ۇلى اتالارىمىزدان قالعان تاريحات جولىنىڭ سوپىلىق ىلىمىندە قازاق تاريحىنىڭ تەك قانا ءبىر اۋىز سوزبەن ەمەس، ءبىر دىبىس تاڭبامەن دە جازىلاتىنى ايتىلادى. زەرتتەۋ بارىسىندا بۇعان كوزىم ايقىن جەتتى. وسى ايتقانىما دالەل رەتىندە «ت» تاڭباسىنىڭ ماعىناسىن سىزدەردىڭ نازارلارىڭىزعا ۇسىنعاندى ءجون كوردىم:

«ت» تاڭباسىنىڭ تولىق ماعىناسى اتا. ءيا، ءيا كادىمگى ءوزىن «مەن قازاقپىن» دەيتىن بارلىق قازاق بالاسىنىڭ كۇندەلىكتى اۋىزدارىنان تاستامايتىن جانە ۇيلەرىمىزدىڭ قاق تورىندە وتىراتىن، ايتقان وسيەتتەرى تەك قانا كوزدەرىنىڭ تىرىسىندە ەمەس، باقيلىق بولعاننان كەيىن دە ەكى ەتىلمەي ورىندالۋعا ءتيىستى اتالارىمىز.

دالەل مە؟ تىڭداپ كورىڭىز؟

 اتام قازاقتىڭ رۋلىق شەجىرەسىنە سايكەس «ت» تاڭباسى  30 تاڭبالى قازاق ءالىپبيىنىڭ تەك قانا 10 ارىبىنە جالعانادى:

1. ات (اد) – اد اتامىزدىڭ (قاۋىمىنىڭ) اتى جانە سونىمەن قاتار ءمىنىس جىلقىسىنىڭ، ياعني قازان اتتىڭ اۆتورى. بىزگە وسى اتالارىمىزدان ءسوز باسى جانە ءسوز ءتۇبىرى اد (ات), ادا (اتا), اداي (اتاي), ادام (اتام), قادام (قاز ادام), ادامنىڭ اتى (ەسىمى), مىنەتىن ات (ەردىڭ سەرىگى), اتىشۋلى (ايگىلى), اتاق (ابىروي), اتامان، اتاۋ، اتىراۋ،  اتالىق،  اداق (اتاق), ادىم (اتىم), ماد (مات), ماداي (مااداي، مان اداي، ماتاي) ت.ت. قالدى.

2. ءات ء(اد) – اتتەڭ، اتەش، ءاتىر، اتكەنشەك، ءادىس، ءادىل، ادىلدىك،  ادىلەت، ادەپ، ادەت، ادەمى، ماد، مادەنيەت  ت.ت.

3. ەت (ەد) – ەت (ەت پەن سۇيەك), ەتۋ، ەتپەۋ، ەتىك، كەتىك، كەتە،  ەتىستىك (قيمىل، ارەكەت), ەدى، ەدىل (اتتيلا), ەدىل (وزەن), ەدىگە ت.ت.

4. يت (يد) – يت ەلى، يتارقا، يت بالىق، يت شانا، يتەلگى، يت بالىق، يت ءجۇزىم، بيت، كيت، سەميت، حاميت،  قيدان، قيدالاۋ ت.ت.

5. وت (ود) – وت، وتا، وت انا، وتان، وتار ء(بىر وتار قوي، سول سياقتى ايداعان جاققا جۇرەتىن ەل), وتپان،  وتىن، وتىرۋ، وتاۋ، وتتىق، وتىردى  (ەتىستىك), وداق، بودان، وداعاي، قودار، ودان باسقا. ەسكە ۇستا! قازاقتا «ود» تۇبىرىمەن وسى بەسەۋىنەن باسقا ءسوز جاسالمايدى. دەمەك، شاماڭ جەتسە ءوز وتىڭدى ءوزىڭ جاعىپ، بولەك جونىڭە وتىرعانىڭ دۇرىس، ال وداقتى وداعاي دۇنيە دەپ، ول بوداندىقتىڭ جاسىرىن (بالاما) اتاۋى دەپ تۇر. قازاقتىڭ ايگىلى ەپوسى «قوزى كورپەش بايان سۇلۋداعى» قوداردىڭ ءرولى وداق پەن بوداندى وداعاي دۇنيە دەپ، ودان باسقانىڭ ءبارىن جاساڭدار دەگەندى بىلدىرگەنى. قايران اتالارىم، تاريح جازساڭ وسىلاي جاز. وسىدان كەيىن سەندەردى قالايشا قاز بي (قاس بي) دەپ اتاماسسىڭ. دەمەك، ۇلى اتالارىمىزدىڭ بىزگە ەسكەرتۋى كەدەندىك وداق پەن ەۋرو وداقتىڭ ءتۇبى جاقسىلىققا اپارمايدى دەپ تۇر. سەبەبى، كۇشتى مەن ءالسىز، كوپ ەل مەن از ەل، باي ەل مەن كەدەي ەل، مادەنيەتى جوعارى ەل مەن مادەنيەتى تومەن ەل تەڭ دارەجەدە وداق قۇرا المايدى.  ونىڭ ۇستىنە مادەنيەتى تومەن ەل كوپشىلىك بولسا، مادەنيەتتى ەلدى بۇلدىرەدى دەپ ەسكەرتىپ وتىر. كۇنى كەشەگى كەڭەستەر وداعى وسى ايتقانىمىزدىڭ ايداي ايعاعى بولماق. قىسقاسى، الپىستاعى دانا قاريادان التى جاسار بالاعا اينالاسىڭ.

6. ءوت ء(ود) – وتە، وتەن، وتكىر، ءوتۋ، وتكەل، وتىرىك، وتكىزۋ، بوتەن، كوتەرۋ، كودە، بودەنە  ت.ت.

7. ۇت (ۇد) – ۇد پايعامبار، ۇت (ۇد) قاۋىمى، ۇتىس، ۇتىر،  ۇتۋ،  ۇتىر (ۇتىرىن تابۋ), قۇت، بۇت، جۇت، تۇت اعاشى، ۇدايى، قۇدايى، قۇدايكە (قۋ اداي اكە) ت.ت.

8. ءۇت ء(ۇد) – ءۇتىر، كۇت، كۇتۋ، كۇتپەۋ، كۇتىمى بار، ۇدەك سۋى (ماڭعىستاۋ), ۇدەرە كوشۋ ت.ت.

9. ىت (ىد) – ىتىر، ىتىرىلۋ، زىتۋ، زىتتى، سىتىلىپ شىقتى،  شىت (ماتا), ۋىت (ۋىتى كۇشتى), ىدىس، قىدىر اتا، قىدىرۋ، ىدىراپ كەتۋ ت.ت.

توعىز سانى ادايدىڭ توعىزىنشى بۋىن ۇرپاعى توبىشتاردىڭ ساندىق اتاۋى. قازاق شەجىرەسىندەگى ادام بالاسىنىڭ زايىرى توعىز اتاعا دەيىن جەتەدى، توعىزدان كەيىن ىدىراۋ باستالادى دەيتىندەرى وسىدان. بۇكىل الەمدى بيلەگەن قازاق قاعاندارىنىڭ بارلىعىنىڭ بيلىگى توعىز اتاعا دەيىن جەتكەن. بارىندە دە توعىزىنشى ۇرپاقتان كەيىن ىدىراپ وتىرعان. اللاتاعالا توعىزدان ارتىق جاراتپاعان دەپ، ەجەلگى شەجىرەلەردىڭ بارىندە ايتىلادى. الەمدى بيلەگەن قازاقتىڭ التىن ورداسىنىڭ ۇلى قاعانى شىڭعىسحاننىڭ دا زايىرى توعىز اتادان كەيىن ىدىراعان. التىن وردانىڭ ەڭ سوڭعى ۇلى بيلەۋشىسى توقتامىس جارى دا شىڭعىس قاعاننىڭ توعىزىنشى ۇرپاعى بولاتىن. قاعانات ەكى ءجۇز جىلعا جۋىق بۇكىل الەمگە بيلىگىن جۇرگىزدى. ال ەبرەي مەن ورىستار قۇرعان ەۆانگەليەدە ايتىلعانداي «جەردەگى قۇداي پاتشالىعى» (ۇلتسىز، ءدىنسىز، ەل بيلىگىنە قولدارىنا قارۋ الىپ قارسى شىققان قىلمىسكەرلەر قۇرعان كسرو) بار-جوعى جەتپىس جىلدا تالقانى شىعىپ، قايتا وڭالماستاي بولىپ كۇيرەپ، كۇلى كوككە ۇشتى. ءبىر مەملەكەتتىڭ ورنىنا قايتادان ون بەس ۇلتتىق مەملەكەت دۇنيەگە كەلدى. قازاقتىڭ ەجەلگى اتا سالتى (زاڭى) قايتا قالپىنا كەلدى.

10. ءىت ء(ىد) - ءىت ء(بىرىنشى بۋىندا جوق), كەيىنگىلەردە كىتاپ ء(بىلىم جيناقتاۋشى), ءبىتىر، ءبىتىرۋ،  ءبىتىسۋ، تىتىركەنۋ،  ءىدىرىس پايعامبار، كىدىرۋ، دىتتەگەن جەرگە جەتۋ، كيىت  ت.ت. وزدەرىڭىز كورىپ وتىرعانداي ءبىر مەن باستالىپ ونمەن اياقتالادى، ياعني اداي(م) اتامەن باستالىپ، مۇڭال اتامەن اياقتالادى. مۇڭالداردىڭ اداي اتانىڭ قاراشاڭىراعىنىڭ يەسى دەلىنەتىنىنىڭ سىرى وسى. ون سانى مۇڭالداردىڭ ساندىق اتاۋى. مۇڭالدىڭ قيان - قياتىنان شىققان الەم يەسى  شىڭعىسحان قۇرعان  قاعاناتتىڭ (يمپەريانىڭ) موڭعول اتانىپ جۇرگەندەرىنىڭ سىرى وسى. شىڭعىس قاعاننىڭ توعىز شاشاقتى تۋىنىڭ بولۋى، قاسىندا توعىز ورلىك اتانعان توعىز ءبيى بولاتىنىنىڭ دا سىرى وسى.

«ت» تاڭباسى باستاۋدا تۇرىپ تەك قانا 11 ءتۇبىر ءسوز جاسالادى. ولار : تا، ءتا، تە، تي، تو، ءتو، ءتۇ، تۇ، تۋ، تى، ءتى.

11. تا - اتا، تار، تارقا (تاريح اعا), تاريح اتا، تاريح (بولىپ وتكەن دۇنيە ەندى ەشقاشان وزگەرمەيدى), تاز، تاراز، تارازى، تاق، تاڭ، تاس، تاز، تاۋ، تاتار (حالىق), تاراق، تاراقتى (رۋ), تارى، تاجال، تارعىل، تام، تامىر،  تاپ، تاپقىر ت.ت.

12. ءتا - ءتاز، تازىكە ء(سوز تۇبىرىندە ء(وز تۇبىندە) قازاقتىڭ ءاز اكەسى مەن ءاز اۋليەسى تۇر), ءتاج، ءتاجى (تۇبىرىندە اجە تۇر), تاجەن، تاجىك، تاجريبە، وتكەن تاريحتىڭ ءتالىم، تاربيەسى، تاۋەكەل، تاتە، ءتاسىل، ءتارتىپ، تالىمگەر ت.ت.

تۇسىنىكتەمە:  قازاقتىڭ حاندارى مەن قاعاندارى باستارىنا كيەتىن تاجدەرىنە اجەلەرىن ەسىمىن قويعان بولىپ تۇر. اناعا دەگەن بۇدان اسقان قۇرمەتتىڭ بولۋى مۇمكىن بە؟

13. تە - تەز، تەك (اتا تەك), تەكە (رۋ اتى), تەر، تەرى، تەرىس، تەرىسكەي، تەرەك، تەمىر، تەمىر-تەرسەك، تەمىرقازىق،  تەل، تەلىم، تەپ، تەبۋ، تەس، تەسۋ ت.ت.

14. تي – ءتيدى، تيمەدى، تيگەن، تيمەگەن، تيتتەي، تيەك، تيىن، تيمە ت.ت.;

15. تو - تور، تورى، تورى ات (تاۋرات), تورىعۋ، تومار، توق، توقۋ، توقىم، توبا، توبىش (رۋ اتى), توبىل (وزەن), توعىز، توقسان، توقسان توعىز ت.ت. (توبىشتاردىڭ ساندىق اتاۋى), توپ، توپىراق،  توعاي، توق، توي (تويعان ادام عانا توي جاساي الادى), تون ت.ت.;

اتام قازاقتىڭ ءسوز جاساۋ جۇيەسى وسى بەسىنشى بۋىندا تۇرعان وسى ۇعىمداردىڭ بارىنە بەس، ياعني وتە جاقسى دەگەن باعا قويعان.

16. ءتو – ءتور، تورە ء(تور يەسى), ءتورت، تورگە شىعۋ، تورەلىك ايتۋ، توبە، توبەگە شىعۋ، ءتوس، توسەك، ءتول، تولە، تولەسىن ت.ت.

تۇسىنىكتەمە: بۇگىنگى اتا-تەگىن ەشكىم اجىراتا الماي جۇرگەن تورەلەردىڭ تەگى وسى. ءتورت سانى ادايدىڭ ەكى بالاسىنىڭ كىشىسى كەلىمبەردىنىڭ ۇلكەن ۇلى، ياعني ءتورتىنشى بۋىن ۇرپاعى قۇنانورىستاردىڭ  جانە وسى تورەلەردىڭ ساندىق اتاۋى.

17. ءتۇ – ءتۇز، ءتۇزۋ ءجۇرۋ، ءتۇپ، ءتۇپ-ءتۇبىرى، ءتۇر، تۇرىك ء(تۇر جىگى (رۋى)), تۇرەن سالۋ، تۇك، تۇگەل، ءتۇن، تۇنەك، ءتۇڭ، ءتۇڭىلۋ، ءتۇس، ءتۇس كورۋ، تۇسىك، ءتۇت، ءتۇتىن، تۇتىك، تۇمەن،  تۇيە،  تۇيمە،  تۇلەۋ ت.ت.

18. تۇ – تۇق، تۇقىم، تۇعىر، تۇز، تۇجىرىم، تۇق، تۇقىم، تۇر، تۇرۋ، تۇراق، تۇران، تۇرار، تۇراق، تۇل، تۇلىم، تۇم، تۇمار، تۇمسا، تۇنجىراۋ، تۇڭعىش، تۇس، تۇساۋ، تۇت، تۇت اعاشى، تۇلپار ت.ت.

19. تۋ (جالاۋ، تۋ بايلار، تۋ (بالا تۋ (كوبەيۋ)) ت.ت.

20. تى - تىڭ، تىڭداۋ، تىنىس، تىماق، تىز، تىز ەتۋ، تىم بولماسا، تىس، تىسقارى، تىرما، تىرنا،  تىرناقتاي، تىر جالاڭاش، تىشقان، التى، التىن ت.ت.

21. ءتى  -  تىك، تىك تۇرۋ، تىكە ءجۇرۋ، تىكەن، ءتىز، تىزە، ءتىل، تىلەك، ءتىرى، تىرلىك، تىرەۋ، ءتىس، ءتىز، تىزە، جەتى، جەتىگە جەتپەگەن جەتىم ت.ت.

وزدەرىڭىز كورىپ وتىرعانداي، «ات» پەن باستالىپ، «ءىت» پەن اياقتالعان ون اتالىق جۇيەنى «تا» مەن «ءتى» دەپ كەرى قاراي وقىساق ماعىنالارى تاعى دا «ت» دان باستالاتىن كەلەسى بۋىننىڭ تاريحىنان تولىقتاي مالىمەت بەرەدى جانە ول سول بۇرىنعى ون اتا كۇيىندە قالادى.

ويىمىزدى ارى قاراي جالعاستىرىپ، ت-نى (اتانى) باسىنا، ورتاسىنا ا-نى (ادانى، ياعني باستاۋدى) قويىپ ءسوز جاسار بولساق، قازاق ءالىپبيىنىڭ 30 تاڭباسىنىڭ تەڭ جارتىسىن عانا، ياعني 50/50 پايىزىن قۇرايتىن ءسوز جاسالاتىنىن كورەمىز:

1.تاب، 2. تاع، 3.تاج، 4.تاز، 5.تاي، 6.تاق، 7.تال، 8.تام، 9.تان، 10.تاڭ، 11.تاپ، 12.تار، 13.تاس، 14.تات، 15.تاۋ.

ءبارىن تۇگەل تالداپ جاتپاي-اق، تەك قانا ءبىر مىسال كەلتىرە كەتەيىن: ءۇشىنشى بولىپ تۇرعان «تاج» دەگەن تۇبىردەن تاجالدان باسقا ءسوز جاسالمايدى. نەگە؟ سەبەبى، ءۇشىنشى بۋىن ۇرپاق نۇق پايعامبار زامانىندا توپان سۋدا وپات بولعان.

تاعى ءبىر مىسال:  بۇكىل الەم ەلدەرىندە «كارتا» دەگەن ويىن بار. وسى ويىندا «تۇز»-دىڭ بارلىق كارتاعا باس بولىپ، ءبارىن باساتىنى وسىدان.

ەجەلدە بارلىق دۇنيە توعىز سانىمەن ەسەپتەلگەن. مىسالى، بۇگىنگى قازاقتا توعىز قۇمالاق (ويىن), توعىز-توعىزدى قالىڭمال (ۇزاتىلعان قىزعا بەرىلەتىن دۇنيە-مۇلىكتىڭ ءار ءبىرىن توعىز-توعىزدان جاساپ بەرۋ، ءتىپتى مىنەتىن اتى توعىز، ارتاتىن تۇيەسى توعىز بولادى).

توعىز ايىپ (بەرىلەتىن جازانىڭ سالماعىنا وراي – ءبىر توعىز، ەكى توعىز، ءۇش توعىز دەپ، ونى توعىز-توعىزعا كوتەرەدى). ءبىر توعىز-توعىز بەستى-بەس جاسار ات. ال وسى ايىپ توعىز-توعىزعا بارعاندا «توقال توعىز» دەپ اتالعان. بۇل توقسان ات.

«توعىز بيە تارتۋ عىپ

الدىنا الىپ بارايىق (340 بەت).

…جىبەردى تارتۋ قىلىپ توعىز ادام («قامبار باتىر» 344 بەت).

«توعىز قابات تورقاڭنان – توقتاشىقتىڭ تەرىسى ارتىق» دەگەن ماتەل دە ەرتەدەن بەرى ايتىلىپ كەلەدى.

«ومىردەگى بولاتىن نارسەلەردىڭ توعىزدان اساتىنى بولمايدى»،  دەپ دانىشپاندار ايتقان. (ابىلعازى «تۇرىك شەجىرەسى»).

«تۇرىك حالقىندا نە نارسەنى بولسا دا، توعىزعا اپاراتىن ادەت بار، قۇدايتاعالا ودان ارتىق جاراتپاعان» (شارافۋتدين يەزدي «زافارناما»). ايتسا ايتقانداي، شىڭعىس قاعان نەگىزىن قالاعان «التىن وردانىڭ» ەڭ سوڭعى ۇلى حانى توقتامىس شىڭعىسحاننىڭ توعىزىنشى ۇرپاعى بولىپ تابىلادى.

«ت» تاڭباسى: ۇلت (ۇل بالا ءوسىپ-ءونىپ، كوبەيىپ ۇلتقا اينالىپ تۇر), جۇت (جۋدى ەلىنىڭ (قازىعۇرت ەجەلدە جۋدى تاۋى دەپ اتالعان) مالىنان ەشتەڭە قالماعان), ءسۇت (سۋدىڭ اعارعان ەڭ ساپالى ءتۇرى), سىرت (ىشتە ەشكىم قالماعان), جىلت (كورىندى دە جوق بولدى), ءورت ء(بارى جانىپ كەتكەن),  بۇلت – بۋ جينالىپ بۇلتقا اينالعان، نوعايلى كوبەيىپ، نوعايتىعا، كۇن باتىپ تۇنگە اينالعان  ت. ت. بولىپ كەتە بەرەدى.

قازاقتا «جۇرت - اتا جۇرت»، «سالت - اتا سالتى» دەگەن ءسوز تىركەستەرى بار. باسى اتا مەن انانى سىيلاۋدان باستالىپ، ارتى اكە مەن شەشەنى،  اعا مەن جەڭگەنى جانە ءاربىر قازاق بالاسى وزىنەن ۇلكەندەردىڭ ءبارىن سىيلاۋمەن جالعاسادى. مەن قازاقپىن دەگەن جانعا بۇل قاعيدا وزگەرمەۋگە ءتيىس.

اتا سالتىمىزدىڭ شەجىرەلىك تاريحى ادام اتادان باستالىپ، اعا مەن اقيقاتتىڭ اۆتورى بەسىنشى بۋىن اقپاندارمەن اعارىپ، تۋىستىعى بولىنبەيتىن جەتىنشى اتا بۇزاۋ جەمنەيلەرمەن جەتىسىپ، توعىزىنشى بۋىن توبىشتارمەن تولىسىپ، سوڭعى نۇكتەسى قويىلعان اتالارىمىزدىڭ سالتقا اينالعان ءداستۇرى بولىپ تابىلادى.

بۇل بۇگىنگى تىلمەن ايتقاندا، اتا زاڭ (كونستيتۋتسيا) دەپ اتالادى. بۇگىنگى اتا زاڭىمىزدىڭ نەگىزىندە، تەك قانا ءبىزدىڭ ەمەس بۇكىل الەم ەلدەرى زاڭدارىنىڭ نەگىزىندە قازاقتىڭ اتا سالتى جاتىر. ايىرماسى قازاقتىڭ اتا سالتى 70 000 جىلدان بەرى وزگەرمەي كەلە جاتسا، بۇگىنگى زاڭدار ازعانا بيلەۋشى قالتالى توپتاردىڭ ىڭعايىنا قاراي كۇنىنە «مىڭ قۇبىلادى».

جۇرت - جۋ، ۇر دەگەن ەكى بىرىككەن سوزدەن جانە «ت» دىبىسىنان تۇرادى. جۋ ەلى، جۋدى تاۋى قازىرگى قازىعۇرتتىڭ (قازىق جۇرتتىڭ) ەجەلگى اتاۋى. ال ۇر ء(ۇر) – تۇران مەن تۇرىكتىڭ ءتۇپ اتاۋى.  سوعان سايكەس، ەر جىگىتتىڭ ءۇش جۇرتى بار. ولار: ءوز جۇرتى، ناعاشى جۇرتى جانە قايىن جۇرتى دەلىنەدى.

تۇركى دەمەكشى، تۇرىك، تۇركى، (تۇر جىگى), تۇراننىڭ «تۋرا، تۋرا جول" دەگەن دە ماعىناسى بار.  تۋرانىڭ تاعى ءبىر ماعىناسى وق، وقتاي ءتۇزۋ، ءارى جىلدام جانە تۋرا جولدان تايمايتىن، شىنشىل دەگەن ءسوز. سوندا تۇران اتاۋى تۋراشىل، شىنشىلدار ەلى دەگەندى بىلدىرەدى.

قوزعاۋشى كۇشى جەبرەيلەر بولعان كەڭەستىك قىزىل ۇكىمەت ارى دا ۇلى بابالار، بەرى دە ۇلى شىڭعىس قاعان قۇرعان الىپ مەملەكەتتى (تۇركىستان) قايتا قالپىنا كەلتىرۋگە بارىنشا جان سالعان الاشوردا ارىستارىن تۇگەلدەي  قىرعىنعا ۇشىراتتى.  بۇرىنعىشا بۇكىل تۇرىكتىڭ باسىن قوسىپ ۇلكەن تۇركىستان مەملەكەتىن قالپىنا كەلتىرۋگە بارىنشا جانتالاسقان مۇستافا شوقاي بىلاي دەپ جازىپتى: «بۇگىن قازاقستان، قىرعىزستان، وزبەكستان، قاراقالپاقستان، تۇرىكمەنستان ءھام تاجىكستان دەپ جات ۇكىمەت كۇشىن التى جۇمھۇريەتكە ءبولىپ تۇرعان تۇركىستان – بولىنبەس، ايرىلماس ءبىر ولكە. حالقىنىڭ قانى ءبىر، ءتىلى ءبىر، ءدىنى ءبىر». «...تۇرىك حالقى – باتىر حالىق. تۇرىك حالقى – ارىستان ەر حالىق. كىمنەن تاياق جەگەندەي ءبىزدىڭ تۇرىكتىڭ بالاسى، الدىرىپ جۇرگەن دۇشمانعا اۋىزىنىڭ الاسى».

تۋرا وسىنداي وسيەتتى بىزگە قوجابەرگەن جىراۋدا قالدىرعان:

«الاشقا جاتقان التى ەلدىڭ،

تۇپكى اتاسى تۇراننان،

جاڭىلماڭدار قازاعىم،

الاش بابا ۇراننان».

مىنە وسى تۇراننىڭ ءتۇبىرى "ۇران" بولادى. ءيا،ءيا! كادىمگى ءان ۇران دەگەنىمىزدەگى ۇران، ياعني  ەجەلگى قازاقتاردىڭ رۋلىق ۇرانى. سول ۇراننىڭ الدىنا "ت" تاڭباسى قويىلىپ تۇران بولىپ بۇكىل الەمگە تۋرا جولدى كورسەتىپ تۇر.

دەمەك، "ت" دىبىس – تاڭباسىنىڭ  نەگىزگى سىرى، ونىڭ تۋرا جولدى كورسەتەتىندە.

«ت» تاڭباسى مان اتادان ساناعاندا جەتىنشى بۋىن. بۇل جوعارىدا ايتقانىمداي، الدىڭعى جەتىنشى بۋىن بۇزاۋ-جەمەنەيدىڭ تولىپ، تولىسۋى. استىڭ اتاسىن «تۇز» دەپ اتايتىنىمىز وسىدان. بۇز بەن تۇزدىڭ تۇبىرلەس بولاتىنى دا وسىدان.

الىپ ءبيدىڭ (الىپپەنىڭ) ەڭ باسىندا تۇرعان ا، اد، ادا، اداي، ادام وسى «ت» دىبىس-تاڭباسىنا جەتكەندە تولىپ، تولىسىپ ات، اتا، اتاي، اتام بولىپ شىعادى.

اڭگىمەنىڭ قىسقاسى، «ت» تاڭباسىنىڭ تولىپ تولىسقان اتالار دەگەندى بىلدىرەتىنى ەجەلگى شىعىس عۇلامالارى ەڭبەكتەرىنىڭ بارىندە ايقىن جازىلعان.

ۇلى جاراتۋشى – اللانىڭ توقسان توعىز ەسىمى بار دەلىنەتىنىنىڭ دە سىرى وسى.

«ت» تاڭباسى اتىنا زاتى ساي «اسا تاياق» بەينەسىندە جاسالعان. تاياقتىڭ ءۇستى بەينەلەپ ايتقاندا جابىلعان. بۇل «ت»-عا جەتۋ دۇنيەنىڭ شەگى، ارى قاراي اسا المايسىڭ دەگەن ءسوز.  مىنە «ت» دىبىسى وسىلاي سويلەيدى.

ايرىقشا اتاپ وتەتىن جاعداي، بۇتكىل جەر بەتىندە  «ت» تاڭباسىنىڭ سىرىن تولىقتاي اشا الاتىن جالعىز عانا ءىلىم بار. ول تاريحات (تاريح اتا)  جولى، ياعني سوپىلىق ءىلىم» دەپ اتالادى. ول ەل اراسىندا ار ءىلىمى، حال ءىلىمى، حاق ءىلىمى، جان ءىلىمى دەپ تە اتالا بەرەدى. 360 اۋليەلى كيەلى ماڭعىستاۋداعى ەجەلگى قورىم قۇلپىتاستارىنداعى وسى «اسا تاياق» بەينەسىنىڭ كوپتەپ كەزدەسەتىندەرىنىڭ دە سىرى وسى. سوپىلىق ءىلىمدى ۇستانۋشىلاردىڭ باستى سيمۆولى «اسا تاياق» بولاتىنى دا وسىدان.

قازاق  اراسىندا تاياق ء(بىر سىزىق) بەينەسىندەگى ءالىپ، كوسەۋ، باقان، جەبە دەپ اتالاتىن تاڭبالاردى يەمدەنەتىن رۋلارعا قاڭلى، سيقىم، ىستى، ويىق، تانا، قىزىلقۇرت، قوجا ت.ت. جاتادى. ەكى تاياق بەينەسىن قىپشاق، تاما، كەرەيىتتەر يەمدەنسە، ۇشى ۇشكىر جەبەنى اداي، تۋرا «ت» نىڭ ءوزىن جاعالبايلى رۋى يەمدەنەدى، بىراق ونى وزدەرى بالتا دەپ اتايدى.

قازاق ءالىپبيىنىڭ سوڭعى وتىزىنشى تاڭباسى «ءى»-مەن بەلگىلەنىپ، ۇستىنە نۇكتە قويىلعان. نەگە دەگەن سۇراقتىڭ جاۋابىن وزدەرىڭىزگە قالدىردىم.

تاعى قايتالايمىن، وسى تاڭبا العاشقى اد قاۋىمىنىڭ تولىپ، تولىسقان ۇرپاقتارىن  - ادام اتىنا (اتىڭ كىم؟), ادانى – اتاعا، ادايدى – اتايعا، ادامدى – اتامعا (مەنىڭ اتاما) اينالدىرىپ تۇر. وزدەرىڭىز كورىپ وتىرعانداي، وسى «ت» دىبىس تاڭباسى بولماسا، اتا دەگەن قاسيەتتى ۇعىم دۇنيەگە كەلمەگەن بولار ەدى.

اقيقاتىندا، اتاسىن مويىندامايتىن بىردە-ءبىر ەل جوق. «ت» تاڭباسى ەجەلگى قازاقتا دا، لاتىندا دا، كيريلدە دە (لاتىن كيريلدە دە) ءدال وسىلاي بەلگىلەنەدى. دەمەك، بۇل ەجەلدە بۇكىل الەم ەلدەرىنىڭ تەك قانا ءبىر تىلدە، ياعني قازاقتىڭ انا تىلىندە سويلەگەنىن كورسەتەدى. كەلەشەكتە مۇنى بۇكىل الەم ەلدەرى تولىقتاي مويىندايتىن بولادى. ول كۇن الىس ەمەس.

قالعان 29 تاڭبانىڭ سىرىن مىنا سىلتەمەلەردەن وقي الاسىز. (http://abai.kz/post/53374  جانە http://abai.kz/post/51832)

ءسوزىمنىڭ سوڭىندا ايتارىم، قازىرگى تاڭدا لاتىن الىپبيىنە ءوتۋ ماسەلەسى، شىنداپ قولعا الىنىپ وتىرعانى بارشامىزعا بەلگىلى. قازاقتىڭ ءتىل مەن تاريح عالىمدارى دا، وزگەلەر دە ءوز ويلارىن ورتاعا الۋدا. الايدا، ءبىر وكىنىشتىسى سولاردىڭ بىردە-ءبىرى ءاربىر دىبىس-تاڭبانىڭ سىرىن اشىپ، قازاقتىڭ شەجىرە دەرەگىنە سويكەستىگىن دالەلدەپ،  دايەكتى دەرەكتەر كەلتىرىپ وتىرعان جوق.

وتەيىن دەپ وتىرعان دىبىس تاڭبالارىمىزدى «تيسە تەرەككە، تيمەسە بۇتاققا» دەگەندەي قالاي بولسا، سولاي بەلگىلەي سالۋ اقىل-ويى تولىسپاعان، ءبىلىم دەڭگەيى مەكتەپ وقۋشىسى دەڭگەيىنەن اسپاعان،  ۇلى اتالارىمىزدىڭ شەجىرە-تاريحىنان ماقرۇم قالعان ماڭگۇرتتەردىڭ ءىسى بولماق. لاتىن ءالىپبيىن ۇسىنىپ وتىرعان ءتىل مەن تاريح عىلىمى ماماندارى ءاربىر ۇسىنعان تاڭبالارىڭىزدىڭ سىرىن ءدال وسىلاي دالەلدەپ بەرۋلەرىڭىزدى جانە ونى حالىق تالقىسىنا سالۋلارىڭىزدى ۇسىنامىن!

مۇحامبەتكارىم قوجىربايۇلى، ماڭعىستاۋ

Abai.kz