىستىڭ ياگايلۋعا جازعان ديپلوماتيالىق حاتىنىڭ كوشىرمەسى.

7 بەت، 8 سىرت پەن 16 بەت، 16 سىرتتاعى ءۋاليحانوۆتىڭ تەمىر قۇتلىق جارلىعىنا، توقتامىستىڭ تارحاندىق جارلىعىنا جانە ساادات گيرەيدىڭ جارلىعىنا جاساعان تۇسىنىكتەمەلەرىن قامتيدى.

قولجازبادا كۇن قويىلماعان، ول شاماسى، بەرەزين كوستىلەتسكي ارقىلى ءۋاليحانوۆتان حان جارلىعىندا كەزدەسەتىن ءبىراز كونە سوزدەردىڭ ماعىناسىن انىقتاۋ تۋرالى ءوتىنىش بىلدىرگەننەن كەيىن جازىلسا كەرەك. بەرەزين مەن كوستىلەتسكيدىڭ حاتتارىنان ءمالىم بولعانداي، ول الدىمەن كوستىلەتسكيگە ءوتىنىش بىلدىرگەن، بىراق سوڭعىسى دۇرىس جاۋاپ بەرە المايدى. 1852 ج، 7 تامىزداعى حاتىندا كوستىلەتسكي بىلاي دەپ جازادى: «سىزدەن لەششەۆ ارقىلى جانە ي. ي. زاحاروۆ ارقىلى ەكى حات الدىم، بىراق، جاۋاپ بەرە المادىم. «داعىستان جانە زاكاۆكازە بويىنشا ساياحات» جانە «توقتامىس جارلىقتارىن»... جىبەرگەنىڭىزگە العىس ايتامىن. «توقتامىس جارلىقتارىنداعى» كەيبىر تۇسىنىكسىز سوزدەرگە كەلەتىن بولساق، بار نيەتىمىممەن جاردەمدەسكىم كەلگەنىممەن، مەنىڭ قولىمنان كەلمەيدى... دەگەنمەن، مەن ءوزىمنىڭ كەيبىر شاكىرتتەرىممەن حات الىسىپ تۇرامىن، ولار ءتۇرلى نۇسقاۋلارمەن دالانى شارلاپ ءجۇر» (نبتگۋ، ارحيۆ گ. ن. پوتانينا №129/ب، ل. 5346). كوستىلەتسكيدىڭ شاكىرتتەرىنىڭ ىشىندە ونىڭ ۇسىنىسىنا ءبىرىنشى بولىپ ش. ۋاليحانوۆ جاۋاپ قايتاردى.

1 نارۋشەۆيچ ادام ستانيسلاۆ (1733 1796) - كورنەكتى پولياك تاريحشىسى، اقىن، ەرتەدەگى اۆتورلار اۋدارماشىسى. 1755 جىلدان باستاپ ۆيلەن اكادەمياسىنىڭ پروفەسسورى. پولياك حالقىنىڭ تاريحى جانە كونە داۋىردەن XVIII عاسىرعا دەيىنگى قىرىم تاريحى بويىنشا كوپ تومدىق ەڭبەكتىڭ اۆتورى.

2 وبولەنسكي ميحايل اندرەەۆيچ (1805-1873) - تاريحشى-مۇراعاتتتانۋشى، سىرتقى ىستەر مينيسترلىگىنىڭ ماسكەۋ باس مۇراعاتىنىڭ ديرەكتورى. زاتتىق جانە جازبا مالىمەت كوزدەرىن جيناقتاپ، باستىرۋشى. ونىڭ ەڭبەكتەرىنىڭ ءتىزىمى «رۋسسكايا ستارينا» (1873, №2) جۋرنالىندا جاريالانعان.

3 فرەن حريستيان مارتين يواحيم (رەسەيدە - حريستيان دانيلوۆيچ (1782-1851) - اكادەميك، كورنەكتى ورىس شىعىستانۋشىسى، 1807 جىلدان باستاپ قازان ۋنيۆەرسيتەتىندە شىعىس تىلدەرىنىڭ پروفەسسورى، ونىڭ نەگىزىن قالاۋشىلاردىڭ ءبىرى، ال 1818-1842 جىلدارى عىلىم اكادەمياسىنىڭ ازيا مۋزەيىنىڭ ديرەكتورى. اكادەميك اتاعىن العاننان كەيىن فرەن شىعىس دەرەككوزدەرىن - كونە قولجازبالار مەن تيىنداردى، جازۋلاردى زەرتتەۋمەن تۇبەگەيلى اينالىسقان.

ح. فرەن شىعىس نۋميزماتيكاسىنىڭ ناعىز بىلگىرى بولدى. بۇل ماسەلەگە ارنالعان كوپتەگەن جۇمىستاردىڭ ىشىندە ءالى كۇنگە دەيىن ءوز ماڭىزىن جوعالتپاعان ەڭبەكتەرى: «De Academiae Imp. Scientarum Petropolitanae Museo numario moslemico...» Petropoli, (سپب) 1818; Resensio numorum muhammedanorum Academiae Imp. Scientarum Petropolitanae ...»، Petropoli, 1826; جوشى ۇلىسى نەمەسە التىن وردا حاندارىنىڭ اقشاسى، وزگە مۇسىلمان ديناستيالارىنىڭ تيىنىمەن قوسا...»، سپب، 1832 جانە ت. ب. ورىس تۇركىتانۋىنا ح. م. فرەن تۇركى ءتىلدى قولجازبالار تۇسىنىكتەمەلەرىنىڭ اۆتورى جانە ابىلعازىنىڭ «شەجىرە ي تۇرك» (XVII ع.) شىعارماسىن باستىرۋشىسى رەتىندە كىردى. ح. م. فرەنىڭ عىلىمي ەڭبەكتەرىن تۋرالى قاراڭىز: «Dorn B, Das Asiatische Museum der kaiser». Akademie der Wissenschaften zu St-Petersburg. SPb, 1846; دورن ب. «اكادەميك فرەن ي ەگو ۋچەنايا دەياتەلنوست». - ۋزان: ت. 3, ۆىپ. 3, سپب، 1855, سس. 429-465; ساۆەلەۆ پ. س. «و جيزني ي ۋچەنىح ترۋداح فرەنا». سپب، 1855; كراچكوۆسكي ي. يۋ. «وچەركي پو يستوري رۋسسكوي ارابيستيكي». - يزبر. سوچ.، ت. 5, م. 1958, سس. 71-75.

4 شميدت ياكوۆ (يسااك) يۆانوۆيچ (1779-1897) - ورىس شىعىستانۋشىسى، مونعول جانە تيبەت تىلدەرىنىڭ مامانى، پەتەربور عىلىم اكادەمياسىنىڭ اديۋنكت اكادەميگى. ونىڭ نەگىزگى ەڭبەكتەرى: «مونعول ءتىلىنىڭ گرامماتيكاسى» (سپب، 1831); «مونعول نەمىس ورىس سوزدىگى» (سپب، 1835); «تيبەت نەمىس سوزدىگى» (سپب، 1841).

5 كوۆالەۆسكي وسيپ ميحايلوۆيچ (1800-1870) - مونعولتانۋشى ورىس عالىمى. 1833-1860 - قازان ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ پروفەسسورى، 1862 - ۆارشاۆا باس مەكتەبىنىڭ پروفەسسورى. كوۆالەۆسكيدىڭ نەگىزگى ەڭبەكتەرى: «مونعول كىتاپ ءتىلىنىڭ قىسقا گرامماتيكاسى» (1835); ەكى تومدىق «مونعول حرەستوماتياسى» (1836-1837); ءۇش تومدىق «مونعول ورىس فرانتسۋز سوزدىگى» (1844-1849); «مونعولدار تاريحى»; «مونعول ادەبيەتىنىڭ تاريحى»; «بۋدديزم تاريحى».

6 كازەمبەك الەكساندر كاسيموۆيچ (مىرزا مۇحاممەد الي) (1802-1870) - كورنەكتى ورىس شىعىستانۋشىسى; شىققان تەگى بويىنشا ءازىربايجان، سحولاستيكالىق مۇسىلماندىق ءبىلىم العان. 1827 جىلدان باستاپ قازان ۋنيۆەرسيتەتىندە پارسى جانە تاتار تۇرىك ادەبي شىعارمالار تاريحى بويىنشا پروفەسسور; ال 1849 ج. باستاپ پەتەربور ۋنيۆەرسيتەتىندەگى پارسى ادەبي شىعارماشىلىعى كافەدراسىنىڭ مەڭگەرۋشىسى، پەتەربور عىلىم اكادەمياسىنىڭ كوررەسپوندەنت مۇشەسى. كاۆكاز تاريحى، يران، ورتا ازيا جانە قىرىم، يسلام تاريحى بويىنشا كىتاپتار جازعان; تاتار تۇرىك تىلدەرىنىڭ جالپى گرامماتيكاسىن قۇراستىرعان. تۇرىك، اراب جانە پارسى تىلدەرىندەگى وزگە دە ەڭبەكتەردىڭ اۆتورى.

7 گاممەر (حاممەر-پۋرگشتال يوزەف) (1774-1856) - اۆستريا ديپلوماتى جانە تاريحشى شىعىستانۋشى، التىن وردا تاريحىنىڭ بىلگىر مامانى. نەگىزگى ەڭبەكتەرى: «Hammer - Purgstall J. Geschichte der Goldenen Horde in Kiptschak, das ist: der Mongolen in Russland. Pesth, 1840. Geschichte der Hchane, das ist der Mongolen in Persien. Bd, I-II. Darmstadt, 1842-1843».

8 ھيجرا جىل ساناۋى بويىنشا 795 جىل راجاب ايىنىڭ 8-ءى 20 مامىر، 1393 جىلعا سايكەس كەلەدى.

9 ۆەرشوك - ورىستىڭ مەترگە دەيىنگى ولشەمى، 4,45 cم گە سايكەس كەلەدى. 9 ۆەرشوك 40 سانتيمەترگە جۋىق.

10 بانزاروۆ دورجي (1823-1855 جج.) - بۋريات عالىمى، ەتنوگراف جانە شىعىستانۋشى. بانزاروۆتىڭ اتاۋلى ەڭبەكتەرى: ونىڭ ديسسەرتاتسياسى «قارا سەنىم نەمەسە مونعولداردىڭ ءشامانيزمى» (1846 ج.) - شاماندىق تۋرالى العاشقى عىلىمي جۇمىس; «پايزە نەمەسە مونعول حاندارىنىڭ مەتالل تاقتايشالارعا جازىلعان جارلىقتارى» (زانو، 11ت.، 1850 ج.).

11 گريگورەۆ ۆاسيلي ۆاسيلەۆيچ (1816-1881 ج.) - ورىس شىعىستانۋشىسى، پەتەربور عىلىم اكادەميسىنىڭ كوررەسپوندەنت مۇشەسى، ورتا ازيا مەن قازاقستان حالىقتارىنىڭ تاريحىن، گەوگرافياسىن جانە كونە مۇرالارىن زەرتتەۋشى. ونىڭ اتاۋلى ەڭبەكتەرى: «سكيف حالىقتارى ساقتار تۋرالى. تاريحي مونوگرافيا» (سپب، 1871 ج.); «التىن وردا حاندارىنىڭ ورىس رۋحاني وكىلدەرىنە بەرگەن جارلىعىنىڭ انىقتىعى»، م، 1842; «حيۋا حاندىعى مەن وعان سارايشىق بەكىنىسىنەن باراتىن جولدىڭ سيپاتتاماسى» (زرگو، 1861, №2, 105 138 ب.); «و كۋفيچەسكيح مونەتاح، ناحوديمىح ۆ روسسي ي پريبالتيسكيح ستراناح، كاك يستوچنيكاح دليا درەۆنەيشنەي وتەچەستۆەننوي يستوري» (زوويد، ت. 1, ودەسسا، 1842, سس. 115 166). ريتتەردىڭ «زەملەۆەدەنيا» ەكى تومدىق اۋدارىماسىن جاساپ، «ۆوستوچنىي يلي كيتايسكي تۋركەستان» ۆىپ. II (سپب.، 1873) دەگەن تۇسىنىكتەمەلەر مەن ەسكەرتۋلەر قوستى. گريگورەۆتىڭ نەگىزگى ماقالالارى «روسسيا ي ازيا» (1876) جيناعىنا ەندى. ورىنبور قازاقتارى وبلىسىنىڭ باسقارماسى بولعان كەزدە گريگورەۆ قازاق حالقىنىڭ مادەنيەتى تاريحىنا ءبىراز ەڭبەكتەر ارنادى. ول شوقانمەن تانىس بولعان، ءۋاليحانوۆتىڭ ماڭىزدى قولجازبالارىنىڭ ۇلكەن بولىگى گريگورەۆ مۇراعاتىندا ساقتاۋلى تۇر (تسگالي، ف. 159, №179).

12 پولەۆوي نيكولاي الەكسەەۆيچ (1796-1846) - ورىس ءجۋرناليسى، جازۋشى، تاريحشى. 1817 جىلدان باستاپ سانكت پەتەربور جانە ماسكەۋ جۋرنالدارىندا قىزمەت ىستەگەن. 1825-1834 جىلدارى «موسكوۆسكي تەلەگراف» جۋرنالىن شىعاردى.

13 ۋاليحانوۆ ۋاقىتتى ەسەپتەۋدە شاتاسقان (8 تۇسىندىرمەنى قاراڭىز).

14 اسان - ەسىم انىقتالمادى; كوتلۋبۋگا (كۇتلىق بۇقا) - جوشى ۇرپاعىنان شىققان ءامىر، 1361 1375 جىلدارى اق وردانى بيلەگەن ورىس حاننىڭ ۇلى (لەن-پۋل، مۋسۋلمانسكيە ديناستي ماقالاسى. اعىلشىن تىلىنەن اۋدارعان ۆ. ۆ. بارتولد. سپب، 1899, س. 192; ميكح، س. 42). توقتامىستىڭ 1831 جانە 1392 1393 جج. ليتۆا كورولى ياگويلوعا ەلشىلىگى تۋرالى. قاراڭىز: Spuler B. Die Goldene Horde. Die Mongolen in Russland. 1223 1502. Leipzig, 1965, S. 131 132. گرەكوۆ ب. د; ياكۋبوۆسكي ا. يۋ. زولوتايا وردا ي ەە پادەنيە. م، 1950; س. 324. گرەكوۆ ي. ب. ۆوستوچنايا ەۆروپا ي ۋپادوك زولوتوي وردى. م، 1975, سس. 152, 211; سۋلتانوۆ ت. ي. پيسما زولوتووردىنسكيح حانوۆ. تيۋركولوگيچەسكي سبورنيك. 1975, م، 1978.

15 تروكي - ليتۆا كنيازى ۆيتوۆتىڭ مۇرالىق يەلىگى، ياگايلو جاۋلاپ الىپ، كەيىننەن 1432 جىلى ۆيتوۆتى ءوزىنىڭ ورىنباسارى رەتىندە ليتۆا كنيازدىگىنىڭ بيلەۋشىسى ەتىپ سايلاپ وزگە مۇرالىق جەرلەرىمەن بىرگە قايتارادى. تروكي قالاسى (قازىگى اتى تراكاي) ۆيلنيۋستىڭ باتىسقا 20 شاقىرىم جەردە ورنالاسقان.

16 بەكبولات، قوجا مەدين (ناق. حودجام دين), بەكگيچ (ماتىندە: بەكيش نە بيكەش), تۋردۋچاك جانە ت. ب. - انىقتالماعان اتاۋلار. قاراڭىز: ۆ. ۆ. بارتولد، وتەتس ەديگەيا - سوچينەنيا. ت. 2, چاست 1, م. 1963. سس. 801 802.

17 تيكنيا - تۇركىلىك تۇپنۇسقا حاتتا بۇل ەسىم اتالمايدى. شاماسى، توقتامىستىڭ زامانداسى، كنياز تەگين شيرينسكي بولسا كەرەك.

18 يديكگي (كەيدە - يديگۋ، ەديگيۋ، ەدىگە) - بەك، ماڭعىت تايپاسىنىڭ ءامىرى، توقتامىستىڭ تۇسىندا «ساراي مەڭگەرۋشىسى» بولعان، ول دۇنيە سالعان سوڭ التىن وردانى ءىس جۇزىندە باسقارعان، 1419 جىلى قايتىس بولدى. اقساق - ءامىر تەمىردىڭ لاقاپ اتى (1370 1405).

19 چەرنىي پەسوك - قاراقۇم ءشولى.

20 تۋلۋ - وچجيا (تۋلۋ قوجا) - ەسىم انىقتالماعان.

21 «...تاۋىق جىلى ەرەجەپ ايىنداعى...» - تۇركى مونعول جىل ساناۋى بويىنشا تاۋىق جىلى 1393 جىلدىڭ 6-اقپانىندا باستالدى. ەرەجەپ - بۇرمالانعان اراب ءسوزى رجب «راجاب» (مۇسىلمان اي كۇنتىزبەسى بويىنشا 7-ءشى اي). قاراڭىز: 8 تۇسىندىرمە.

22 6 3/4 ۆەرشوك 30 سانتيمەترگە تەڭ.

23 تەمىر - قۇتلىق (تەميۋر كۋتلۋگ، تيمۋر كۋتلۋگ) - التىن وردا حانى (1395 1401), توقتامىستان كەيىن وردانى بيلەگەن تەمىردىڭ ادامى.

24 وڭ جانە سول جاق قاناتتارعا ءبولۋ (مۇندا وڭ جانە سول قول) - ەۋرازيانى مەكەندەگەن دالا تايپالارى اراسىندا ەرتە زاماننان بار ءداستۇر.

25 ماشايىق پەن اۋليە - ەكى ءسوز دە اراب تىلىندەگى شیخ شەيح جانە ولی ءۋالي سوزدەرىنىڭ كوپشە تۇرلەرى. ورتا ازيا مەن قازاقستاندا باسقا ماعىناسىندا قولدانىلىپ، جەكەشە تۇردە سانالعان (قاراڭىز: «ۇلى ءجۇزدىڭ اڭىز-اڭگىمەلەرىنە» تۇسىندىرمە).

26 بۇقاۋىل - دۇرىسى، حان اسىن رەتتەۋشى (قاراڭىز: ۆ. ۆ. بارتولد. تۋركەستان ۆ ەپوحۋ مونگولسكوگو ناشەستۆيا. سوچ. ت. ءى، م، 1963, س. 447)

27 قوشچی (قۇسشى) - بۇل ءسوزدى ءۋاليحانوۆ «بۇركىتشى» رەتىندە ەمەس، «جورىق كەزىندەگى قىزمەتشى» رەتىندە ءتۇسىندىرىپ، ونى قوس قوش جانە قوسشى قوشچی سوزدەرىنەن تاراتادى.

28 سالیق، سالیغ (سالىع، سالىق). ءۋاليحانوۆ بۇل تەرميننىڭ تەك ءبىر عانا ماعىناسىن بەرەدى - قوس، لاگەر. سالىق دەپ جانە دە «جىل سايىن الىناتىن سالىم» ءتۇرىن دە ايتادى. (كەيىنگى دەرەكتەر مەن قۇجاتتاردا اليق الىق نەمەسە اليغ الىع، باسقاشا الغوت وصالغوت تىركەسى بولىپ كەزدەسەدى). سالىق سالماق - سالىق سالۋ.

29 (ییل سانی) - دۇرىس وقىلماعان، ءۋاليحانوۆ دۇرىس وقىعان (ییل ساین) جىل سايىن. جارلىقتا جىل سايىن ءوسىپ بارا جاتقان سالىق تۋرالى ايتىلادى.

30اوسال، اوصال - وسال، ءالسىز، رەتسىز، دارمەنسىز، ءتارتىپسىز. اوسال قیلماینچا - بۇزاقىلىقتى بولدىرماۋ. ءسوز ءتارتىپ تۋرالى، جىل سايىنعى سالىقتى ۋاقىتىندا تولەۋ تۋرالى بولىپ وتىر. كونە قىپشاق قۇجاتتارىندا بۇل ءسوز وتە ءجيى كەزدەسەدى. ماسەلەن، اوسال قیلدی - دۇرىس ەمەس، قاتەلەسىپ ىستەدى; اوسال سز قیلور - مۇلتىكسىز، جاقسى ورىندادى. (مسما، چ. I-III, يزد-ۆو ان سسسر، م. -ل 1938, س. 271).

31 سەادات (ساعادات) گيرەي - قىرىم حانى، مەڭلى گيرەيدىڭ ۇلى، 1524 1532 جىلدارى بيلىك قۇرعان.

32 ۆان حان - شىعىس مونعوليانىڭ بيلەۋشىسى (XII ع. سوڭى) - مونعول اقسۇيەكتەرىنىڭ كوشباسشىسى شىڭعىسحان (تەمۋچين) شىققان كەرەيىت تايپاسىنان.

34 حۋلاگۋلار - XIII XIV عاسىرلارداعى يراندى بيلەگەن مونعول بيلەۋشىلەرى حۋلاگۋ (يلحان) اۋلەتىنىڭ بۇرمالانعان اتاۋى. شاعاتاي - شىڭعىسحاننىڭ ۇلى، ماۋرەنناحر، جەتىسۋ جانە شىعىس تۇركىستان ۇلىستارىنىڭ حانى (1227-1241), شاعاتاي اۋلەتىنىڭ نەگىزىن قالاۋشى.

35 التان حان (التىن حان) - وڭتۇستىك ءسىبىر جەرلەرىن بيلەگەن ۋرانحاي كنيازدەرىنىڭ لاقاپ اتاۋى. XVIII عاسىردان كەيىن ولاردىڭ يەلىكتەرىنىڭ جارتىسى قىتايعا، جارتىسى رەسەيگە ءوتتى.

36 داۋلەت گيرەي - قىرىم حانى (1551-1577), مەڭلى گيرەيدىڭ نەمەرەسى، ورنىنان الىنعان قازان حانى ساقىپ-گيرەيدىڭ جيەنى. كوپ رەت ماسكەۋگە شابۋىل جاساپ، بارلىق جورىقتارىندا جەڭىلىسكە ۇشىراعان. پاتشا يۆان IV-دەن ۇنەمى قازان مەن استراحاندى بەرۋدى تالاپ ەتىپ، ەسەسىنە ءوز دوستىعىن ۇسىنعان. سوڭعى جورىعىندا ماسكەۋ تۇبىندە (1572) قىرىمدىقتار ويسىراي جەڭىلدى (قاراڭىز: كارامزين ن. م. يستوري گوسۋدارستۆا روسسيسكوگو ت. VIII-IX, سپب.، 1892).

37 داۋلەت گيرەي حاننىڭ جارلىعى - ەكى قولجازبا كۇيىندە: ءۋاليحانوۆ كوشىرىپ جازعان تۇپنۇسقا مەن ورىسشا اۋدارىلعان تازا نۇسقاسىمەن ساقتالعان. اۋدارماسىن جاساعان ءۋاليحانوۆ. باستاپقى جازبادا شىعىس تەرميندەرىنىڭ اراسىندا ورىسشا اۋدارما جول اراسىنا جازىلىپ وتىرعان. ارحيۆ ان سسسر، ف. 23, وپ. 1, №11, لل. 55-57 وب. اۆتورلىق كوشىرمە بويىنشا جاريالانىپ وتىر.

38 ۇلاندار (وعلاندار، ۋلاندار) - بيلەۋشى فەودال اقسۇيەكتەردىڭ (حان، سۇلتانداردىڭ) ۇلدارى، التىن وردا، قىرىم، استراحان فەودالدىق حاندىقتارىندا، شاعاتاي ۇلىسى مەن اق وردادا ەڭ جوعارعى اكىمشىلىك جانە اسكەري قىزمەتتەردى اتقارعان بيلىك ەتۋشى اۋلەت مۇشەلەرى. ولار اسكەري جانە ساياسي ماسەلەلەردى تالقىلاۋدا، قۇرىلتايلار مەن حان سايلاۋدا ماڭىزدى ءرول اتقارعان.

39 بيلەر - سۇلتاننان كەيىنگى ورىندا تۇراتىن لاۋازىم، ىقپالدى رۋباسىلارى، مۇرالىق قۇقىققا يە بولعان.

40 دارۋعابەك (دارۋعا، كونە ورىس قۇجاتتارىندا: دوروگا) - التىن وردا حانىنىڭ گۋبەرناتورى، ورىنباسارى، قازىناعا الىناتىن سالىقتى باقىلايتىن نەگىزگى قىزمەتكەر.

41 «... ولشەمدى باقىلاۋشى» - اراب تىلىندەگى مۋحتاسيبلارينگا تەرمينى وسىلايشا اۋدارىلعان. مۋحتاسيب بازارداعى ولشەمنىڭ دۇرىس-بۇرىسىن قاداعالاپ، تەكسەرىپ تۇرعان ادام; تاپتىق دارەجەدە قازىمەن قاتار تۇردى.

42 مۋەززين (اراب. ﻤﺆﺫﻦ مۋاززين، ورىس تىلىندە ادەتتە بۇرمالانىپ - مۋەدزين، مۇسىلماندارداعى تومەنگى دارەجەلى ءدىن قىزمەتكەرى، مۇسىلمانداردى بەس رەت ناماز وقۋعا شاقىراتىن ادام. ورتا ازيا مەن قازاقستاندا ادەتتە ازانشى دەپ اتالادى (ﭼﻰ + ﺍﺫﺍﻦ); قازاقشا - ازانشى.

43 باقاۋىل - شەكارا قىزمەتىنىڭ باستىعى، شەكارا قىزمەتكەرى. باكماك - «كۇزەتۋ، قاراۋىلدا تۇرۋ» دەگەن سوزدەن شىققان. تاعى ءبىر تۇسىنىكتەمەسى: بۇقماق - «تىعىلۋ، ءتۇرىن وزگەرتۋ، جاسىرىن ۇستاۋ». بۇل جاعدايدا دا ءسوز شەكارا قىزمەتى تۋرالى بولىپ وتىر. بۇل تەرميندى (ﺒﻮﻛﺎﻮﻞ) بۋكاۋل - حان اسىن ۇيىمداستىرۋشىمەن شاتاستىرۋعا بولمايدى.

44 ءابۋ ساليام بي - ەسىم بۇرمالانعان، ماتىندە 'ابد اس سالام بي.

45 مۋحاررامنىڭ 977 ج. ميلادي بويىنشا ب.ز. 1569 ج. 16-15 ماۋسىمعا سايكەس كەلەدى.

46 قاراسۋ (قاراسۋبازار) - دالالىق قىرىمداعى قالا، قىرىم حاندارىنىڭ رەتسيدەنتسيالارىنىڭ ءبىرى