پروفەسسور ي. ن. بەرەزينگە حات
تاقىرىبى جوق العاشقى قولجازبا قاعازداردىڭ اراسىندا ساقتالعان، كەيىنى-رەك، «چەرنوۆىە زاپيسكي ۆاليحانوۆا پو ۆوستوكوۆەدەنيۋ» دەپ اتالعان. ءۇزىندى حان جارلىقتارىندا كەزدەسەتىن كەيبىر تاريحي-ەتنوگرافيالىق تەرميندەردى انىقتاۋ بويىنشا ن.ف. كوستىلەتسكي ارقىلى ءوتىنىش جاساعان شىعىستانۋشى ي.ن. بەرەزيننىڭ حاتىنا جاۋاپ رەتىندە جازىلعان. ءۋاليحانوۆتىڭ بەرگەن جاۋابى قاي كەزدە جازىلعانى بەلگىسىز. بىراق مازمۇنى بويىنشا ول ي.ن. بەرەزيننىڭ «حانسكيە يارلىكي» (قازان، 1850 ج.) كىتابى جارىققا شىققانداعى اسەردە جازىلعان. جاۋاپتا توقتامىس جارلىعىنان كەزدەسەتىن بىرقاتار كونە سوزدەرگە تۇسىنىكتەمە بەرىلگەن. ءۋاليحانوۆ ءوزىنىڭ ايتقاندارىن نەگىزدەۋ ءۇشىن ءجالايريدىڭ «جىلنامالار جيناعىنان» مالىمەتتەر كەلتىرگەن.
ۋشج، ت.1, 121-130 بب. بويىنشا باسىلىپ وتىر; العاشقى قولجازبا ءۇزىندىسى تسگالي، (ف. 118, وپ. 1, №469, سس. 10-14) ساقتاۋلى.
تاقىرىبى جوق العاشقى قولجازبا قاعازداردىڭ اراسىندا ساقتالعان، كەيىنى-رەك، «چەرنوۆىە زاپيسكي ۆاليحانوۆا پو ۆوستوكوۆەدەنيۋ» دەپ اتالعان. ءۇزىندى حان جارلىقتارىندا كەزدەسەتىن كەيبىر تاريحي-ەتنوگرافيالىق تەرميندەردى انىقتاۋ بويىنشا ن.ف. كوستىلەتسكي ارقىلى ءوتىنىش جاساعان شىعىستانۋشى ي.ن. بەرەزيننىڭ حاتىنا جاۋاپ رەتىندە جازىلعان. ءۋاليحانوۆتىڭ بەرگەن جاۋابى قاي كەزدە جازىلعانى بەلگىسىز. بىراق مازمۇنى بويىنشا ول ي.ن. بەرەزيننىڭ «حانسكيە يارلىكي» (قازان، 1850 ج.) كىتابى جارىققا شىققانداعى اسەردە جازىلعان. جاۋاپتا توقتامىس جارلىعىنان كەزدەسەتىن بىرقاتار كونە سوزدەرگە تۇسىنىكتەمە بەرىلگەن. ءۋاليحانوۆ ءوزىنىڭ ايتقاندارىن نەگىزدەۋ ءۇشىن ءجالايريدىڭ «جىلنامالار جيناعىنان» مالىمەتتەر كەلتىرگەن.
ۋشج، ت.1, 121-130 بب. بويىنشا باسىلىپ وتىر; العاشقى قولجازبا ءۇزىندىسى تسگالي، (ف. 118, وپ. 1, №469, سس. 10-14) ساقتاۋلى.
1 بەرەزين يۆان نيكولاەۆيچ (1818-1896) - ورىس شىعىستانۋشىسى، 1846 جىلدان باستاپ قازان ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ پروفەسسورى، ال 1858 جىلدان سانكت-پەتەربور ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ پروفەسسورى. شىعىس حالىقتارىنىڭ، كوبىنە تۇركى-مونعول حالىقتارىنىڭ تاريحى مەن فيلولوگياسى تۋرالى كوپتەگەن ەڭبەكتەردىڭ اۆتورى. 1848-1853 جىلدارى ول «بيبليوتەكا ۆوستوچنىح يستوريكوۆ» دەگەن جالپى اتاۋمەن شىعارمالار جيناعىن شىعاردى، وعان «شەيباني نامە»، ءجالايىريدىڭ «جامي;ات تاۆاريح» (جىلنامالار جيناعى) جانە ابىلعازىنىڭ «شەجىرە-ي-تۇرك» سياقتى تاريحي شىعارمالار كىردى. بەرەزيننىڭ ۇلكەن ەڭبەگى 1853-1888 جىلدارى جاريالاعان مونعول ءداۋىرىنىڭ تاريحشىسى راشيد-ءادديننىڭ «جىلنامالار جيناعىن» باسپا بەتىنە شىعارعانى.
بەرەزيننىڭ وزگە شىعارمالارىنىڭ ىشىندە ەڭ ماڭىزدىسى «تۋرەتسكايا حرەستوماتيا» ەڭبەگى (ت. 1-3, 1857-1876 جج.), وعان قازاقتاردىڭ، وزبەكتەردىڭ، تۇرىكمەندەردىڭ جانە ورتا ازيانىڭ وزگە حالىقتارىنىڭ ءتول تۋىندىلارى كىردى.
بەرەزين كوپتەگەن تىلشىلەرمەن، عالىمدارمەن بايلانىستا بولىپ، تۇركى تىلدەس حالىقتاردىڭ ادەبي مۇرا، ەستەلىكتەرىن جينادى. اسىرەسە، ءسىبىر كادەت كورپۋسىنىڭ وقىتۋشىسى، قازان ۋنيۆەرسيتەتىنەن ن. ف. كوستىلەتسكيمەن ول وتە تىعىز بايلانىستا بولدى، سول ارقىلى قازاق حالقىنىڭ ادەبيەت ۇلگىلەرىن الىپ وتىردى. كوستىلەتسكي بەرەزينگە ش. ش. ۋاليحانوۆپەن ىسكەرلىك بايلانىس ورناتۋعا كومەكتەستى. (بەرەزين تۋرالى قاراڭىز: ۆ. ۆ. بارتولد. ي. ن. بەرەزين كاك يستوريك. سوچ.، م، 1977, 9 توم، سس. 737-756; ا. ن. سامويلوۆيچ. ي. ن. بەرەزين كاك تيۋركولوگ. زكۆ، 1 توم، 1925, سس. 161-172; س. ا. ۆەنگەروۆ. كريتيكو بيوگرافيچەسكي سلوۆار رۋسسكيح پيساتەلەي ي ۋچەنىح، 3 ت، سپب، 1892, (اۆتوبيوگرافيا); بيوگرافيچەسكي سلوۆار پروفەسسوروۆ ي پرەپودوۆاتەلەي كازانسكوگو ۋنيۆەرسيتەتا (1804-1904), پود رەد.ن. پ. زاگوسكينا، 1 چ. (كازان، 1904).
2 كوستىلەتسكي نيكولاي فەدوروۆيچ (1818-1869) - كادەت كورپۋسىنىڭ الدىڭعى قاتارلى وقىتۋشىلارىنىڭ ءبىرى، ورىس رەۆوليۋتسيونەر دەموكراتتاردىڭ قىزۋ جاقتاسى بولعان، ش. ش. ءۋاليحانوۆتىڭ دوسى ءارى ۇستازى. كوستىلەتسكي الدىمەن ومبى اسكەري ۋچيليششەسىندە ءبىلىم العان، كەيىننەن قازاق ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ شىعىستانۋ فاكۋلتەتىندە وقىپ، شىعىس فيلولوگياسىنىڭ ماگيسترى بولىپ شىققان. قازاق تىلىمەن قوسا ول وزگە تۇركى، اراب جانە پارسى تىلدەرىن جەتىك بىلگەن. كوستىلەتسكي ءسىبىر كادەت كورپۋسىندا وقىعان قازاق جاستارىنىڭ ۇلكەن توبىنا ۇستازدىق ەتكەن. 1865 جىلى «ءسىبىر سەپاراتيستەرى» ءىسى بويىنشا ايىپتالعان ول كادەت كورپۋسىنان قۋىلادى.
3 توقتامىس (1406 جىلى دۇنيە سالعان) - شىڭعىسحاننىڭ ۇرپاعى، XIV عاسىردىڭ 70 جىلدارىنداعى فەودالدىق قاقتىعىستار كەزىندە ورىس حاننىڭ قۋدالاۋىنان قاشىپ، ورىس حاننىڭ باسەكەلەسى بولعان سامارقاندتاعى تەمىردى پانالايدى.
1831 جىلى توقتامىس التىن وردادا توڭكەرىس جاساپ، ونداعى ۋاقىتشا بيلەۋشى مامايدى جەڭىپ، دەشتى قىپشاقتىڭ حانى بولادى. كۋليكوۆو شايقاسىندا السىرەپ قالعان التىن وردانىڭ بۇرىنعى قۋاتىن قالپىنا كەلتىرۋ ءۇشىن توقتامىس باتىسقا بىرنەشە شابۋىل جاسايدى، ۇلى كنياز ياگايلو قايتادان وعان باعىنىشتى بولادى. بيلىگىن كۇشەيتكەن سوڭ توقتامىس ءوزىنىڭ كەزىندەگى قولداۋشىسىنان باس تارتىپ، تەمىردىڭ مۇددەسىنە قايشى كەلەتىن جەكە ساياساتىن جۇرگىزە باستايدى.
توقتامىستىڭ بيلىك ەتكەن جىلدارى تۋرالى ءۋاليحانوۆتىڭ جۇمىسىندا كەلتىرىلگەن جارلىقتار مەن التىن وردا قالالارىندا توقتامىس شىعارتقان تيىندار ناقتى مالىمەت بەرەدى.
«توقتامىستىڭ ياگايلوعا جارلىعى» ءامىر تەمىرمەن قۇندىزشى وزەنىندەگى شايقاسىنان (1391) كەيىن جازىلعان جانە قىپشاق تىلىندەگى كونە ديپلوماتيالىق حات ۇلگىلەرىنىڭ ءبىرى (قاراڭىز: ي. ن. بەرەزين. حانسكيە يارلىكي، ت. II; تارحاننىە يارلىكي توحتامىشا ي تەمير كۋتلۋگا ي ساادات گيرەيا. قازان، 1851; ۆ. ۆ. رادلوۆ. يارلىكي توحتامىش-حانا ي تەمير كۋتلۋگا، زۆوراو، ت. III ۆىپ. 1, سس. 1 40; يارلىكي توحتامىش حانا ي ساادات گيرەيا يا. يارتسەۆا اۋدارماسى، ۆ. ۆ. گريگورەۆ ەسكەرتپەلەرىمەن. ودەسسا، 1844; ب. د. گرەكوۆ، ا. يۋ. ياكۋبوۆسكي. زولوتايا وردا ي ەە پادەنيە. م-ل، 1950, سس. 103 105, 112-113).
4 ياگايلو ولگەردوۆيچ (1434 ج. قايتىس بولعان) - ليتۆانىڭ ۇلى كنيازى، 1386 جىلدان باستاپ پولشا كورولى.
5 تەمىر قۇتلىق (1400 ج. قايتىس بولعان) - ورىس حاننىڭ نەمەرەسى، تەمىر مالىكتىڭ ۇلى، ەدىگەنىڭ جيەنى; توقتامىستىڭ كۇشتى قارسىلاستارىنىڭ ءبىرى، كەيىننەن التىن وردانىڭ حانى بولعان (1395-1400). 1395 جىلعا دەيىن تەمىر-قۇتلىع اق وردانىڭ از تانىمال حانزاداسى (وعلان), كەيىننەن اتاسىنىڭ ەجەلگى جاۋى ءامىر تەمىرگە قوسىلىپ، كوتەرىلە باستادى. 1395 جىلى توقتامىستى تالقانداعاننان كەيىن تەمىر ونى دەشتى قىپشاقتىڭ حانى ەتتى. تەمىر قۇتلىع شارتتى تۇردە باسقاردى، ءىس جۇزىندە بيلىك ەتكەن ناعاشىسى ەدىگە. بىزگە تەمىر قۇتلىعتىڭ اتىنان ساراي ءال جاديدتە، وردا ءال جاديدتە، سارايدا، قاجى تارحاندا، ەسكى قىرىمدا، ياعني التىن وردانىڭ بارلىق ايماعىندا 1397 1400 جىلدارى شىعارىلعان تيىندار كەلىپ جەتتى. (قاراڭىز: ي. ن. بەرەزين. حانسكيە يارلىكي، ت. II; ۆ. ۆ. رادلوۆ، يارلىكي توحتامىشا ي تەمير كۋتلۋگا، سس. 1-40; ب. د. گرەكوۆ، ا. يۋ. ياكۋبوۆسكي، زولوتايا وردا ي ەە پادەنيە. م. - ل.، 1950, سس. 103-109).
6 ساادات گيرەي - قىرىم حانى. (1523 1527 ج.), مەڭلى گيرەيدىڭ ۇلى، قىرىم گيرەيلەرىنىڭ فەودالدىق اۋلەتىنىڭ نەگىزىن قالاۋشى قاجى گيرەيدىڭ نەمەرەسى. ماسكەۋگە جاساعان ءساتسىز شابۋىلىنان كەيىن كنيازدەر ورنىنان الىپ تاستادى، سودان تۇركياعا قاشۋعا ءماجبۇر بولدى. (قاراڭىز: ن. م. كارامزين، يستوريا گوسۋدارستۆا روسسيسكوگو، ت. VII, سپب، 1892, سس. 128-151). ي. ن. بەرەزين جاريالاعان ونىڭ جارلىعى 1523 جىلى جازىلعان (زوويد، 1849).
7 وزدەرىن «التىن وردانىڭ تاتارلارى» دەپ سانايتىن قازاقتار ەمەس، تەك «اق سۇيەكتەرگە» جاتاتىن شىڭعىس ۇرپاقتارىنىڭ الەۋمەتتىك توبى وسىلاي اتانادى.
8 يدەگەي (دۇرىسى: ەدىگە، ادەبيەتتەردە سونداي-اق: ەديگۋي، يديگۋ، يديگە، يدەكە، ت. ب. 1340 1419) - ورىس حان ولتىرگەن قاراتاۋلىق قۇمكەنت قالاسىنىڭ بيلەۋشىسى قۇتلۋ قابانىڭ ۇلى; اق وردانىڭ ماڭعىت تايپاسىنان شىققان ىقپالدى ءامىرى، بەك. تاريحي ساحنادا توقتامىسپەن بىرگە فەودالدىق قاقتىعىستار كەزىندە، اق وردا جوشى ۇلىسىنان (التىن وردادان) ءبولىنىپ شىققان كەزدە پايدا بولعان.
وسى قاقتىعىستار كەزىندە التىن وردا تاعىنا نەگىزگى ۇمىتكەرلەردىڭ ءبىرى توقتامىستىڭ وپپوزيتسيالىق توبىنا قوسىلادى. ورىس حاندى تاستاپ، اكەسىمەن بايلانىسىن ءۇزىپ، ەدىگە توقتامىسپەن دوس بولىپ، سونىمەن بىرگە تەمىرگە كەلەدى. التىن وردا بيلىگى توقتامىستىڭ قولىنا كوشكەن تۇستا ول ارىپتەسىنەن باس تارتىپ، ءوز جيەنى تەمىر قۇتلىقپەن بىرگە ودان قاشىپ، ءامىر تەمىرگە قىزمەت ەتىپ، ونىڭ توقتامىستى جەڭۋىنە جاردەمدەسەدى. توقتامىستى جەڭگەننەن كەيىن (1391 ج.) ەدىگە تەمىردى تاستاپ التىن ورداداعى بيلىكتى قولىنا الىپ، ءىس جۇزىندە باسقارا باستايدى، ول ءوز بيلىگىن حان تەمىر قۇتلىقتىڭ جانە وزگە جيەندەرىنىڭ اتىنان جۇرگىزىپ وتىرعان.
1399 جىلى ەدىگە ۆورسكل وزەنى ماڭىندا ليتۆا اسكەرىن جەڭەدى، 1409 جىلى رەسەيگە جورىق جاساپ، كوپتەگەن قالالاردى قيراتادى، ماسكەۋدى قورشايدى، بىراق ونى الا المايدى. 1410-1411 جىلدارى ورداداعى بيلىك قايتادان توقتامىستىڭ ۇلدارىنىڭ قولىنا تيەدى، ەدىگە از ۋاقىتقا حورەزمدى پانالايدى. ونى كوپ ۋاقىت وتپەي سارايشىقتىڭ ماڭىندا توقتامىستىڭ ۇلى قادىربەردى ولتىرەدى. (قاراڭىز: ش. ش. ۆاليحانوۆ. سوچينەنيا. سپب، 1904, س. 224, ۆ. ۆ. بارتولد، وتەتس ەديگەيا، يتوياە، ت. ءى (58). سيمفەروپول، 1927, سس. 18-23; سوچ.، ت. 2, چ. 1, م.، 1963, سس. 797-804; جيرمۋنسكي ۆ. م. سكازانيە وب يديگە. - تيۋركسكي گەرويچەسكي ەپوس. ل. 1974, سس. 351-386).
9 ءامىر تەمىر (اقساق تەمىر، تيمۋر) (1336-1405) - ءامىر، ورتا ازيانىڭ شەكتەس ايماقتارى مەن ماۋرەنناحردىڭ بيلەۋشىسى، ايگىلى جاۋلاپ الۋشى جانە قولباسشى; بارلاس تايپاسىنان شىققان تاراعاي بەكتىڭ ۇلى. 1370 جىلى ءامىر تەمىر ۇلى ءامىر اتاعىن الىپ، شىڭعىس ۇرپاعى اتىنان مەملەكەتتى جالعىز ءوزى بيلەيدى. ول كوشپەندى تايپالار مەن رۋحاني وكىلدەرگە سۇيەنەدى. 1388 جىلى حورەزمدى الادى، ۇلكەن ءۇش جورىقتان كەيىن (1389, 1391, 1394-1395) التىن وردانى تالقاندايدى.
ورتا ازيا ەلدەرىن بىرىكتىرۋگە جۇمساعان مەملەكەتتىك قايراتكەرلىگىن تەمىر كورشى ەلدەرگە جاساعان اسكەري شابۋىلىمەن ۇشتاستىرا العان. ءومىرىنىڭ سوڭعى جىلدارىندا ءامىر تەمىر مەملەكەتى ماۋرەنناحر، حوراسان، كاۆكاز ەلدەرى مەن پارسى ەلدەرىن، پەندجابتى قامتيدى.
10 وراق مىرزا - شاماسى، بۇل مامايدىڭ جيەنى، مۇسا مىرزانىڭ نەمەرەسى نوعاي مىرزاسى وراق بولسا كەرەك.
11 ەر كوكشە جانە ەر قوساي (ادەبيەتتەردە سونداي-اق: ير گوشە، ير كۋساي، ت. ب.) - تانىمال باتىرلار، اكەسى مەن ۇلى، كەيىننەن ورتا ءجۇزدىڭ قۇرامىنا كىرگەن ۋاق تايپاسىنان شىققان، (VIII ع). ءۋاليحانوۆتىڭ باتىرلاردىڭ ءوز اتتارى بەلگىسىز دەگەن ەسكەرتپەسى ناقتى دالەلدەنبەگەن. كەرىسىنشە، ەركوكشە مەن ەرقوساي - قازاق حالىق ەپوسىندا جىرلانعان ەڭ ايگىلى باتىرلار. ەسىل دالاسىن مەكەندەيتىن ۋاق تايپالارى ءالى كۇنگە دەيىن ەركوكشەنى ءوز رۋىنىڭ باسى دەپ سانايدى. ول جايىندا جانە ونىڭ ۇلى ەرقوساي جايىندا ءتۇرلى نۇسقالاردا ايتىلاتىن قاھارماندىق داستاندار كوپ. «ماناس» ەپوسىندا ەرقوساي ۇلكەن باتىر، ۇلىتاۋدى مەكەن ەتكەن «حالىقتىڭ اكەسى» (قاراڭىز: ج. كوپەەۆ. ەركوكشە. روبان كازسسر، №929; گ. ن. پوتانين. كازاك-كيرگيزسكيە ي التايسكيە پرەدانيا، لەگەندى ي سكازكي. جس، 1917, II-III, سس. 80-85)
12 ءفيردوۋسيدىڭ «شاحنامە» (932-1020) پارسى ەپوسىنا قاتىستى سوڭعى تاريحي فيلولوگيالىق زەرتتەۋلەر اتالمىش اۆتوردا «قازاق» ەتنيكالىق تەرمينى كەزدەسپەيدى دەگەن قورىتىندىنى راستادى.
13 بەردىبەك (1359 ج. قايتىس بولعان) - جانىبەكتىڭ بالاسى، وزبەكتىڭ نەمەرەسى، جوشى اۋلەتىنەن شىققان التىن وردا حانى. ونىڭ بيلىك قۇرعان جىلدارىنان باستالعان (1357-1359 جج.) الاساپىراندى ۋاقىت كوپكە سوزىلىپ، اياعىندا التىن وردانىڭ قۇلاۋىنا اكەلدى. الاساپىراننىڭ ۇيىمداستىرۋشى بەردىبەكتىڭ ءوزى، ول الدىمەن اكەسى جانىبەكتى ءولتىرىپ حان تاعىنا وتىردى. بۇل وقيعا حالىق اراسىندا «نار مويىنى بەردىبەكتە كەسىلدى»، ياعني «باتۋ اۋلەتى بەردىبەك كەزىندە ءۇزىلدى» - دەگەن ماتەلدەن كورىنىس تاپقان (قاراڭىز: ابىلعازى شەجىرە ي تۇرك. دەمەزون باسىل. سپب.، 1871).
14 تامعا - ورتالىق ازيا كوشپەندىلەرىنىڭ رۋ تايپالىق قوعامىنداعى مەنشىك بەلگىسى. ونىمەن رۋدىڭ مالى جانە باسقا دا زاتتاردى نەمەسە رۋ مۇشەلەرىنىڭ قولىمەن جاسالعان قارۋ جاراق، ىدىس اياق، كىلەمدەر جانە ت. ب. بەلگىلەنگەن; كەيىنىرەك وتباسى جانە جەكە مەنشىك بەلگىسى. حانداردىڭ جەكە تامعاسى فەودالدىق تاڭبا رەتىندە بولىپ، ولار جارلىقتاردى، رەسمي قۇجاتتاردا، مەملەكەتتىك مورلەردە جانە اقشادا بەينەلەنىپ، بيلىكتىڭ بەلگىسى بولدى.
15 «شەيباني-نامە» - XVI ع. باسىنداعى تاريحي شىعارما. اۆتورى كامال اد دين الي مۋحاممەد ءال حاراۆي، ءامىر تەمىر سارايىندا قىزمەت ەتكەن بيناي دەگەن اتپەن تانىمال (1512 ج. قايتىس بولعان).
شىعارمادا وزبەك حاندىعىنىڭ نەگىزىن قالاۋشى مۋحاممەد شەيباني ماداقتالادى. وندا سونىمەن قاتار، ورتا ازيا حالىقتارىنا جانە قازاقستانعا قاتىستى قىزىقتى مالىمەتتەر بار (XV-XVI عع. قازاقتاردىڭ وزبەكتەردەن بولىنگەن كەزەڭى). العاش رەت 1851 جىلى ي. ن. بەرەزين «بيبليوتەكا ۆوستوچنىح يستوريكوۆ» سەرياسىندا باسىپ شىعاردى (I ب. قازان. 1851).
16 وراز مۇحاممەد (1610 ج. قايتىس بولعان) - وندان سۇلتاننىڭ بالاسى، تاۋەكەل حاننىڭ نەمەرە ءىنىسى; ورىس جىلنامالارىندا «تسارەۆيچ كازاچەي وردى» دەپ اتالادى; 1588 ج. ءسىبىر قالاسىندا (تومەننەن قارا) ءسىبىر قالاسىنىڭ سۇلتانى سەيد احمەت بەكبۋلاتوۆ پەن قاراش مىرزامەن (سوڭىنان «جىلنامالار جيناعى» اۆتورى جالايىري) بىرگە اسكەرباسى دانيل چۋلكوۆ قولعا تۇسىرگەن. سول جىلى ولار ماسكەۋگە جىبەرىلەدى. XVI ع. 90-جىلدارى وراز مۇماممەدتىڭ اتى اسكەري جورىقتار مەن ساراي مەرەكەلەرىنە قاتىسۋشىسى رەتىندە بىرنەشە رەت كەزدەسەدى (1590 جىلى ول شۆەدتەرگە قارسى جورىققا قاتىسادى، 1593 جىلى قىرىم تاتارلارىنا قارسى اتتانادى). 1600 جىلى بوريس گودۋنوۆ ونى كاسيموۆ قالاسىنىڭ (وكادا) «پاتشاسى» ەتىپ تاعايىندادى.
پاتشا ۇكىمەتى سول كەزدە بۇرىنعى شىعىس اۋلەتتەرى ۇرپاقتارىن شەت ايماقتارعا ۆاسسال رەتىندە پايدالاندى. وسى كەيبىر ۆاسسالدار، مىسالعا، وراز مۇحاممەد شەت ايماقتاردى قورعاۋداعى قىزمەتى ءۇشىن شەكارا الابىنداعى جەرلەرگە يە بولدى. 1603 جىلى وراز مۇحاممەد II لجەدميتريگە قوسىلادى، بىراق لجەدميتري سارايىندا وپاسىزدىق جاسادى دەگەن كۇدىك تۋدىرىپ ساتقىندىقپەن ولتىرىلەدى. (قاراڭىز: ۆ. ۆ. ۆەليامينوۆ زەرنوۆ. يسسلەدوۆانيا و كاسيموۆسكيح تسارياح ي تسارەۆيچاح. سپب.، 1864, چ. II. س. 398; ي. ن. بەرەزين. «بيبليوتەكا ۆوستوچنىح يستوريكوۆ»، ت. II, I ب. كازان. 1854; گ. ف. ميللەر. يستوريا سيبيري، ت I, م. ل.، 1937, سس. 274-276, 495-496; ب. د. گرەكوۆ. ا. يۋ. ياكۋبوۆسكي. زولوتايا وردا ي ەە پادەنيە، سس. 416, 417).
17 لەۆشين الەكسەي يراكيەۆيچ (1799-1879) - ورىس عالىمى جانە مەملەكەت قايراتكەرى، ورىس گەوگرافيالىق قوعامىنىڭ نەگىزىن قالاۋشىلاردىڭ ءبىرى; قازاقتاردىڭ تاريحى مەن ەتنوگرافياسى تۋرالى زەرتتەۋلەرىمەن تانىمال، ونىڭ ءۇش تومدىق كولەمدى جۇمىسى «وپيسانيە كيرگيز كازاچيح، يلي كيرگيز كايساتسكيح ورد ي ستەپەي» (سپب، 1832) دەپ اتالادى.
18 نەبولسين پاۆەل يۆانوۆيچ (1817-1893) - ورىس تاريحشىسى، ەتنوگراف، ءسىبىر تاريحىن، ءسىبىر مەن ورتا ازيانىڭ ساۋدا قارىم-قاتىناستارىن زەرتتەۋشى، ورىس گەوگرافيالىق قوعامىنىڭ مۇشەسى. ناقتى مالەمەتتەرگە تولى كوپتەگەن جۇمىستارىنىڭ ىشىندە كوپ قىزىعۋشىلىق تۋدىراتىندارى: «وچەركي ۆولجسكوگو نيزوۆيا»، (جمۆد، 1852, چ. 39); «وچەركي تورگوۆلي روسسي سو سرەدنەي ازيەي» (زرگو، 1855, ت. ح، سس. 1 442); «پوكورەنيە سيبيري» (سپب، 1849).
19 سەيداق (سەيد احمەت) - ءسىبىر حانزاداسى، بەكبولاتتىڭ ۇلى، ەديگەردىڭ (جادىگەر) نەمەرە ءىنىسى. XVI ع. 80 جىلدارى مۇراگەرلىك تاققا تالاس جۇرگىزىپ، شىڭعىس ۇرپاعى كوشىم حانعا قارسى سوعىسادى. 1588 جىلى سەيداق وراز مۇحاممەد جانە قاراش مىرزامەن بىرگە تۇتقىنعا الىنىپ، ماسكەۋگە اكەلىندى. ونىڭ ارى قارايعى تاعدىرى بەلگىسىز. (قاراڭىز: گ. ف. ميللەر. يستوريا سيبيري. ت. ءى، سس. 189-197, 274-276, 474-475).
20 ءسىبىر (يسكەر، قاشلىق) - توبىل وزەنىنىڭ ەرتىس وزەنىنە قۇياتىن تۇسىنان ءسال جوعارىدا ەرتىس بويىندا ورنالاسقان قالا; XVI عاسىردا ءسىبىر حاندىعىنىڭ مادەني ساياسي ورتالىعى، كوشىم حاننىڭ استاناسى بولعان. ءسىبىردىڭ ماڭىندا وزگە دە قالالار ورنالاسقان سۋزگۋن تۋرا، بيتسيك تۋرا. «ءسىبىر» اتاۋىن جەرگىلىكتى تۇرعىنداردان ەستىگەن تۇتاس ەلدىڭ اتاۋى جونىندەگى العاشقى مالىمەتى بويىنشا ورىس اسكەرباسىلارى قويعان. قالانى ەرماك 1581 جىلدىڭ 26 قازانىندا باسىپ الىپ، ءتۇپ-تۇگەل قيراتقان. يسكەر قالاسى تۋرالى مالىمەتتەردى، وعان جۇرگىزىلگەن قازبا جۇمىستارى تۋرالى قاراڭىز: ب. يا. پيگناتتي. يسكەر كۋچۋموۆو گوروديششە. ەتگم، 1915, ۆىپ. 25; ا. ا. دميتريەۆ، كۋچۋموۆ يسكەر نا يرتىشە، يوايەكۋ، XVI, ۆىپ. 3.
21 قازاق ورداسىنىڭ سۇلتانى حانزادا وراز مۇحاممەدتى قاراڭىز (16-شى تۇسىنىكتەمە).
22 كوشىم (1589 ج. دۇنيە سالعان) - التىن وردا شايبانيلارى اۋلەتىنىڭ وكىلى مۇرتازانىڭ ۇلى، ءسىبىر ورداسىنىڭ سوڭعى حانى. 1556 جىلى تايبۇعا اۋلەتىنىڭ وكىلى ەديگەردى تاقتان تايدىرىپ، حان بولدى. كوشىمنىڭ يەلىگى وڭتۇستىگىندە قازىرگى سولتۇستىك قازاقستان وبلىسىنا دەيىن، باتىسىندا تۋر (تارحان قالاشىعى) وزەنىنىڭ ساعاسىنا دەيىن، وڭتۇستىك شىعىسىندا بارابين دالاسىنا دەيىن سوزىلىپ، سولتۇستىگىندە وب ەرتىس ساعاسىمەن شەكتەسكەن. كوشىم باتىس ءسىبىر جازىعىن جايلاعان بارلىق حالىقتارعا سالىق سالىپ، العاش رەت مۇسىلمان ءدىنىن ەنگىزگەن. الايدا جەرگىلىكتى تۇرعىندار جاڭا دىنگە ەنۋگە قاتتى قارسىلىق بىلدىرەدى. حاندىقتىڭ مادەني جانە ساياسي ورتالىعى يسكەر قالاسى بولدى. 1851 جىلى ەرماكتان جەڭىلىپ، ەرتىستىڭ جوعارعى جاعىنا قاراي شەگىنەدى. ومبىنىڭ جوعارعى جاعىنان ول قارا قالاشىق دەپ اتالاتىن جاڭا حان سارايىن قالايدى. ماسكەۋ پاتشالارىنىڭ بەرىلۋ تۋرالى كوپتەگەن ۇسىنىسىن ول ۇنەمى قابىل الماعان. 1598 جىلى كۇيرەي جەڭىلىس تاپقاننان كەيىن كوشىم ەسىل دالاسىنا كوشىپ، ودان سوڭ نوعايلاردا ءجۇرىپ قايتىس بولادى. (قاراڭىز: گ. ف. ميللەر. يستوريا سيبيري، ت. ءى، سس. 197-201, 299).
23 قاراشا (دۇرىسى، قاراشى) - جالقى ەسىم ەمەس، كوشىمنىڭ، كەيىننەن سەيداكتىڭ كەڭەسشىسىنىڭ دارەجەسى، شىن اتى - قادىرعالي جالايىري.
قاراشا شەنى ورتا عاسىرلاردا حان سارايىندا قىزمەت ەتەتىن لاۋازىمدى تۇلعالارعا بەرىلەتىن بولعان. قازاق تىلىندە وسىدان شىققان «حان قاسىندا قاراشى» دەگەن ماتەل بار. قاراشى دەگەن حاننىڭ اقىلشىسى، وي قوسارى دەگەن ءسوز (قاراڭىز: گ. ف. ميللەر. يستوريا سيبيري، ت 1, سس. 274-275, 487).
24 ەسيپوۆ ساۆۆا - توبىل ارحيەپيسكوپىنىڭ حاتشىسى، جىلناماشى. ونىڭ جىلنامالارى 1636 جىلى جازىلعان جانە ەكى رەداكتسيامەن ساقتالعان: نەگىزگى جانە تىم ۇزاق. نەگىزگى رەداكتسيا 35 تاقىرىپتان تۇرادى، ءسىبىردى جاۋلاپ الۋ تاريحىنان باستالىپ، كوشىمنىڭ قازاسىمەن اياقتالادى. كەڭ رەداكتسياسىندا ەرماكتىڭ ءىس ارەكەتى مەن ءسىبىردى جاۋلاۋى بارىنشا كەڭ باياندالعان. ەسيپوۆتىڭ جازبالارىن العاش تاريحشى ميللەر پايدالانىپ، گ. ي. سپاسسكي مەن ي. ي. نەبولسين باسىپ شىعاردى.
25 ۇلىس - باستاپقىدا بەلگىلى ءبىر تايپانىڭ جەرىندە قۇرىلعان تايپالىق وداق بولعان. ورتاعاسىرلاردا - جەكەلەگەن يەلىكتەر (جوشى ۇلىسى، شاعاتاي ۇلىسى، ت.ب.). كەڭ ماعىناسىندا بۇل ءسوز مەملەكەت، حالىق، ۇلت دەگەن تۇسىنىك بەرەدى. قازاقتار جالپىحالىقتىڭ مەرەكەنى بۇرىندارى «ۇلىستىڭ ۇلى كۇنى» - ياعني، تۇتاس ۇلتتىڭ، حالىقتىڭ مەرەكەسى دەپ اتايتىن.
25 اقنازار (حاقنازار) (1538-1580) - قاسىمنىڭ ۇلى، ءاز جانىبەكتىڭ نەمەرەسى، XVI عاسىردىڭ ىقپالدى حاندارىنىڭ ءبىرى. ونىڭ تۇسىندا حاندىق بيلىك كۇشەيىپ، ءبىر ورتالىققا باعىندىرىلعان، قازاق، قىرعىز، نوعايلار بۇحار حانىنىڭ جاۋلاپ الۋشىلىق ارەكەتىنە قارسى تۇرعان. ءوزارا قاقتىعىسقان فەودالدىق سوعىستا مەرت بولدى.
26 شىعاي (1582 ج. دۇنيە سالعان) - جادىكتىڭ ۇلى، قاسىم حاننىڭ نەمەرەسى، XVI عاسىردىڭ ەكىنشى جارتىسىنداعى قازاق حانى. تاشكەنت بيلەۋشىسى بابا سۇلتانمەن جاۋلاسا ءجۇرىپ، بۇحار حانى ابدۋللامەن وداق قۇرادى. وعان بابا سۇلتانمەن كۇرەسۋگە جاردەمدەسەدى. بابا سۇلتان وداقتاستاردىڭ قۋدالاۋىنان قاشىپ، ۇلىتاۋ تاۋلارىن پانالايدى، سوندا قازا تابادى. ءومىرىنىڭ سوڭىنا دەيىن شىعاي ابدوللانىڭ ارىپتەسى بولادى. سول ءۇشىن بۇحار حانى وعان كۇمىسكەنتتى سىيعا تارتادى، سول جەردە قارتايىپ قازا تابادى.
28 قاسىم حان (1523 ج. دۇنيە سالعان) - قازاق حانى، جانىبەكتىڭ ۇلى، وردانىڭ سوڭعى بيلەۋشىسى باراقتىڭ نەمەرەسى. اكەسىنەن حان تاعىن مۇرا ەتكەن سوڭ قاسىم حان جوشى ۇلىسىنىڭ شىعىس بولىگىندەگى بۇرىنعى ماڭىزىن قالپىنا كەلتىرمەك بولادى. ول ءوز بيلىگىنە قازاقتاردى عانا ەمەس، نوعايلاردىڭ، قىرعىز-قاراقالپاقتاردىڭ ءبىراز بولىگىن قاراتادى. قاسىم حان دەربەس يەلىك جۇيەسىن دامىتۋعا تىرىسادى، وڭتۇستىكتىڭ شۇرايلى جەرلەرىن (سىرداريانىڭ تومەنگى جاعى، قاراتاۋ، سايرام ايماعى، تالاس پەن شۋ) ول ءوز تۋعان تۋىستارىنا - ۇلدارىنا، باۋىرلارىنا جانە ءىرى بەكتەرگە تاراتىپ، ءوزى سىعاناق قالاسىنا جاقىن جەردەگى قاراتالعا ورنىعادى.
حالىق ىشىندە قاسىم حاننىڭ ەسىمىمەن فەودالدىق زاڭدار جيناعىن جاساۋى سەبەپتى قالعان «قاسىم حاننىڭ قاسقا جولى» دەگەن ءسوز بار. زاڭ ءماتىنى بىزگە جەتكەن جوق، حالىق اڭىزى ونىڭ تولىق نۇسقاسىن بەرمەيدى، بىراق ونىڭ فەودالدىق مەنشىكتى بەكىتۋگە باعىتتالعانى بايقالادى.
29 جادىك (جادىق، ياديك) (XVI ع.) - جانىبەكتىڭ ۇلى، قاسىم حاننىڭ ءىنىسى، قازاق حاندارىنىڭ فەودالدىق اۋلەتىنىڭ باسى. قاسىم حان قارتايعان، بىراق كوزى ءتىرى كەزىندە حان بولىپ سايلانادى. نوعاي مىرزاسى شىعىممەن (شاح مامايمەن) ءوزارا قاقتىعىس كەزىندە قايتىس بولادى، ۇرگەنىشتە، اقىن باقىرعان اتا (سۇلەيمەن) كەسەنەسى جانىندا جەرلەنگەن.
30 جانىبەك ء(از جانىبەك، ادەبيەتتەردە ابۋ سايد) (1477 ج. قايتىس بولعان) - وردانىڭ سوڭعى بيلەۋشىسى باراق حاننىڭ ۇلى، ورىس حاننىڭ شوبەرەسى، ەجەلگى قازاق تايپالارىنىڭ باسىن بىرىكتىرۋشى، قازاق حاندىعىنىڭ نەگىزىن قالاۋشى جانە ونىڭ العاشقى حاندارىنىڭ ءبىرى. قازاق تايپالارىنىڭ بىرىككەن تۇسى XV عاسىردىڭ ورتاسى، دەشتى قىپشاقتاعى التىن وردا مەن ورتالىق ازياداعى شاعاتاي ۇلىسى ىدىراعان كەز. حاندىقتىڭ نەگىزىن قالاۋشى، قازاق حالقىنىڭ باسىن قوسۋشى رەتىندە حالىق ونى ءاز جانىبەك (دانا جانىبەك) دەپ اتاعان.
31 دجەنكينسون انتوني (XVI ع.) - اعىلشىن كوپەسى، ديپلومات، ماسكەۋ مەن ماسكەۋ مەملەكەتىندە بىرنەشە رەت بولعان، ەكى رەت يران مەن ورتا ازياعا ساپار شەككەن. 1558 جىلى استراحان مەن مانعىشلاق ارقىلى ءوتىپ، حورەزمگە كەلەدى. بۇحارعا ول ماسكەۋ جانە اعىلشىن ساۋدا كومپانيالارىنىڭ وكىلى جانە يۆان گروزنىيدىڭ رەسمي ەلشىسى بولىپ كەلەدى. ونىڭ سولتۇستىك كاسپي جاعالاۋى مەن ورتا ازياعا ساپارىنىڭ كۇندەلىگى ساقتالعان، وندا ول جۇت پەن سوعىستان زارداپ شەككەن نوعايلاردىڭ مۇشكىل ءحالىن سيپاتتاپ، قازاق حانى اقنازاردىڭ بۇحاردى جەڭگەنىن جازادى. (قاراڭىز: يزۆەستيا انگليچان و روسسي. چويدر، كن. IV, م. 1884, سس. 1-105).
32 بۇرىندىق - كەرەيدىڭ ۇلى، جانىبەكتىڭ نەمەرەسى، قاسىمنىڭ الدىنداعى قازاق حانى، (XV عاسىردىڭ سوڭى) شارتتى تۇردە بيلىك باسىندا وتىردى، بىراق نەگىزگى بيلىك كۇشتى ءارى اقىلدى ءىنىسى قاسىمنىڭ قولىندا بولدى. بەدەل مەن بيلىكتەن ايرىلعان بۇرىندىق دەشتى قىپشاقتى تاستاپ، سامارقاندقا كەلەدى دە، سوندا دۇنيە سالادى.
33 شەيباني حان (مۇحاممەد شەيباني) (1451-1510) - شاحبۇتاقتىڭ ۇلى، ءابىلحايىردىڭ نەمەرەسى; وزبەك حاندىعى مەن شايبانيلەر ديناستياسىنىڭ نەگىزىن قالاۋشى. قازاق حانى قاسىمعا قارسى 1509 جىلدىڭ قىسىندا سوعىس ۇيىمداستىرىپ، سوزاق پەن ۇلىتاۋعا جورىق جاساعان، بىراق جەڭىلىس تابادى. مەرۆ ماڭىنداعى يران اسكەرلەرىمەن قاقتىعىستا قازا تابادى.
ابىلعازىنىڭ جازۋى بويىنشا، شايباني حان مەملەكەتتىك قايراتكەر ءارى قولباسشى بولىپ قانا قويماي، تاماشا اقىن بولعان.
34 (میمنه) مايمانا, (میسره) مايسارا - اسكەر قاناتىنىڭ وڭ جانە سول جاعىن بىلدىرەتىن اراب تەرميندەرى، تۇركىلەردەگى وڭ جانە سول سوزىنە، مونعولدارداعى بارۋنگار جانە دجۋۆانگار سوزدەرىنە سايكەس كەلەدى.
35 قادىرعالي بەك - كوشىمنىڭ، كەيىننەن سەيداقتىڭ كەڭەسشىسى. قادىرعالي بەك - قوشىم بەكتىڭ ۇلى، تەمشىك ءباھادۇردىڭ نەمەرەسى، قازاق تايپاسىنىڭ تاراق تامعالى جالايىر رۋىنان تارايدى. كوشىم حانعا قارسى شىققان ول وراز مۇحاممەدپەن بىرگە سەيداق جاققا ءوتىپ، ونى نىعايتادى. ورىس جىلنامالارى «سەيداققا قازاق ورداسىنىڭ ءبىر حانزاداسى (وراز-مۇحامەد) پەن قاراش مىرزا كەلىپ قوسىلعاننان كەيىن، ول كۇشەيدى» دەپ جازادى. 1588 جىلى قادىرعالي بەك وراز مۇحاممەدپەن جانە سەيداقپەن «ەرتىس وزەنىنىڭ جاعاسىندا قىرعي سالىپ جۇرگەن كەزدە» چۋلكوۆ تۇتقىنعا الىپ، ماسكەۋگە جونەلتەدى. وسى جەردە ول ءوزىنىڭ ايگىلى (جامع التواریخ) «جىلنامالار جيناعىن» قۇراستىرادى. (قاراڭىز: 48 سىلتەمەدەگى جامع التواريخ تان ۇزىندىلەر).
36 جالايىر - ۇلى ءجۇزدىڭ قۇرامىنا ەنەتىن نەگىزگى جانە ەجەلگى تايپالاردىڭ ءبىرى. قازاق گەنەولوگيالىق اڭىزدارى بويىنشا، جالايىرلار - ءۇيسىن تايپاسىنىڭ نەگىزگى بۇتاعى. تاريحي گەنەولوگياعا سايكەس، جالايىرلاردىڭ نەگىزگى سالاسىن شۋماناقتار (شۋ تايپالارى) قۇرايدى، كەيبىر عالىمداردىڭ پىكىرىنشە ولار كونە شۋمعۋن جانە سىرماناق (سىرداريالىق تايپالار نەمەسە وعىزدار) تايپالارىنان شىققان. وزگە جالايىر رۋلارىنان قىرعىز، وعىز، اق مارقا، قارا مارقا (ەجەلگى وعىزداردا اق قويلى جانە قارا قويلى), ەلتەزەردى اتاۋعا بولادى. جالايىرلاردىڭ قۇرامىندا اتالعان تايپالاردىڭ بولۋى ولاردىڭ تۇركى تايپاسى ەكەنىن دالەلدەيدى.
ەرتە ورتاعاسىردا جالايىرلار ءىرى تايپا رەتىندە ورتا ازيانىڭ تاريحىندا بەلسەندى ءرول اتقارعان، يراندا، ورتا ازيادا اۋلەتتىڭ قالىپتاسۋىنا اتسالىسقان. مونعول شاپقىنشىلىعىنان كەيىن جالايىرلاردىڭ ءبىر بولىگى زەراۆشان القابىنا كوشىپ، وزبەكتەرگە ءسىڭىپ كەتەدى. جالايىر تايپاسىنىڭ قازاقتارى نەگىزىنەن جەتىسۋ، قاراتال القابىن مەكەندەپ، بالقاش وزەنىنىڭ وڭتۇستىگىنەن جوڭعار الاتاۋىنا دەيىنگى ايماقتى الىپ جاتقان. (قاراڭىز: ن. اريستوۆ. وپىت ۆىياسنەنيا ەتنيچەسكوگو سوستاۆا كيرگيز كازاحوۆ بولشوي وردى ي كارا كيرگيزوۆ. جس، 1894, III-IV, سس. 407-408; س. امانجولوۆ. ۆوپروسى ديالەكتولوگي ي يستوري كازاحسكوگو يازىكا. الماتى، 1959, سس. 43-46).
37 وعىز حان - تۇركى حالىقتارىنىڭ اڭىزعا اينالعان رۋ باسى، اتاپ ايتقاندا، سىرداريانىڭ تومەنگى اعىسىندا ءومىر سۇرگەن وعىز تايپالارىنىڭ رۋباسى (VIII-XI عع.). ونىڭ اتىمەن ۇلكەن تاريحي شىعارما «وعىزناما» بايلانىستى، وندا وعىز حاننىڭ شىعۋ تەگىن جانە كونە تۇركى تايپالارىنىڭ پايدا بولۋى مەن دامۋى تۇسىندىرىلەدى. پوەما تۇركى تىلىنەن الەمنىڭ بارلىق نەگىزگى تىلدەرىنە اۋدارىلعان.
38 قوڭىراتتار - كونە تايپا، VIII-IX عاسىردان باستاپ بەلگىلى. ورتا ازيانىڭ تاريحىندا XIII-XVI عاسىرلاردا ماڭىزدى ءرول اتقارعان. دەشتى قىپشاقتىڭ كوشپەلى وزبەكتەر ۇلىسىندا قوڭىراتتار كوپتەگەن تۇركى تايپالارىن بىرىكتىرىپ، ماڭىزدى ساياسي كۇشكە اينالدى.
قوڭىراتتاردىڭ نەگىزگى بولىگى قازاق حالقىنىڭ قۇرامىنا ەندى، قالعان ەلەۋسىز بولىگى قاراقالپاقتار مەن وزبەكتەرگە قوسىلدى.
قوڭىراتتار ورتا ءجۇزدىڭ قۇرامىندا بولدى، بىراق XVIII عاسىردىڭ سوڭىنداعى ءتيىمسىز ساياسي جاعدايلار كەزىندە ودان ءبولىنىپ، ۇلى جۇزگە قوسىلدى. (قاراڭىز: ا. ي. لەۆشين. وپيسانيە كيرگيز كازاچيح، يلي كيرگيز كايساحسكيح ورد ي ستەپەي، ت. I, سپب، 1832, سس. 160 165); ن. ي. گرودەكوۆ. كيرگيزى ي كاراكيرگيزى سىردارينسكي وبلاستي. تاشكەنت، 1889, س. 11; ا. نۋرەكين. اريستوكراتيچەسكايا كاستا ۆ كۋنگرادسكوم رودە // «تۋركەستانسكيە ۆەدوموستي»، 1873, №43; ن. ناۋشاباەۆ. مانزۋمات كازاكيا. كازان، 1903, س. 27, قازاق تىلىندە: م. س. مۇقانوۆ. ەتنيچەسكي سوستاۆ ي راسسەلەنيە كازاحوۆ سرەدنەگو جۋزا. الماتى، 1974, سس. 58-65.
39 نايماندار - كوپتەگەن زەرتتەۋشىلەردىڭ پىكىرىنشە، تۇركى تىلدەس كونە تايپالاردىڭ ءبىرى. XII-XV عاسىرلاردا تاريحتا بەلسەندى ءرول اتقارعان. راشيد اد دين مەن پلانو كارپينيدىڭ جازۋى بويىنشا، نايماندار ۇلكەن التاي تاۋلارى مەن ەرتىس وزەنى بويىندا ءومىر ءسۇرىپ، شىعىستا قاراقورىمعا دەيىن، باتىسىندا شىڭعىس جوتاسىنا دەيىنگى ارالىقتا قونىستانعان، جوتا ول كەزدە نايمانكۋح (نايمان تاۋ) دەپ اتالعان. مونعول شابۋىلى كەزىندە ء(حىىى ع. باسى) نايمانداردىڭ ءبىراز بولىگى (بالتالى، باعانالى) شىڭعىس اسكەرىنەن شەگىنىپ، ۇلىتاۋ تاۋلارىنا قاراي ىعىسقان (ورتالىق قازاقستان). XIII-XV عاسىرلاردان نايماندار قازاق حالقىنىڭ نەگىزگى قۇرامداس بولىگىنىڭ ءبىرى. ولاردىڭ ءبىراز بولىگى ورتا ازيا حالىقتارىنىڭ اراسىنا ءسىڭىپ كەتكەن.
قازاق نايماندارىنىڭ نەگىزگى بولىگى ءوز اتا بابالارىنىڭ مەكەنىندە، ەرتىستىڭ جوعارعى اعىسى مەن باتىس التايدان تارباعاتايعا دەيىنگى تەرريتوريادا ءومىر سۇرۋدە. (قاراڭىز: J. Klaproth. Magazin asiatigue ou Revue geographique et historique de I'Asie Centrale et Septentrionale, publie par J.Klaproth, t II, Paris 1826, h 326-328; H.H. Howorth, History of the Mongols from the 9th to the 19th century. V. I. London, 1876, p 693. ن. اريستوۆ. زامەتكي وب ەتنيچەسكوم سوستاۆە تيۋركسكيح پلەمەن ي نارودنوستەي ي سۆەدەنيا وب يح چيسلەننوستي. جس، III-IV; سپب، 1896, س. 361); ك. حاليتوۆ. تاۋاريح حامسا. قازان، 1911, سس. 226-227; ن. ناۋشاباەۆ. مانزۋمات كازاكيا... س. امانجولوۆ. ۆوپروسى ديالەكتولوگي ي يستوري كازاحسكوگو يازىكا، سس. 52-61; P. Poucha, Trinact tisic kilometru Mogolskem. Praha, 1957, p. 128, 159)
40 قىپشاقتار - XIII-XIV عاسىرلاردا ولار كەيىننەن وزگە تايپالار كەلىپ قوسىلعان قازاق ەلىنىڭ نەگىزىن قۇرايدى. سوڭعى ورتاعاسىرلاردا قىپشاقتاردىڭ ءبىر بولىگى قازىردە وزبەكستاننىڭ فەرعانا وبلىسىن قۇرايتىن تەرريتورياعا قونىستاندى، ءبىراز بولىگى قىرعىز، قاراقالپاق، باشقۇرلاردىڭ قۇرامىنا ەندى.
قىپشاق تايپاسىنان شىققان قازاقتاردىڭ نەگىزگى مەكەن ەتەتىن قونىستارى تورعاي جانە قوستاناي دالالارى جانە وڭتۇستىك ورالعا جاقىن اۋداندار. ءبىراز بولىگى سىرداريا بويىندا، اقمولا، پاۆلودار، ومبى جانە قاراعاندى وبلىستارىن مەكەن ەتەدى. (قاراڭىز: ماحمۋد ءال قاشقاري. ديۆان لۋگات ات تۋرك تاريح تا'ليفي 466 سانا-ي-ھيجرييا. مۋساححىح كەليسلي مۋ'الليم ريف'ات. ت. I, ستامبۋل. 1333/1915, 32; ۆ. ز. تيزەنگاۋزەن، سبورنيك ماتەريالوۆ، وتنوسياششيحسيا ك يستوري زولوتوي وردى. ت. I, سپب، 1884, ت II, م.-ل. 1941).
قىپشاق تايپالارىنىڭ كوشىپ-قونۋ ايماعى باتىسىندا قارا تەڭىز جاعا-لاۋلارىنا دەيىن جەتكەن. ەرتىستەن وڭتۇستىك ورىس دالاسىنا دەيىنگى كەڭ-بايتاق دالا XIII-XV عاسىردا «دەشتى قىپشاق» (قىپشاقتاردىڭ دالاسى) دەگەن اتپەن بەلگىلى بولعان. ۆ. ۆ. بارتولد. شىعارمالار. تت. 1,5. م. 1963, 1968; يستوريا كازاحسكوي سسر، ت. 2, الماتى، 1979.
41 الاچ منكی (الاش مىڭى) - جالايىريدىڭ «جىلنامالار جيناعى» بويىنشا، جالايىرلار، قاڭلى، قاتاعاندارمەن قاتار اق وردانى ورىس حان بيلەگەن تۇستا باستى ءرول اتقارعان ءىرى تايپالاردىڭ وداعى. شاماسى، بۇل قازاق تايپالارىنىڭ ءبىرىنشى وداعى بولسا كەرەك، سەبەبى XV-XVI عاسىرلاردا اتالعان تەرمين قازاق حالقىنىڭ ەتنونيمىنە اينالعان. جيناقتا: اورس خان نینك ميمنه میسره بو ترور: یعنی میمنه اونك قول، میسره سول قول ایرور. اقوام قنقی ایرور ایكی سان نفر، اقوام الاچ منكی ایرور اوچ سان نفر قوم قتغن دەپ جازىلعان. ارى قاراي «الاش مىڭى ىشىندە باستىسى - تاراق تاڭبالى جالايىرلار»، الاچ منكی اراسندا اولوغی تراق تمغالی جلایر بولغای دەپ كورسەتىلگەن.
جالايىرلاردان شىققان باستى بەكتەردىڭ شەجىرەسىن كەلتىرە وتىرىپ اۆتور: «الاش مىڭىنىڭ ىشىندە ولار [جالايىر بەكتەرى] باس بولدى: الاچ منكی نینك اغاسی بولا كیلكان بولار ترور دەپ جازادى.
42 قیغان یدا - اۋدارما دۇرىس ەمەس، مۇنداي ءسوز جوق. ءۋاليحانوۆ ونى تۇركى تىلدەرىنىڭ بىردە بىرەۋىنەن تاپپاعان. دۇرىسى ایل قریغینا بولۋ كەرەك - مەملەكەتتىڭ شەكاراسىنا قاراي. تۇتاس سويلەم: الارنینك الا كونكول بیلا تیل یایب ایل قریغینا یتا كیلكاندا... - «ولاردىڭ الا كوڭىلمەن، ءتىل جايىپ ەل قىرىعىنا جەتە كەلگەندە...» دەپ وقىلادى. ﻗﺭﻴﻐﻰ ﺍﻴﻞ دەگەن ءسوز - ەل شەكاراسى، ورتاعاسىرلىق ەسكەرتكىشتەردە ءجيى كەزدەسەدى، (تیل یایماق) - وسەك، ءسوز تاراتۋ; (قاراڭىز: مسما، چ. I-II, م.-ل. ان سسسر، 1938, س. 198).
43 تیربامك - تەربەۋ، قوزعالتۋ، ءتۇرتۋ - مەتاتەزانىڭ ءبىر ءتۇرى، دۇرىسى: ﺘﻴﺒراﻤﺎك - تەبىرەمەك، قوزعالتۋ، قوبالجىتۋ، ۇيالتۋ. اڭگىمە التىن ورداداعى تولقۋ تۋرالى بولىپ وتىر. دۇرىسىندا تۇتاس سويلەم بىلاي وقىلادى: اول یمان كشی لار بورون تیبراكان دین ایل تیبراب - «... ول جامان ادامداردىڭ اشۋ ىزاسىنان حالىق كوتەرىلىپ كەتتى». تبراماك، تیبراندی دەگەن ءسوز كونە قىپشاق قۇجاتتارىندا دا كەزدەسەدى. (قاراڭىز: مسما، س. 296).
44 ارابتىڭ (یتیم) دەگەن سوزىنەن الىنعان - «جەتىم، جالعىز».
45 مونغالدی - دۇرىس ەمەس، مۇنداي ءسوز جوق. تۇپنۇسقادا: مونغالتدی (مۋنعالتدى) - «رەنجىتتى، كوڭىلىن قالدىردى، قايعىرتتى»، جاناما ماعىناسى - جازالادى دەپ جازىلعان. (مونك) دەگەن ءسوز - «مۇڭ، قايعى،قاتال تاعدىر»، وسىدان (مونكسز) - «مۇڭسىز، قايعىسىز». بۇل ءسوز دە كونە جازبالاردا كەزدەسەدى. (قاراڭىز: مسما، س. 271).
46 بازاركان - «ساۋداگەر، قوناق، كوپەس»; كونە قىپشاق جازبالارىندا: بازاركان لیق قیلدی دەپ جازىلعان - «ول ساۋدامەن اينالىستى» نەمەسە بازاركان زیان قیلدی - ساۋداگەر شىعىنعا ۇشىرادى. (قاراڭىز: مسما، سس. 271, 302).
47 اورتاق - «ارىپتەس، جولداس». اورتاغ قیلدی انینك بیلا - "ونىمەن سەرىكتەستىك قۇردى" نەمەسە (اورتاغلاشتیلار) اورتاغلاشتی انینك بیرله - «ارىپتەس بولدى». (قاراڭىز: مسما، س. 271).
جارلىقتا ءسوز ياگايلونىڭ ساۋداگەرلەرى تۋرالى بولىپ وتىرعانى ايتىلعان، اورتاقلارینك - سەنىڭ ساۋداگەرلەرىڭ. ەگەر ەكى جاقتىڭ كوپەستەرى تۋرالى اڭگىمە بولسا، اورتاقلاریمیز - «ءبىزدىڭ كوپەستەر» بولار ەدى. سوندىقتان تاۋەلدىك جالعاۋىن اورتاقلارینك دەپ ساناۋ قاجەت، (ولاردىڭ كوپەستەرى) اورتاقلارن ەمەس، سەبەبى جارلىق ەكىنشى جاققا (ياگايلوعا) قاراتىلعان، ءۇشىنشى جاققا ەمەس.
48 قۇتلىبۇعا (XIV عاسىر) - التىن وردا بەگى، توقتامىستىڭ شىعىس ەۋروپا مەملەكەتتەرىنە باراتىن ەلشىسى بولعان.
49 اولوس بكی، ایل بكی - ۆەفيك پاشانىڭ تۇرىك سوزدىگى بويىنشا ۇلىس ەلگە، ەل ايماققا، ايماق بويعا، بوي رۋعا بولىنگەن. بارتولد ۆ. ۆ. سوچينەنيا، ت. II, چ. 2, س. 394.
50 نفر - تۋرا ماعىناسى «ادامدار توبى»، ادامداردى ەسەپتەگەندە، جان دەگەن ماعىنادا.
51 یساول جاساۋىل (مونعول) - اسكەرلەردى شابۋىلدا نەمەسە سالتاناتتى شەرۋدە ساپقا تۇرعىزۋ سياقتى اسكەري جۇمىستارمەن شۇعىلدانعان ادام (وسىدان ورىستاردىڭ ەساۋل ءسوزى شىعادى). جاساۋىلدار اسكەري ۇلەستى ەسەپكە الىپ، ونىڭ حانعا تيەسىلى بولىگىن الىپ وتىرعان. قاراول - قاراۋىل، مونعولدىڭ - حارۋل سوزىنەن، باستاپقىدا اڭ قۋشى ءرولىن اتقارۋشى; كوشپەندىلەردىڭ اسكەري تەرمينىندە - ۇرىستى باستايتىن نەمەسە جاۋدىڭ كەلۋىن حابارلايتىن الدىڭعى جاساق، سونداي اق كۇزەتكە تۇرۋشىلار، ت.ب.
52 «قازاق» تەرمينىنىڭ پايدا بولۋى جانە ماعىناسى تۋرالى قاراڭىز: سامويلوۆيچ ا. و سلوۆە كازاح. انتروپولوگيچەسكيە وچەركي. ل. 1927. يبراگيموۆ س. ك. ەششە راز و تەرمينە كازاح. نوۆىە ماتەريالى پو درەۆنەي ي سرەدنەۆەكوۆوي يستوري كازاحستانا. تيە ان كازسسر، ت 8, الما-اتا، 1960.
53 قازاقلىق (كازاچەستۆو) - قازاقتىڭ ءومىر ءسۇرۋ سالتى، ياعني قانداي دا ءبىر سەبەپتەرمەن ءوز تايپاسىنان، رۋىنان بولىنگەن ادام نەمەسە بيلىگىن جوعالتىپ، مەملەكەتتەن اۋلاقتا جۇرگەن جان نەمەسە ءوز بەتىمەن كۇن كورىپ جۇرگەن كىسى.
54 ابىلعازى (1603-1663) - حيۋا حانى جانە XVII عاسىردىڭ جازۋشىسى. ورتا ازيا جانە قازقاستان تۇركى حالىقتارى تاريحىنىڭ بىلگىرى، «شەجىرە ي تۇرك» («تۇركى شەجىرەسى») جانە «شەجىرە ي تاراكيما» («تۇرىكمەن شەجىرەسى») اتتى تانىمال تۋىندىلاردىڭ اۆتورى. «تۇركى شەجىرەسىنىڭ» تۇپنۇسقاسى XVIII عاسىردىڭ 30-شى جىلدارى توبىلدان تابىلىپ، كەيىننەن ورىس جانە ەۋروپا تىلدەرىندە بىرنەشە رەت باسىلىپ شىقتى. ەڭ كونە باسىلىمنىڭ ءبىرى ترەدياكوۆسكي 1770 جىلى فرانتسۋز تىلىنەن اۋدارعان نۇسقاسى. رەسەيدە كىتاپ 1825 جىلى سىرتقى ىستەر ءمينيسترى ن. پ. رۋميانتسەۆتىڭ تاپسىرماسىمەن جارىق كوردى، سوندىقتان بۇرىن «رۋميانتسەۆ نۇسقاسى» دەپ اتالدى. ابىلعازى شىعارمالارىنىڭ ەڭ جاقسى اۋدارماسىن قازان ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ پروفەسسورى گ. سابلۋكوۆ جاساعان، ول ي. ن. بەرەزيننىڭ «بيبليوتەكا ۆوستوچنىح يستوريكوۆ» جيناعىنىڭ ءىىى بولىمىندە باسىلىپ (سپب.، 1850), كەيىننەن 1904 جىلى جەكە جيناق بولىپ شىقتى.
55 قازاق حالقىنىڭ قالىپتاسۋ مەرزىمى تۋرالى جاڭا زەرتتەۋلەر شوقان ءۋاليحانوۆتىڭ پىكىرىن قۋاتتايدى. تاريحي، ارحەولوگيالىق-ەتنوگرافيالىق، انتروپولوگيالىق جانە لينگۆيستيكالىق مالىمەتتەر قازاق حالقىنىڭ ۇلت رەتىندە قالىپتاسۋى XIV-XV عاسىردا اياقتالدى دەگەن تۇجىرىم جاساۋعا نەگىز بەرەدى. (يستوريا كازاحسكوي سسر س درەۆنەيشيح ۆرەمەن دو ناشيح دنەي. الماتى، 1979, ت. 2, س. 255).
56 كياتيب (كاتيب) - چەلەبي (قاجى حالفە مۇستافا، 1608-1657) - تۇرىك عالىمى، تاريحشى ءارى گەوگراف، «الەمنىڭ ايناسى» شىعارماسىنىڭ اۆتورى (1732 ج.). كتاب جهان نما لكاتب چـلبی استانبول، ١١٤۵. وسى كىتاپ مالىمەتتەرى نەگىزىندە ءۋاليحانوۆ XVI- XVII عاسىرلارداعى ورتا ازيانىڭ سىزبا كارتاسىن جاساعان. بۇل كارتا ارحيۆتە ساقتاۋلى (ف. 23, وپ. 1, ەد. حر. 17, لل. 49).
57 كلاپروت گەنريح يۋلي (1783-1835) - ايگىلى شىعىستانۋشى، ساياحاتشى، تۇركى جانە مونعول تايپالارىنىڭ تاريحى تۋرالى كوپتەگەن ەڭبەكتەردىڭ اۆتورى. 1802 جىلدان 1811 جىلعا دەيىن رەسەيدە تۇرعان. 1806 جىلى رەسەي عىلىم اكادەمياسىنىڭ مۇشەسى بولدى. گراف گولوۆيننىڭ قىتايعا ەلشىلىگى قۇرامىندا بولىپ، ءسىبىر حالىقتارىنىڭ، مونعولداردىڭ، مانچجۋر مەن قىتايلاردىڭ ءتىلى مەن تۇرمىسىن زەرتتەگەن. ونىڭ ەڭبەكتەرىن ورتا ازيانى زەرتتەۋدە ورىس شىعىستانۋشىلارى كوپ پايدالانعان. ولاردىڭ كوپشىلىگى گ. يۋ. كلاپروتپەن تىعىز عىلىمي بايلانىستا بولدى. ش. ءۋاليحانوۆ ءوزىنىڭ الدىنداعى ارىپتەستەرى سياقتى ونىڭ «Tableaux historiques de l'Asie, depius la monarchie de Cyrus jusqua' a nos jours; accompagnees de recherches historiques et ethnographiques sur cette partie du monde. Paris - Londres - Stuttdart - Gotha, 1826» ەڭبەگىنە بىرنەشە رەت سىلتەمە جاسايدى.
58 داي تسين ي تۋن چجي - «دايتسين (مانچجۋر) يمپەرياسىنىڭ جالپى سيپاتتاماسى». قىتاي مەن مانچجۋر ديناستياسى كەزىندەگى تاۋەلدى جەرلەردىڭ XVIII عاسىرداعى تاريحي گەوگرافيالىق سيپاتتاماسى. 1774 جىلعى باسىلىم بويىنشا جانە ودان كەيىنگى باسىلىمدار بويىنشا 24 توم مەن 356 بولىمنەن تۇرادى. مونعوليا مەن سينتسزيانعا 344 356 بولىمدەر ارنالعان.
59 سەنكوۆسكي وسيپ (يۋليان) يۆانوۆيچ (1800-1858 ) - ورىس شىعىستانۋشىسى، سىنشى ءارى جۋرناليست. 1819 جىلدان باستاپ ستامبۋلداعى ورىس ەلشىلىگىندە قىزمەتتە بولدى. كەيىننەن سيريا مەن ەگيپەتكە ساياحات جاساپ، اراب ءتىلىن ۇيرەنەدى. 1822 جىلى سەنكوۆسكي پەتەربور ۋنيۆەرسيتەتىندەگى شىعىس تىلدەرى كافەدراسىن باسقاردى. مۇسىلمان شىعىسىنىڭ تاريحى، ەتنوگرافياسى، فيلولوگياسى بويىنشا فرانتسۋز جانە پولياك تىلدەرىندە ەڭبەكتەر جازدى. 1833 جىلدان باستاپ سەنكوۆسكي ءازىل قالجىڭ جۋرنالدارىندا «بارون برامبەۋس» دەگەن لاقاپ اتپەن جازاتىن بەللەتريست رەتىندە تانىمال.
60 بابىر (بابۋر) زاحير اد دين مۇحاممەد (1483-1530) - تەمىردىڭ ۇرپاعى، فەرعانا بيلەۋشىسى ومار شەيحتىڭ ۇلى. ون ەكى جاسىندا اكەسىنەن يەلىگىن مۇرا ەتەدى، بىراق ءوزارا قاقتىعىستار ناتيجەسىندە ول جەردەن قۋىلادى. 1525 جىلى جاقسى دايىندىقتان كەيىن ۇندىستانعا شابۋىل جاساپ، 1526 جىلى دەلي مەن اگرانى باسىپ الادى. سودان كەيىن ءۇندىستاننىڭ كوپ بولىگىنە بيلىگىن جۇرگىزىپ، ۇلى موعولدار مەملەكەتىن قۇرادى. بابۋر ءوزىنىڭ ەستەلىكتەرىن تاريحي كوركەم شىعارما «بابۋردىڭ جازبالارى» (بابىر ناما) دەگەن اتپەن ەسكى وزبەك تىلىندە (شاعاتاي) جازىپ قالدىرعان. ونىڭ ەستەلىكتەرىنىڭ ءماتىنىن العاش رەت ن. ي. يلمينسكي قازاندا 1867 جىلى جاريالادى. ورىسشا اۋدارماسى (م. سالە) 1948 جىلى تاشكەنتتە شىقتى. «جازبالاردان» باسقا بابىردىڭ «ديۆان» ليريكالىق شىعارمالار جيناعى بار (پەتروگراد ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ شىعىس تىلدەرى فاكۋلتەتى 1917 جىلى جاريالادى، ورىسشا اۋدارماسى (ل. پەنكوۆسكي) 1943 جىلى تاشكەنتتە جاريالاندى).
