ءجۇز جىل ءومىرىنىڭ سەكسەن بەسىن ولەڭمەن وتكىزگەن جاكەڭ – ەكى عا¬سىردىڭ كۋاسى عانا بولعان جوق. ونىڭ ءجۇز جىلعى ءومىرى، شىنداپ كەلگەندە، ەكى عاسىرعا تەڭ ەدى. ويتكەنى، جامبىل تاريحتا سيرەك كەزدەسەتىن، مۇلدە قاراما-قارسى ەكى زاماندى كوردى، قايشىلىققا تولى، كۇنگەيى مەن كولەڭكەسى تەپە-تەڭ جاقسىلىعى مەن جاماندىعى قاتارلاس ەكى ءداۋىردى باستان كەشتى. ول قازاق حاندىعىنىڭ جويىلعانىن، ەلىنىڭ وتارلىققا تۇسكەنىن، قازاق دالاسىنا رەسەيدىڭ اكىمشىل-وتارشىل باسقارۋ جۇيەسىن ورناتقانىن، سونىمەن قاتار، كورشى جاتقان قوقان حاندىعى مەن قىرعىز ماناپتارىنىڭ قازاق اۋىلىنا جا¬ساعان جاۋگەرشىلىگىن كوردى. بۇلار عانا ەمەس – جامبىلدىڭ كورگەنى. ول ءوز جەرىنە ورىس كازاكتارى مەن شارۋا¬لارىنىڭ قونىستانىپ، جەرگىلىكتى مال باققان قازاق جۇرتىنىڭ ءشولدى ايماققا قۋىلعانىنىڭ كۋاسى بولدى. قازاقستاندا كەڭەس وكىمەتىنىڭ ورناۋى، اق پەن قىزىلداردىڭ سوعىسى، اتا¬ماندار مەن كوميسسارلاردىڭ لاڭى، كامپەسكەلەۋدىڭ زورلىقپەن جۇزەگە اس¬قانى، ەڭ اقىرى، “حالىق جاۋلارى¬نىڭ” ۇستالۋى مەن جازالانۋى، – ءبارى-ءبارى ونىڭ كوز الدىندا ءوتتى. سول سەبەپتى، جامبىلدىڭ “كەڭ جاتقان بايتاق-ۇلان شەجىرەمىن، تاريحتىڭ دومبىراسىن قولىنا العان”، – دەپ ايتۋى تەگىن ەمەس. وسى كورگەنى مەن ءبىل¬گەنى¬نىڭ ءبارىن جاكەڭ ءوز پوەزيا¬سىنا ارقاۋ ەتكەن، ونى بىردە جىراۋ بولىپ، بىردە جىرشى رەتىندە، بىردە اقىن بولىپ جىرلاعان، تولعاعان، سۋرەتتەگەن.

ءجۇز جىل ءومىرىنىڭ سەكسەن بەسىن ولەڭمەن وتكىزگەن جاكەڭ – ەكى عا¬سىردىڭ كۋاسى عانا بولعان جوق. ونىڭ ءجۇز جىلعى ءومىرى، شىنداپ كەلگەندە، ەكى عاسىرعا تەڭ ەدى. ويتكەنى، جامبىل تاريحتا سيرەك كەزدەسەتىن، مۇلدە قاراما-قارسى ەكى زاماندى كوردى، قايشىلىققا تولى، كۇنگەيى مەن كولەڭكەسى تەپە-تەڭ جاقسىلىعى مەن جاماندىعى قاتارلاس ەكى ءداۋىردى باستان كەشتى. ول قازاق حاندىعىنىڭ جويىلعانىن، ەلىنىڭ وتارلىققا تۇسكەنىن، قازاق دالاسىنا رەسەيدىڭ اكىمشىل-وتارشىل باسقارۋ جۇيەسىن ورناتقانىن، سونىمەن قاتار، كورشى جاتقان قوقان حاندىعى مەن قىرعىز ماناپتارىنىڭ قازاق اۋىلىنا جا¬ساعان جاۋگەرشىلىگىن كوردى. بۇلار عانا ەمەس – جامبىلدىڭ كورگەنى. ول ءوز جەرىنە ورىس كازاكتارى مەن شارۋا¬لارىنىڭ قونىستانىپ، جەرگىلىكتى مال باققان قازاق جۇرتىنىڭ ءشولدى ايماققا قۋىلعانىنىڭ كۋاسى بولدى. قازاقستاندا كەڭەس وكىمەتىنىڭ ورناۋى، اق پەن قىزىلداردىڭ سوعىسى، اتا¬ماندار مەن كوميسسارلاردىڭ لاڭى، كامپەسكەلەۋدىڭ زورلىقپەن جۇزەگە اس¬قانى، ەڭ اقىرى، “حالىق جاۋلارى¬نىڭ” ۇستالۋى مەن جازالانۋى، – ءبارى-ءبارى ونىڭ كوز الدىندا ءوتتى. سول سەبەپتى، جامبىلدىڭ “كەڭ جاتقان بايتاق-ۇلان شەجىرەمىن، تاريحتىڭ دومبىراسىن قولىنا العان”، – دەپ ايتۋى تەگىن ەمەس. وسى كورگەنى مەن ءبىل¬گەنى¬نىڭ ءبارىن جاكەڭ ءوز پوەزيا¬سىنا ارقاۋ ەتكەن، ونى بىردە جىراۋ بولىپ، بىردە جىرشى رەتىندە، بىردە اقىن بولىپ جىرلاعان، تولعاعان، سۋرەتتەگەن.
جامبىلدىڭ مايتالمان اقىن بولىپ قالىپتاسۋى تەك جەتىسۋ اقىندىق مەكتەبىنىڭ اۋقىمىندا بولعان جوق. ول وزىنە دەيىن ەرتەدە ءومىر سۇرگەن اتاقتى جىراۋلاردىڭ، وزىمەن قاتارلاس ايتۋلى اقىندار مەن جىرشىلاردىڭ مۇراسىن، كۇللى حالىق پوەزياسىن تولىق مەڭگەرگەن، يگەرگەن، ءوز شىعارماشىلىعىنا وزەك ەتكەن.
ىلگەرىدە شوجە، بالتا زاماندا
وتكەن،
اسەكەڭ، بۇقار جىراۋ ارماندا
وتكەن.
سولاردىڭ ارۋاعى ماعان قونىپ،
ەل مۇڭىن جىرمەن تولعاپ،
نوسەرلەتكەن،
– دەيدى جاكەڭنىڭ ءوزى دوسماعام¬بەت¬پەن ايتىسقاندا. ال، “زامانا اعىمى” تولعاۋىندا:
زامانا دەپ تولعانعان،
ەل قايعىسىن قولعا العان
ابىلايدىڭ الدىندا
ءسوز سويلەگەن بولجاۋدان
بۇقار جىراۋ، و دا ءوتتى.
شەرنياز بەن شورتانباي،
دوسقوجا مەن نىسانباي،
دۋلات پەنەن ءسۇيىنباي –
سوزدەرى جەل قۇيىنداي،
ءوتتى ەڭىرەپ ولار دا! – دەپ، جام¬بىل اتى اتالعان جىراۋلار مەن اقىن¬داردى، ولاردىڭ مۇراسىن جاقسى بىلە¬تىنىن، ءسويتىپ ءوز شىعارماشىلىعىنىڭ قاينار كوزى – قازاق حالقىنىڭ ەجەل¬دەن كەلە جاتقان فولكلورى، ادەبيەتى مەن مادەنيەتى ەكەنىن بىلدىرەدى.
سونىمەن بىرگە جامبىل تۋىسقان قىرعىز ەلىنىڭ دە مادەنيەتىن بويىنا سىڭىرگەن. قىرعىز جوموقشىلارى مەن ماناسشىلارى اراسىندا ونىڭ دوستارى كوپ بولعان، ولارمەن بىرگە قىرعىز جۇرتىن كوپ ارالاعان، ايىلداردا ولەڭ ايتىپ، جىر تولعاعان، كۇي تارتقان، ايتىسقا تۇسكەن. اتاقتى توقتوعۇل، مۇراتالى، الىمقۇل سياقتى ونەر ساڭىلاقتارىنىڭ جامبىلعا دەگەن ىقىلاس-ءىلتيپاتى، سونداي-اق قىرعىزدىڭ شابدەن ءتارىزدى سىيلى باسشىلارىنا كورسەتكەن قۇرمەتى كوپشىلىككە ايان. ال، جامبىلدىڭ “ما¬ناستى”، “ەر توستىكتى” ماناسشى¬لاردان كەم جىرلاماعانى تاعى دا بەلگىلى. دەمەك، جامبىلدىڭ داڭعىل جىراۋ، تالماس ايتىسكەر، مايتالمان اقىن بولىپ وسۋىنە قازاق پەن قىرعىز حالىقتارىنىڭ مادەني مۇراسى نەگىز بولعان. وسى تۇرعىدان كەلگەندە، ءبىز جامبىلدى حالىق پوەزياسى مەن يم¬پرو¬ۆيزاتورلىق ونەردىڭ ۋنيۆەرسي¬تەتى¬نەن وتكەن دەۋىمىزگە بولاتىن ءتارىزدى. ارينە، بۇل جەردە جامبىلدىڭ ءوز بويىنا بىتكەن ۇلى دارىندى ايتپاسقا بولمايدى. اتا-اناسىنان دارىعان ونەر، ءوز تابيعاتىنداعى تالانت، حالىق پوەزياسى مەن اۋىز ادەبيەتىنىڭ ءداستۇرى، مىنە، وسىنىڭ ءبارى قوسىلا كەلىپ، ۇلى جىرشىنى دۇنيەگە اكەلدى، ونى اۋىل اقىنىنان قازاق ەلىنە عانا ەمەس، بارشا الەمگە ايگىلى جىراۋ ەتتى.
ون بەس جاسىنان ولەڭ ايتا باستا¬عان جامبىلدىڭ حح عاسىرعا دەيىنگى شىعارمالارىنىڭ باس نىساناسى – سول كەزدەگى قازاق اۋىلىنىڭ كۇندە¬لىك¬تى تىرشىلىگى، جەكە ادامداردىڭ مىنەز-قۇلقى، بولىس پەن بايلاردىڭ ءىس-ارەكەتى... ول شىعارمالاردىڭ دەنى – ارناۋ مەن مىسقىل ولەڭدەر، ايتىستار. بۇل تۇستا جامبىل شىنشىل دا، سىنشىل اقىن تۇرىندە كورىنەدى. ونىڭ وزىندىك سەبەپتەرى بار ەدى. جامبىلدىڭ ۇلكەن اقىندىق ءومىرى ءحىح عاسىردىڭ 70 جىلدارىنان باستالعان بولاتىن. بۇل قازاق قاۋىمى ءۇشىن اۋىر كەزەڭ ەدى. 1860 جىلدارى جەتىسۋ مەن وڭتۇستىك قازاقستاندى جاۋلاپ العان رەسەي ەندى قازاق ەلىن باسقارۋدىڭ جاڭا امالىن تاپقان-دى. ەندى 1867-68 جىلعى جاڭا ميزام نەگىزىندە قا¬زاقستان ۇلكەن 6 وبلىسقا، وبلىستارىن ۋەزدەرگە، ۋەزدەر ۆولوستارعا ءبولىنىپ، قازاق ساحاراسىنا ىشكى رەسەيدىڭ باسقارۋ جۇيەسى وتارشىلدىق سيپاتتا كوشىرىلدى. سونىڭ ناتيجەسىندە قازاق ەلىنە ورىس مەملەكەتىنىڭ بيۋروكراتتىق اپپاراتى تۋدىرعان كوپتەگەن كەلەڭسىز قۇبىلىستار مەن ءىس-ارەكەتتەر جايىل¬دى. وسىنىڭ ءبارى ەڭ الدىمەن حالىق¬تىڭ عاسىرلار بويى قالىپتاسقان تۇرمىس-سالتىن بۇزدى، ەلدىڭ ىشىنە ىرىتكى سالدى، ادامداردىڭ ساناسى مەن مىنەز-قۇلقىن وزگەرتتى. ءسويتىپ، بۇرىن ەستىپ-كورمەگەن ۇلىققا جاعىمپازدىق، بولىستىققا تالاس، اعايىنعا جالا جابۋ، ادامنىڭ ۇستىنەن شاعىم ايتۋ، كىسىنى الداۋ، وتىرىك ايتۋ سياقتى جاعىم¬سىز قىلىقتار پايدا بولدى. ال، قازاق جەرىن بولىس-بولىسقا ءبولىپ، ەلدى جەرگە تالاستىرۋ مەن مالدان ايى¬ر¬ۋدىڭ سالدارىنان ەل اراسىندا بارىم¬تا ەتەك الدى، بارىمتالىقتى مالدانعان ارامتاماقتار، تاعى باسقا جالقاۋلار پايدا بولدى. جەردەن، مالدان ايىرىلعان جۇرتتىڭ تۇرمىسى جۇدەپ، رۋحى جاداپ، ەل كۇيزەلىسكە ۇشىرادى. ءبىر جاعىنان – وتارشىل¬دىق ساياسات، ەكىنشى جاعىنان – قوقان مەن قىرعىزدىڭ جاۋلىعى، ءۇشىنشى جاعىنان – ورىس شەنەۋنىكتەرىنە ارقا سۇيەگەن باي-بولىستاردىڭ ءىس-ارەكەتى ەلدى ازدىرىپ-توزدىرا باستادى. وسىنداي جاعدايدىڭ كۋاگەرى بولعان جامبىل شىندىقتى ايتىپ، ەل باسشى¬لارى مەن يگى جاقسىلارىنىڭ جاعىمسىز قىلىقتارىن سىنايدى. سول كەزدە ءومىر سۇرگەن دۋلات، ءسۇيىنباي، مۇرات، شورتان¬باي سياقتى كوپتەگەن اقىندار دا ءوز زامانىنىڭ بولمىسىن سۋرەتتەپ، ونىڭ جارالى پروبلەمالارىن اشىق ايتىپ، اششى داۋىسپەن جىرلادى. تەك ولار عانا ەمەس، سونىمەن قاتار جازبا ادەبيەتىنىڭ وكىلدەرى دە ءداۋىر سيپاتى مەن ادامىن بەينەلەپ، رەاليستىك شىعارمالار تۋدىردى. سوندىق¬تان سول ءبىر كەزدى اڭگىمە ەتكەن اۋىز ادە¬بيەتىنىڭ دە، جازبا ادەبيەتىنىڭ دە تاقى¬رىپ¬تىق ءارى يدەيالىق ۇقساستىعى، جاقىن¬دىعى بار، ولاردىڭ مىسقىلداپ، ءاجۋالا¬عانى دا بىرىڭعاي. مىسالى، شالتاباي بولىستىڭ مىنەز-قۇلقىن جامبىل بى¬لايشا جىرلايدى:
سالقىن كەلىپ توڭ-تەرىس،
سىرتقا سىزداپ قارايسىڭ.
سەنەن باسقا جوق بولىس، –
دەپ ءوزىڭدى سانايسىڭ...
“شارعا” تۇسەر شاعىڭدا
قارا تەر بوپ شابىلدىڭ.

ەلگە ءسوزىڭ جەتكەنشە:
“جاماعات!” – دەپ، جالىندىڭ.
قول بيلىككە جەتكەن سوڭ،
سالعىرتتىققا سالىندىڭ...
بۇل جولدار ابايدىڭ “كۇلەمبايعا” بەرگەن مىنا مىنەزدەمەسىن ەسكە تۇسىرمەي مە:
بولىس بولدىم، مىنەكي،
بار مالىمدى شىعىنداپ.
تۇيەدە قوم، اتتا جال
قالمادى ەلگە تىعىنداپ.
سۇيتسە داعى ەلىمدى
ۇستاي المادىم مىعىمداپ.
كۇشتىلەرىم ءسوز ايتسا،
باس يزەيمىن شىبىنداپ،
ءالسىزدىڭ ءسوزىن سالعىرتسىپ،
شالا ۇعامىن قىرىنداپ...
بولىستىققا تالاسقان ادامنىڭ سايلاۋعا دەيىن قانداي ارەكەت ىستەگەنىن، ال سايلانىپ العاننان كەيىن وزگەرىپ كەتكەنىن اباي دا، جامبىل دا اشىق ايتىپ، بولىس بولعان ادامنىڭ ەكىجۇزدى مىنەزى مەن قىلىعىن مىنەيدى، ونىڭ ەكىسوزدىلىگىن سىنايدى. بولىستىڭ، جالپى سول شاقتاعى ەل جاقسىلارىنىڭ تىرشىلىگى مەن مىنەز-قۇلقىنىڭ مۇنداي بولۋى، ارينە، وتارلىققا تۇسكەندىكتىڭ سالدارى ەدى. ولار قالادان كەلگەن شەنەۋنىكتەردىڭ الدىندا قۇرداي جورعالاپ، ال اۋىلداستارىنا كىسىمسىپ، ءبالسىنىپ ءجۇرۋدى وزىنە كۇنكورىستىڭ ءتاسىلى ەتىپ العان. مۇنى جامبىل بىلاي دەپ اڭگىمەلەيدى:
ءۇيسىن، نايمان ساڭلاعى،
وستەپكەگە جيىلدىڭ...
ەلدە جۇرگەن ەگەيلەر
قالادا قۇر ءۇيىلدىڭ.
ۇلىق كورسەڭ ۇيلىعىپ،
جەلدى كۇنگى قامىستاي،
جاپىرىلىپ ءيىلدىڭ...
ال، اباي مىنانداي سۋرەت بەرەدى:
ءماز بولادى بولىسىڭ
ارقاعا ۇلىق قاققانعا.
شەلتىرەيتىپ ورىسىڭ
شەندى شەكپەن جاپقانعا...
مىنە، وتار ەلدىڭ “يگى جاقسى” دەپ ءجۇر¬گەندەرىنىڭ سىيقى وسى. ولار ورىس شەنەۋ¬نىگىنە جاعىنىپ، ۇلىقتان قورقىپ جۇرگەن ءالسىز، بيشارا جاندار. وياز الدىنداعى ولاردىڭ ايانىشتى ءحالى ابايدى دا، جامبىلدى دا مۇڭايتادى، ىزالاندىرادى. اقىندار بولىستاردىڭ مۇنداي مۇشكىل¬دىگىنە “بەك قورلانادى”، “كۇيىنەدى”، “نامىستانادى”.
وسى شىنشىلدىق، ءارى سىنشىلدىق قاسيەتىن جامبىل اقىندارمەن ايتىسقان شاقتا دا ساقتاپ، تۋراشىلدىعىمەن كورىنەدى. جامبىلدى ناعىز اقىن رەتىندە ەلگە تانىتقان، ونىڭ ەسىمىن بۇكىل جەتى¬سۋعا، قىرعىزستانعا، سىر بويىنا تاراتقان ونىڭ سول تۇستاعى ءدۇلدۇل اقىندارمەن اي¬تىستارى. اقىندارمەن ايتىس جامبىلدىڭ يمپروۆيزاتورلىق ونەرىن شىڭدادى، اقىندىق شەبەرلىگىن ارتتىردى، ازاماتتىق ورەسىن ءوسىردى جانە ونىڭ تاقىرىپ اياسىن كەڭەيتتى. ۇلكەن ايتىسقا تۇسكەنگە شەيىن اۋىل اقىنى رەتىندە عانا كورىنىپ، كوبىنەسە توي-تومالاقتاردا ولەڭ ايتىپ نەمەسە ناقتى ءبىر وقيعاعا قاتىستى، ياكي بولماسا بەلگىلى ءبىر ادامعا ارناپ ولەڭ شىعارىپ جۇرگەن جامبىل ەندى اقىندىقتىڭ جاڭا سۇرلەۋىنە تۇسەدى، ءسويتىپ، ساپالىق ءوسۋدىڭ جولىنا بەت بۇرادى. ونىڭ ايتىستارىندا قىز بەن جىگىتتىڭ قايىم ايتىسى دا، تۇرە ايتىس تا، سۇرە ايتىس تا كەزدەسەدى. وسىنىڭ قاي-قايسىسىندا بولسا دا جامبىل ءوزىنىڭ ناعىز كوركەم دە كەستەلى ءسوزدىڭ شەبەرى ەكەنىن كورسەتەدى.
باسقا اقىندارعا قاراعاندا جامبىل ايتىستى وزگەشە باعالاعان، ونى تەك قانا كۇنكورىستىڭ قۇرالى دەپ ەسەپتەمەگەن، سون¬دىقتان ول رۋلىق قاۋىمنان گورى جەكە باي¬لار¬دى جوعارى كورىپ، ولاردى ماقتاپ، سو¬لارعا جالباقتاعان اقىندارعا بار اشۋىن توككەن، ولاردىڭ ماداقتاعان بايلارىنا ەل ارداقتاعان ادامداردى، اسىرەسە باتىر¬لاردى قارسى قويعان. وسىنىڭ ارقاسىندا جامبىل ايتىسقا مۇلدە جاڭا سيپات بەردى، تىڭ تاقىرىپ ەنگىزدى، سونى لەپ اكەلدى، ايتىستىڭ رۋحىن، ءمان-مازمۇنىن بايىتتى. ءسويتىپ، ول ەلدىكتى، ەرلىكتى، ەلىن، جەرىن قورعاعانداردى دارىپتەدى دەسەك، جاكەڭ قۇلمامبەتكە بىلاي دەيدى:
ەشنارسە قانشا ايتقانمەن
ەتە المايسىڭ،
بۇلتارىپ مەن تۇرعاندا
كەتە المايسىڭ.
ادامدىقتى ايت، ەرلىكتى ايت،
باتىرلىقتى ايت،
ەل بىرلىگىن ساقتاعان تاتۋلىقتى ايت.
قارىنبايداي ساراڭدار تولىپ جاتىر،
ونى ماقتاپ اۋرە بولماي، جونىڭە قايت!

جامبىلدى ايتىسقا مۇنداي يدەيا مەن رۋح ەنگىزۋگە اكەلگەن – سول ءداۋىردىڭ بولمىسى مەن جامبىلدىڭ جىرشىلىق ونەرى. وسى ءبىر شاق تۋرالى جاكەڭ “مەنىڭ ءومىرىم” دەگەن تولعاۋ-ەستەلىگىندە بىلاي دەيدى:
“ەل جۇدەگەن ۇستىنە جۇدەي بەردى، ەل مەنەن جىر سۇراعاندا، كەپكەن بوتانىڭ تۇلىبىنا ەمىرەنگەن ماياداي، باتىرلاردى جىرلا دەيتىن بولدى. مەن دە جۇرتتىڭ تىلەگىنە سايكەس “وتەگەن باتىر”، “ساۋرىق باتىر”، “سۇرانشى باتىر”، “كورۇعلى باتىر”، “الاتاي-جاپارقۇلدىڭ” جىرلا¬رىن ايتاتىن بولدىم. ەل ەسىتكەندە ىڭى¬رانىپ جىلايتىن، اۋرۋ كورگەندەي بولا¬تىن. وسىنداي ەلدى جارىققا شىعاراتىن باتىرلار دا تۋار-اۋ ءالى دەسەتىن”.
وتارلىقتا ەزىلگەن حالىقتىڭ، جاداپ-جۇدەگەن ەلدىڭ قام كوڭىلىن جاكەڭ جىرشى بولىپ تا كوتەرىپ جۇرگەن. وسىلاي ەل تىلەۋى مەن قالاۋى بويىنشا ەل نامىسىن جىرتقان، ەلدى قورعاعان باتىرلار جايىندا جىرلاعان جامبىل ولاردى ءوزىنىڭ ايتىستارىندا دا ماداقتاپ وتىرادى. قاراساي، ساۋرىق، سۇرانشى سياقتى تۋعان جەرىن قورعاۋدا ەرلىك كورسەتىپ، اڭىزعا اينالىپ، جۇرتتىڭ ماقتانىشى بولعان باتىرلاردىڭ جىردا اڭگىمەلەنبەيتىن كەيبىر قاسيەتتەرىن جاكەڭ ايتىستارىندا ايتىپ، ولاردىڭ قاھارماندىق بەينەسىن بەدەرلەي تۇسەدى. ماسەلەن، سارباسپەن ايتىسقاندا جامبىل سۇرانشىنى بىلاي سيپاتتايدى.
سۇرانشىداي باتىردىڭ
جان جۇرمەگەن شەنىنەن.
الماستان سوققان اق قىلىش
ەش كەتپەگەن بەلىنەن.
اشۋلانعان كىسىگە
قاباعى جامان تۇكسيگەن.
دوسى قاتتى سۇيسىنگەن.
دۇشپانى جامان كۇيىنگەن.
سۇرانشىنى كورگەندە
اۋزىن ەشكىم اشپاعان،
اياعىن قادام باسپاعان.
قارسى كەلگەن كىسىنى
سۇيرەتىپ جەرگە تاستاعان.
سابىرلىقپەن ءىس قىلىپ
كولدەنەڭ جاتقان مىلتىقتان
جان ساۋعالاپ قاشپاعان.
بۇل كادىمگى ەپيكالىق باتىردىڭ مىنەز¬دەمەسى، بىراق ودان ايىرماشىلىعى دا بار. ونىڭ اشۋلانعان ساتىندەگى ءتۇرى باتىرلىق ەپوستان باسقاشا، سونداي-اق مۇندا سۇرانشىنىڭ مىنەزى ادەتتەگى جىر¬دان وزگەشەلەۋ سيپاتتالادى، ونىڭ دوسقا دەگەن ىقىلاسى، ءىلتيپاتى قانشالىقتى جىلى، جايدارى بولسا، دۇشپانعا دەگەن قاتىناسى سونشالىقتى قاتال. “سۇرانشى باتىر” داستانىندا:
مەيىرىمدى تۋعان سۇرانشى
ەلىن سۇيگەن جاسىنان،
جەتىم مەنەن جەسىردى
اتىنا ارتىپ كوشىرگەن،
ەرەگىسكەن جاۋلارىن
سۋ قۇيعانداي وشىرگەن،
– دەپ سيپاتتالادى.
جالپى، جامبىل باتىرلار تۋرالى جىرلاعاندا جاي جىرشى بولىپ قانا كورىنبەيدى. ونىڭ اقىن ەكەنى مۇندا دا ايقىن كورىنىپ تۇرادى. جاكەڭ جىرلاعان “وتەگەن باتىر”، “سۇرانشى باتىر”، “كورۇعلى” داستاندارىندا ەجەلگى ەپوستىق ءداستۇردىڭ كوپ بەلگىلەرىمەن بىرگە ءبىراز ءوز¬گەشەلىكتەر بار. اسىرەسە، ونداي ايىرما¬شى¬لىق قاھارمانداردىڭ كۇيىنگەن ساتتە¬رىن بەرۋدە، سونداي-اق ەپوستا مۇلدە جوق تابيعات سۋرەتتەرىن بەينەلەۋدە جانە ەسكى باتىرلار جىرىنا ءتان كەيبىر بايىرعى موتيۆتەردى تۇرلەندىرۋدە كورىنىس بەرەدى. بۇل تۇرعىدان كەلگەندە، جامبىلدىڭ جىر¬شىلىق ونەرى ارنايى قاراستىرۋدى تالاپ ەتەدى. ويتكەنى، جاكەڭ – اسقان شەبەر جىر¬شى، ول كىسى جىردى ايتۋدىڭ ءوزىن شىعار¬ماشىلىق دەپ تۇسىنەدى، ياعني جاكەڭ بەلگىلى ەپوستى جىرلاعان شاقتا دا يم¬پروۆيزاتسيا جاساپ وتىرادى. بۇعان جاكەڭ جىرلاعان “وتەگەن باتىردىڭ” ەكى نۇس¬قاسىن سالىستىرۋ ارقىلى كوز جەتكىزۋگە بولادى. ءبىر سيۋجەتكە قۇرىلعان ەكى شى¬عار¬ما بولىپ شىققان. دەمەك، جامبىل سياق¬تى كلاسسيك جىرشىلار ەپوستى قۇر جاتتاپ الىپ ايتپايدى، ولار سيۋجەتتى، وقيعالار مەن ادامداردى جادىندا ساقتايدى دا، جىرلاۋ بارىسىندا ءوز ەركىنشە يمپروۆي¬زاتسيا جاسايدى، ال يمپروۆيزاتسيا پروتسەسى – شىعارماشىلىق پروتسەسس، ونىڭ وزىندىك زاڭدىلىعى، ءادىس-تاسىلدەرى بار. جاكەڭ وسىنىڭ ءبارىن تولىق مەڭگەرگەن ءارى يگەر¬گەن، ءسويتىپ، ول يمپروۆيزاتورلىق ونەردىڭ بيىك شىڭىنا جەتكەن.
كەمەلىنە كەلگەن يمپروۆيزاتورلىق ونەر مەن بويىنا تۋا بىتكەن عاجايىپ دارىن، ءوزى جيناقتاعان زور ومىرلىك ءارى اقىن¬دىق تاجىريبە جامبىلدى حح عاسىردا ۇلى جىراۋ بيىگىنە كوتەردى. ەجەلگى دانىشپان جىراۋلارشا جامبىل بۇل تۇستا مەملەكەتتىك ءمانى بار ماسەلەلەردى كوتەرىپ، قوعام ءومىرى مەن ەل مۇددەسىن جىرلايدى، زامانا جايلى تولعايدى. سول عاسىردىڭ 20 جىلدارىنان باستاپ، جاكەڭ ءوزىنىڭ بۇرىنعى تىرشىلىگى مەن كەڭەس كەزىندەگى ءومىرى جونىندە، حالىقتىڭ باسىنان وتكەن نەبىر قيىن-قىستاۋ كەزەڭدەر جايىندا كوپتەگەن تولعاۋ ايتىپ، ولەڭ شىعارادى. قارت جىراۋ كوبىنەسە ەرتەدەگى بولمىستى سۋرەتتەپ، كونە تاريحقا كوز جۇگىرتىپ، سول ۋاقىتتاعى دالانى سيپاتتايدى، ءوز ءداۋىرىنىڭ اسقارىنان دانا ابىزشا زامانا اعىمىن شولادى، مەزگىل مەن ءومىر تۋرالى ويلانادى، سولارعا مىنەزدەمە بەرەدى. قازاق حالقىنىڭ سوناۋ شىڭعىس حان تۇسىنان باستاپ تالانعانىن ايتادى. رەسەيگە وتار بولىپ، ەزىلگەن شاعىن بەينەلەيدى، ونى “سۇم زامان”، “سۇر زامان” دەپ اتاپ، “بۇلدىر كۇن، قۇرعىر كۇن” دەپ سيپاتتايدى. رەسەي يمپەرياسىنا، ورىس پاتشاسىنا بودان بولعان ەلدىڭ حال-جاعدايىن جاكەڭ وتە ءدال، ءارى ناقتىلاپ، دەتالداپ اڭگىمەلەيدى.
جامبىلدىڭ وتكەن ءداۋىر مەن كەيىنگى زامان تۋرالى تولعاۋلارى – ناعىز جىراۋ¬لىق پوەزيانىڭ وزىق ۇلگىلەرى. ولاردىڭ اۋقىمى كەڭ، ويى باي، ءتىلى شۇرايلى. 1930-1940 جىلدار ارالىعىنداعى جامبىل تولعاۋلارى كوپ جاعدايدا كونتراستقا قۇرىلعان، سوندىقتان ولاردا، نەگىزىنەن، ءبىر-بىرىنە قارسى قويىلعان ەكى وپپوزي¬تسيالىق بەينە باسىم بولىپ كەلەدى. ءبىرى – “سۇر زامان”، “سۇم زامان”، سارى ساحارا، قۋ دالا، ءولى نەمەسە ولىگە جاقىن دۇنيە. وسىعان سايكەس ول زاماننىڭ ادامدارى دا – كوبىنەسە زالىمدار، مومىندى زار جى¬لات¬قان اكىمدەر، كەدەيدى قان قاقساتىپ، قي¬نا¬عان بولىستار، قازاقتى جانشىعان زور¬لىق¬شىل ورىس پاتشاسى، قوقان داتقاسى بولىپ سۋرەتتەلەدى. ء“بىرى كۇلىپ، مىڭى جى¬لاپ جۇرگەن” بۇل قوعامداعى ەڭ بيشارا ادام كەدەي. جارلىلاردىڭ قاتارىندا اقىن¬نىڭ ءوزى دە بار، بىراق ول ءوزىن قور¬عان¬سىز سەزىنبەيدى. جامبىل جاراتۋشى¬نىڭ وزىنە دارىتقان ونەرىنە، ولەڭىنە، جىرىنا سەنەدى، ۋىتتى سوزىنە ارقا سۇيەي¬دى، سول ارقىلى ايبات شەگەدى، ايبار كورسەتەدى ء“سوزىم – جالىن، دومبىرام – نايزا”، – دەيدى جاكەڭ. سول سەبەپتى دە ول ءتىپتى كەڭەس وكىمەتىنىڭ بەلسەندىلەرىنەن قايمىقپاي، بەتتەرىنە 1921 جىلى بىلاي دەپ ايتىپ سالادى:
جانىم باردا كەۋدەمدە،
سەندەردەن كەم بولمايمىن.
دۇرىلدەتىپ جەر-جەردە
ولەڭ-جىردى تولعايمىن.
دومبىراعا قول سوعىپ،
يىعىمدى قومدايمىن.
تەك كەزدەسىپ قالماڭدار
ىڭعايىنا سوندايدىڭ.
بۇرىنعى زامان مەن كەيىنگى ءداۋىردى قارسى قويا ايتقاندا جاكەڭ ءوز ءداۋىرىن “نۇر زامان”، “التىن زامان” دەپ اتاپ، كولحوز بەن ءوندىرىس ەڭبەككەرلەرىن باقىتتى ادامدار ەتىپ بەينەلەيدى.
كەڭەستىك قازاقستاندى شالقي جىرلاپ، “اسان قايعى، جيرەنشە ارمان ەتكەن ولگەنشە “جەرۇيىق اتتى جەر – وسى”، – دەيدى جامبىل، ويتكەنى، ومىردە بولىپ جات¬قان وزگەرىستەردى، ەلدىڭ جارقىن بولا¬شاققا سەنگەنىن، سوعان جەتەمىز دەپ ۇمتىلا ەڭبەك ەتكەنىن، سونىڭ ارقاسىندا قازاقتىڭ تۇگەلدەي وتىرىقشىلىققا كوشكەنىن، اۋىل¬داردا مەكتەپتەر، كلۋبتار، كىتاپحانا¬لار سالىنعانىن، ءوندىرىس مەكەمەلەرىنىڭ وسكەنىن كوزىمەن كوردى. سونىمەن بىرگە جامبىلدىڭ ءوز تۇرمىسى دا وزگەرىپ، ءوزىنىڭ رۋحى دا كوتەرىلىپ، اقىندىق شابىتى قايتا تۇلەگەن ەدى. ماسەلەن، “تاعى ءبىتتى جاڭا كۇش” اتتى ولەڭىندە اقىن وسىنى اشىق ايتادى. ول پوەزيادا ەجەلدەن كەلە جاتقان تابيعاتقا، تاۋعا، قۇسقا، اڭعا قاراتا سويلەۋ ءادىسىن پايدالانىپ، ءوزىنىڭ ءسوزىن مايتوبەگە ارناي وتىرىپ، بۇرىنعى پاتشالىق رەسەيدىڭ وتارىنا تۇسكەن زامانداعى مايتوبەنىڭ، ءارى ءوزىنىڭ حال-جاعدايىن اسەرلەي، بوياۋىن ايشىقتاي سۋرەتتەيدى، تاۋمەن مۇڭداسادى، سودان سوڭ دەرەۋ كەڭەس تۇسىنداعى مايتوبەنى، ونىڭ باۋىرىنداعى بەرەكەلى تىرشىلىكتى، ءوزىنىڭ وزگەرگەن ءومىرىن ماساتتانا جىرلايدى.
ءسوز ورايى كەلگەندە ايتا كەتۋ كەرەك، قازىر جامبىلدى ءومىردى بىرجاقتى سۋرەت¬تەدى، كەڭەس وكىمەتىنىڭ جاقسى جاعىن عانا جىرلاپ، ونىڭ كەمشىلىكتەرىن ايتپادى دەپ كىنالاۋ ادىلدىك بولماس ەدى. وعان بىرنەشە سەبەپ بار. ەڭ الدىمەن ايتاتىن نارسە، جامبىل بولمىستى بىرجاقتى سۋرەتتەگەن جوق، بۇعان ونىڭ كەڭەس وكىمەتىنە دەيىنگى جانە كەڭەس وكىمەتىنىڭ العاشقى جىل¬دارىن¬داعى شىعارمالارى دالەل. ەكىنشى – بولشەۆيكتىك پارتيا بار بيلىكتى قولىنا العان سوڭ بۇكىل مادەنيەتتى، ادەبيەت پەن ونەردى ءوزىنىڭ رەسمي يدەولوگياسىنىڭ قۇرالىنا، ءتىپتى ونىڭ ءبىر بولشەگىنە اينالدىردى، ءسويتىپ كوركەم ونەر مەن ادەبيەتتى تۇگەلىمەن پارتياعا، ونىڭ كوسەمدەرىنە، مەملەكەتكە باعىنىشتى ەتتى، ولارعا قىزمەت ەتكىزدى. مۇنداي ساياساتتى پارتيا مەن وكىمەت ادەبيەت پەن ونەر قايراتكەرلەرىنە ارناپ، الۋان ءتۇرلى شىعارماشىلىق وداقتار قۇرۋ ارقىلى جۇزەگە اسىردى. ول وداقتار، تۇپتەپ كەل¬گەن¬دە، مەملەكەت پەن پارتيانىڭ ءبىر قۇ¬رامى¬نا اينالىپ، ولاردىڭ رەسمي يدەو¬لو¬گياسىن بارىنشا دارىپتەپ، جۇزەگە اسىرىپ باقتى. پارتيانىڭ ءاربىر سەزى مەن پلەنۋمدارىنىڭ شەشىمدەرىن ەل ساناسىنا ءسىڭىرۋ ءۇشىن وداقتاردىڭ مۇشەلەرى پار¬تيانىڭ شتاتتاعى فۋنكتسيونەر-قىزمەتكەرى سياقتى ەل ىشىنە شىعىپ، ناسيحاتتاپ ءجۇردى. جازۋشىلار مەن اقىندار ءتىپتى وزدەرىن “پارتيانىڭ سولداتىمىز” دەپ اتاپ، پارتياعا، مەملەكەتكە، رەسمي يدەو¬لو¬گياعا قىزمەت ەتۋدى وزدەرىنە ۇلكەن سەنىم، زور قۇرمەت دەپ ءبىلدى. مۇنداي جاعداي، ءسوز جوق، بولشەۆيكتىك پارتيانىڭ ادەبيەت پەن ونەردەن تەك تاپشىلدىقتى تالاپ ەتۋى مەن كوركەم ونەر قايرات¬كەر¬لەرىن، زيالى قاۋىمدى قاتاڭ يدەولو¬گيا¬لىق قىسپاققا الۋىنىڭ سالدارى ەدى. ونىڭ ۇستىنە پارتيا مەن مەملەكەتتىڭ رەسمي يدەولوگياسىنىڭ باس كومەكشىسى—اقپارات قۇرالدارىنىڭ بولشەۆيكتىك ۇگىت-ناسيحات جۇمىسى دا ءوز نىساناسىنا ءدوپ ءتيىپ جاتتى.
ءبىر عانا تاپتىق-پارتيالىق يدەولوگيا مەن ءبىر عانا ماركستىك-لەنيندىك مەتودو¬لو¬گيا ورنىققان قوعامدا جەكە ادامنىڭ وزىندىك كوزقاراسى، دۇنيەتانىمى بولما¬دى، پليۋراليزم دەگەن تۇسىنىك ومىردەن عاي¬ىپ بولدى. مىنە، وسىنىڭ ءبارى بىرىگە كە¬لىپ، ادەبيەت پەن ونەر ادامدارىن، زيا¬لى¬لاردى وتىرىك-شىنى ارالاس ەتىپ، پار¬تيانى، كەڭەس وكىمەتىن، كوسەمدەردى جاپپاي ماداقتاۋعا ءماجبۇر ەتتى. سولاردىڭ ىشىندە جامبىل دا بولدى. ءوزى حات تانىمايتىن ءارى جاسى 90-نان اسقان قارت اقىن، ءبىر جاعىنان، ومىردە بولىپ جاتقان وزگەرىس¬تەر¬دى كورىپ، ەسكى مەن جاڭانى سالىس¬تىرىپ، دۇنيەنىڭ وزگەرەتىنىنە ۇمىتتەنگەن، ەكىنشى جاعىنان، بولشەۆيكتىك ۇگىت-ناسيحاتقا دا سەنگەن; ءۇشىنشى جاعىنان، رەسمي ورىندار مەن جازۋشىلار وداعى¬نىڭ اقىندى، دارىنى مەن داڭقىن پاي¬دالانۋ ءۇشىن ونىڭ جەكە باسىنا، ءۇي-ىشىنە جاساعان قامقورلىقتى وكىمەت پەن پار¬تيانىڭ ونەرگە، ادەبيەتكە دەگەن قامقورى، ءىلتيپاتى دەپ قابىلداعان، سوعان يلانعان. ءسويتىپ، جاكەڭ، سول كەزدەگى ميلليونداعان قاراپايىم ادامدار ءتارىزدى، كەڭەس وكىمەتى مەن بولشەۆيكتەر پارتياسىنا سەنگەن، ولاردىڭ ۇگىت-ناسيحاتىنا نانعان، يدەولوگياسى مەن ساياساتىن تولىق ماقۇلداعان. وتە كۇشتى ءارى پارمەندى جۇرگىزىلگەن يدەولوگيالىق جۇمىستىڭ ناتيجەسىندە ادامدار ءوزىن مەملەكەتتىك ءىستى باسقارۋعا تىكەلەي قاتىسىم بار، سوندىقتان مەن جەكە باسىمنان گورى قوعام مۇددەسىن جوعارى قويىپ، مەملەكەتكە، پارتياعا ادال ەڭبەك ەتۋىم كەرەك دەپ ەسەپتەگەن. وسىنداي يلليۋزياعا سەنگەن قايراتكەرلەردىڭ ءبىرى – جامبىل.
حالىققا قىزمەت ەتۋ، ەلدىڭ قامىن ويلاۋ، وتاندى قورعاۋ، قاجەت بولسا جانىن پيدا ەتۋ – يدەالدىڭ ءىسى، ەجەلدەن كەلە جاتقان ارمان. وسى يدەيا جامبىلدىڭ ءحىح عاسىرداعى ايتىستارى مەن داستاندارىندا ماداقتالعان بولاتىن، وعان ۇلى وتان سوعىسى كەزىندە كۇللى شىعارماشىلىعىن ارنايدى. اقىننىڭ تەك سوعىس ۋاقىتىن¬داعى شىعارمالارى عانا ەمەس، كەڭەس تۇسىنداعى پوەزياسى، نەگىزىنەن، ەر ەل ءۇشىن ءومىر ءسۇرۋى كەرەك، ادام قوعامعا قىز¬مەت ەتۋگە ءتيىس، ياعني قوعام مەن مەملەكەت مۇددەسى جەكە باستىڭ ماقساتىنان جوعارى بولۋى قاجەت دەگەن يدەياعا سايادى. بۇل زاڭدى ەدى. سەبەبى، بار بيلىكتى قولىنا العان بولشەۆيكتەر پارتياسىنىڭ باستى ءپرينتسيپى وسى بولدى دا، يدەولوگيانى، ونىڭ ءبىر سالاسىنا اينالعان ادەبيەت پەن ونەردى، قوعامدىق عىلىمدى سوعان قىزمەت ەتكىزدى، سول ارقىلى ادام ساناسىنا اسەر ەتىپ، بۇقارا حالىقتى وسى تۇرعىدا ويلاۋعا بەيىمدەدى.
جامبىلدى، ونىڭ شىعارماشىلىعىن جاڭاشا تالداپ، جاڭا تۇرعىدا باعالاۋ ءۇشىن وسى ايتىلعانداردى تۇگەل ەسكەرمەسكە بولمايدى. حح عاسىرداعى قازاق پوەزيا¬سىندا جالپى مەملەكەتتىك ءمانى بار ءما¬سەلەلەرگە “الەۋمەتتىك تالاپ” (“سوتسيال¬نىي زاكاز”) تۇرىندە بولسا دا جەدەل ءارى زور جىراۋلىق قۋاتپەن العاش تولعاعان جانە سول ارقىلى ءوزىن دە، قازاق جۇرتىن دا بارشا جاھانعا جاريا ەتكەن – جام¬بىل. ول بايىرعى ۇلى جىراۋلاردىڭ ءداس¬تۇ¬رىن قايتا تۇلەتىپ، ءبىزدىڭ داۋىرىمىزگە جاڭا ساپادا، سونى مازمۇنعا بايىتىپ جەتكىزدى. اسان قايعى، شالكيىز، جيەمبەت، ۇمبەتەي، بۇقار سياقتى جامبىل دا جالپى مەملەكەتتىك ماسەلەلەر جايىندا تولعاۋ¬لارىن قالىڭ جۇرتشىلىق الدىندا، مەم¬لەكەت باسشىسىنا، پارتيا كوسەمدەرىنىڭ وزىنە قاراتا جىرلادى. كرەملدە وتەتىن كسرو جوعارعى كەڭەس سەسسياسىندا قازاقتان جامبىلدان باسقا بىردە-ءبىر اقىن جىرلاعان ەمەس. جامبىلدىڭ كاۆكازدا، گرۋزيا جازۋشىلارى وداعىنىڭ پلەنۋ¬مىن¬دا، ماسكەۋدە كسرو جازۋشىلارى مەن ونەر، مەملەكەت قايراتكەرلەرى الدىندا، سونداي-اق قازاقستانداعى كوپتەگەن سالتاناتتى جيىنداردا ولەڭ-جىرلارمەن تولعاعانى دا ءار اقىننىڭ ماڭدايىنا جازىلماعان. وتان سوعىسى جىلدارىندا ۋكراينانى، ماسكەۋدى، كاۆكازدى، ۆورونەج¬دى، لەنينگرادتى قورعاۋشىلارعا ارناپ، ولاردىڭ رۋحىن كوتەرە، ەرلىككە شاقىرا جىر توگۋ دە جىراۋلار ۇلگىسى. مۇنىڭ ءبارى جىراۋلىقتىڭ سىرتقى، كوزگە ۇراتىن بەلگىلەرى، ال ونىڭ ىشكى، رۋحاني ەرەكشەلىكتەرى جاكەڭنىڭ پوەزياسىندا تاعى دا ايقىن كورىنەدى. جامبىل، ەجەلگى جىراۋلارشا، زامانا تۋرالى تولعاپ، داۋىرگە سيپاتتاما بەرەدى، ءوتىپ جاتقان وقيعا-قۇبىلىستارعا ءوز باعاسىن بەرەدى. سونىمەن قاتار، جاكەڭ تولعاۋلارىندا جىراۋعا ءتان ناقىلدىق، افوريزمدىك سيپات بار، ويشىلدىقتىڭ ابىزدىق نۇسقالارى كەزدەسەدى، ءسوز ونەرىنىڭ، جۇرت الدىندا ايتىلعان تولعاۋدىڭ ەرەكشە قۇدىرەتىنە دەگەن قۇرمەت تە بايقالادى... ماسەلەن، مىنا ءبىر شۋماقتارعا كوڭىل بولەيىك:
جەردىڭ شەلىن سەل جۋار،
ەلدىڭ كەگىن ەر جۋار.
داۋىل تۇرسا بۇلت قۋار،
جەردەگى جاۋدى جۇرت قۋار...
نەمەسە:
جاۋدان كۇتۋ جاقسىلىق –
زارىققاننىڭ سالدارى.
بايدان كۇتۋ جاقسىلىق –
تارىققانىڭ سالدارى.
مۇنداي جىراۋلىق ۇلگىدە ايتىل¬عان ناقىل سوزدەر جامبىل پوەزيا¬سىن¬دا ايتارلىقتاي كوپ. ولار اقىن¬نىڭ ءارتۇرلى شىعارمالارىندا قۇم¬داعى شاشىراپ جاتقان التىن تۇيىرلەر ءتارىزدى جىلتىراپ كورىنەدى، كورە-تەرە بىلگەن كىسىگە زور قازىنا، تاعىلىمى مول رۋحاني بايلىق. ءوزىنىڭ قۇرىلىمى مەن ويلىلىعى جاعىنان بۇل شۋماقتار كادىمگى اسان قايعىنىڭ، بۇقاردىڭ تولعاۋلارىنا ۇقساس. مۇندا عاسىرلار بويى جيناقتالعان ومىرلىك تاجىريبەنى قورىتىپ، سونىڭ نەگىزىندە ايتىلعان ويلار ەسكىرمەيتىن قاناتتى سوزگە، ماقالعا اينالىپ كەتكەن. جامبىلدىڭ وسى تەكتەس تولعاۋلارىنىڭ باستى تا¬قىرىبى – ادام، قوعام، ءومىر، زامان، ال مازمۇنى – سولاردىڭ سيپاتى، سيپاتتاۋ تاسىلدەرى – ءار الۋان تەڭەۋ، مەتافورا، انتيتەزا، شەندەستىرۋ، مىنەزدەۋ. مۇنداي ناقىلعا اينالىپ كەتكەن تولعاۋلاردا جاكەڭ ومىردەن تۇيگەنى مەن توقىعانى كوپ دانا رەتىندە كورىنىپ، ءمانى-ماعىناسى بيىك تە تەرەڭ ماسەلەلەردى قامتيدى. اتاپ ايتار بولساق، مىناداي: كەمەل تۇلعا مەن توبىر (“تامام قارعا جيىلسا، ءبىر سۇڭقارعا جەتپەيدى”), ادامنىڭ باس بوستاندىعى (“دۇنيەنىڭ كەڭدىگى – جۇرگەنىڭدە باسىڭ بوس”), يماندىلىق پەن قايىرىمدىلىق (“قىلعان قايىر بولماسا، نە اكەتەسىڭ ومىردەن”), ادامنىڭ تۇراقسىزدىعى (“جان قىسىلسا، بەلگىلى، تابا المايسىڭ جاقىن دوس”), ءومىردىڭ وتكىنشىلىگى (“وي-حوي، دۇنيە سەرۋەن، ادام – ءبىر كوشكەن كەرۋەن”), زاماننىڭ قاتىگەزدىگى (“قايتىپ جانىڭ اشىماس، نەتكەن زامان قاتىباس؟”) ت.ت. جاكەڭنىڭ بۇل تۇجىرىمدارى، ءبىر جاعىنان، ەجەلگى جىراۋلار ءسوزىن ەسكە تۇسىرسە، ەكىنشى جاعىنان، ءوزىنىڭ زامانداسى، قۇرداسى ۇلى ابايدىڭ كەيبىر ويلارىمەن ۇندەس. مۇنى ءبىز ەكى اقىننىڭ زامان مەن ادام تۋرالى ايتقان مىنا ءبىر سوزدەرىنەن بايقاۋىمىزعا دا بولادى. جامبىل بىلاي دەيدى:
زامان، زامان – دەگەندە،
زامانعا قوجا – ادام عوي!
نارازى بولساڭ زامانعا،
بار كىنانى سوعان قوي!
اباي جازادى:
اركىمدى زامان سۇيرەمەك،
زاماندى قاي جان بيلەمەك؟
زامانعا جامان كۇيلەمەك،
زامانا ونى يلەمەك.
قازاق ادەبيەتىنىڭ ەكى ۇلكەن سالاسى – اۋىز ادەبيەتى مەن جازبا ادەبيەتىنىڭ ۇلى ەكى وكىلى ءبىر ويدى ەكى تاسىلمەن، ەكى ۇلگىدە ايتىپ وتىر. جامبىل – بايىرعى ابىز-جىراۋشىلارشا دا، اباي – ويشىل فيلوسوفتارشا. ەكەۋىنىڭ دە ايتىپ وتىرعانى – ادام زامان اعىمىنا جۇرە بەرمەۋگە ءتيىس، ءوزىنىڭ جاعىمسىز ءىس-ارەكەتىن زامانعا جاپپاۋى كەرەك، ءار حارەكەتىنە ءوزى جاۋاپ بەرە بىلۋگە مىندەتتى. ونداي بولماعان جاعدايدا ادام ءوزىن ادام رەتىندە سەزىنە المايدى، ونى زامان يلەپ تاستايدى. ناشار ادام ۋاقىتقا بەيىمدەلىپ، بۇگىن ىستەگەن كەلەڭسىز قىلىعىن ەرتەڭ مەزگىل سولاي بولدى دەپ، زامانعا كىنا تاعىپ جۇرەدى. ال، ناعىز ادام، كەمەل تۇلعا زامانعا كۇيلەمەيدى، ونىڭ قوجاسى بولادى، ونى ءوزى بيلەيدى. ادام وسىنداي بولۋ كەرەك دەگەن ويدى ايتادى اقىندار. ءسويتىپ، ولار ادام جانە زامان، تۇلعا جانە توبىر دەگەن ماسەلەگە ءوز تۇرعىلارىنان كەلىپ، ەكەۋى دە ادام ءوز تاعدىرىنىڭ يەسى، ءوز ىسىنە ءوزى جاۋاپتى دەگەن تۇجىرىم جاسايدى. راس، تۇلعا، كەمەل ادام تۋرالى ولاردىڭ تۇسىنىك پايىمى ۇقساس بولعانىمەن، بىردەي ەمەس. اباي تولىمدى ادام دەپ، ول تۋرالى ءوزىنىڭ جۇيەلى كونتسەپتسياسىن جاساسا، جامبىل ناعىز ادام دەپ ەل ءۇشىن ەڭىرەگەن حالىقتىق يدەالدى ەسەپتەيدى جانە ونى جىراۋلارشا سيپاتتايدى:
اسقاقتاعان ادامدا توبا بولماس،
ەل قورعاعان ادامدا مولا بولماس.
ەلدەن تۋىپ، ەر بولساڭ، ەلگە قارا،
شىرىك قۋراي اۋىلعا قورا بولماس!
جامبىل شىعارماشىلىعىندا ونىڭ ونەر تۋرالى، اقىندىق شابىت جايىندا، پوەزيانىڭ ماقسات-مىندەتى جونىندە ايتقان تولعاۋ-ولەڭدەرى – جەكە ءبىر سالا. ول جىرلارىندا جاكەڭ ولەڭ قانداي بولۋى كەرەك، اقىن نەنى تولعاۋعا ءتيىس، قالاي جىرلاۋعا مىندەتتى ەكەنىن ورنەكتەپ، ءسانىن كەلتىرە، بەينەلى تۇردە باياندايدى. بىردە جىراۋلارشا توكپەلەپ تولعانسا، ەندى بىردە اقىندارشا ايشىقتاپ ايتادى. ونەر تۋرالى بىردە ارنايى ولەڭ شىعارسا، بىردە جىر-داستاندارىندا تولعايدى. سونىڭ بارىندە ءسوز قادىرىن بىلەتىن جۇرت پەن اقىندىق تۋدى جوعارى ۇستاعان، تالانتى مەن شابىتىن حالىقتى جىرلاۋعا ارناعان ءدۇلدۇل ءسوز زەرگەرلەرىنىڭ ءبىر-بىرىنە بايلانىستى ەكەنىن ەسكەرتىپ وتىرادى:
اقىن دەگەن – ءبىر بۇلاق،
كومىلەر كوزىن اشپاسا.
كوزىن اشار كوپشىلىك
سۇيسىنە تىڭداپ، قوشتاسا.
التىن ءسوز دە – اس بولماس
ەلەۋسىز جەرگە تاستاسا.
پوەزيانىڭ قۇدىرەتىن تالاي رەت ءوز كوزىمەن كورگەن جامبىل بىلاي دەيدى:
جىرىڭدى، دوسىڭ بولسا، كۇلدىرىپ ايت،
جاۋ بولسا، جاۋ تيگەندەي ءبۇلدىرىپ ايت!
جىر دەگەن – بىرەۋگە وق، بىرەۋگە – بال،
ءدال تيگەن وق بەرەندەي جۇلدىرىپ ايت!
ءجۇز جىل ءومىرىنىڭ سەكسەن بەسىن ولەڭمەن وتكىزگەن جاكەڭ ايتىسقاندا دا، ارناۋ جىرلارىندا دا، داستان¬دارىندا دا وسى تۇرعىدان اينىعان ەمەس، سول سەبەپتى دە ول ەل ىقىلاسىنا بولەندى، جاڭا زاماندا جاڭاشا تۇرلەندى. جامبىل پوەزياسى ءومىر¬شەڭدىگىنىڭ دە، اقىن ەسىمىنىڭ ەل جادىنان وشپەيتىندىگىنىڭ دە سىرى وسىندا. جامبىل – كوپ عاسىردان بەرى جاساپ، دامىپ كەلە جاتقان قازاق اۋىز ادەبيەتىنىڭ ەڭ بيىك شوقتىعى. ونى حح عاسىردىڭ جىراۋى دەپ ايتۋى¬مىزدىڭ دا سەبەبى وسى، ول بىزگە وسىسىمەن قىمبات.

اۆتورى: سەيىت قاسقاباسوۆ.