كەلەشەگىم، الاش بالاسى!

سىزدەرگە ايتۋعا مىندەتتىمىز دەپ ساناعان، ومىرلىك قاجەتتىلىكتى وي ساناعا ۇتقىرلىقپەن قۇيىپ كەتۋدى پارىز دەپ ساناعان ەڭ وزەكتى ومىرلىك تىلەكتەر مەن وسيەتتى وتىنىشتەرىمىز وتە كوپ. سونىڭ ءبىرى كىتاپ وقۋدىڭ ادامزات بالاسىنا تيگىزەتىن مول پايداسىنىڭ جاي-جاپسارى جايىندا بولاتىن. سولاردى نازارلارىڭىزعا ۇسىنۋدى ءجون سانادىق.

كىتاپ وقۋدان قالعان ۇلتتىڭ، اسىرەسە ونىڭ ۇرپاقتارى ورنى تولماس اۋىر رۋحاني جۇتقا ۇشىرماي، ازعىندىققا قۇلاماي قويمايدى. دەمەك، نادان، كەششە، ماڭگۇرت... ەل، ۇلتتىڭ بولاشاعى وڭبايدى. ويتكەنى، ەگەردە ءبىز كىتاپ وقۋدان تىيىلساق، وندا وي ويلاۋدان دا، اينالامىزداعى قۇبىلىستى تالداۋ، بارلاۋ قابىلەتتەن دە، ادامگەرشىلىك قاسيەتتەن دە، ءتىپتى قۇندى ۇتقىرلىق اتاۋلىنىڭ بارىنەن دە ايىرلامىز. سوندا ءتورت اياقتى مالدان ادامنىڭ ايىرماسى قانداي دارەجەدە بولماق؟ ازعىندىق پەن جۇتاۋدىڭ سان قيلى ءتۇرىن ءبىر ساتكە بولسا دا، كوز الدىڭىزعا ەلەستەتىپ كورىڭىزشى، اعايىن. بۇل – ءسوز جوق، قاۋىپتى جانە وكىنىشتى.

كىتاپ – ادامزات بالاسىنىڭ سان عاسىرلىق اقىل-ويىنىڭ وقۋ ارقىلى جەتىلۋىنىڭ، كەمەلدەنۋىنىڭ ارقاسىندا قول جەتكەن دامىلسىز دامۋ ءۇردىسىنىڭ جەمىسى، وتكەن تاريحى مەن ومىرلىك تاعىلىم-تانىمىنىڭ التىن ساندىعى. عابيت مۇسىرەپوۆ: «كىتاپ دەگەنىمىز – الدىڭعى ۇرپاقتىڭ كەيىنگى ۇرپاققا قالدىرعان رۋحاني وسيەتى. كىتاپ وقۋدان تىيىلساق، وي ويلاۋدان دا تىيىلار ەدىك» دەۋى وسىدان. البەتتە كىتاپتى تاڭداي ءبىلۋ، ونى زەيىندى زەرەكتىكپەن مۇقيات تالداپ وقي ءبىلۋ، ونداعى ءسوزدىڭ، ويدىڭ، ءتۇيىندى تۇجىرىمنىڭ قۇدىرەتىن ءتۇسىنۋ مەن ءتۇيسىنۋ، العان اسەرلەردى كەيىن ومىرلىك قاجەتىڭە جاراتا ءبىلۋ، بۇل – ءاربىر ادامنىڭ بىلىگى مەن ءبىلىم دەڭگەيىن، پايىمى مەن پاراساتىن، كورەگەن كەمەل كىسىلىگىن ۇدايى شىنىقتىرا ءبىلۋدىڭ وزىق تا ۇتقىر جولدارىن ايقىنداي الاتىن العى شارتتارىنىڭ ءبىرى. سونىمەن بىرگە كوز جەتپەيتىن جەرگە ۇشقىر وي جەتەدى. ال سول ويدىڭ جۇيرىكتىگىن جەتىلدىرەتىن دە، ۇتقىرلىعىن وزدىراتىن دا، سوزگە شەشەندىگىن شىنىقتىراتىن دا – كىتاپ ەكەنى اقيقات. سونداي-اق وقىعان كىتابىڭداعى ايتۋلى كەيىپكەرگە ەلىكتەۋدىڭ ءوزى، ءتىپتى اۆتوردىڭ ءوزى سياقتى تۇلعا بولۋعا قۇلشىنۋ، بۇل – تەڭدەسى جوق قۇبىلىس. دەمەك، كىتاپ وقۋ، بۇل – تەكتى كىسىلىككە، كەمەل ادامگەرشىلىككە، كەمەڭگەر كورەگەندىك پەن مادەنيەتتىلىككە قول جەتكىزۋ باعىتىندا قۇرىشتاي شىڭدالا ءتۇسۋدىڭ ايتۋلى كورسەتكىشى ەكەنى حاق.

ءيا، تالداۋ، بولجاۋ، تالعام، تاڭداۋ دەيمىز... راسىندا دا بۇگىنگى جاستارىمىزدىڭ كوپشىلىگىنىڭ كىتاپ وقۋعا دەگەن نيەتى قۇردىمعا قۇلدىراعان تۇستا تالعام، تاڭداۋ تۋرالى، ادامگەرشىلىك تۋرالى ءسوز قوزعاۋدىڭ ءوزى ارتىق سياقتى. مۇنىڭ نەگىزگى سەبەبى نەدە؟ بۇل ەل ىشىندە قانداي وزگەرىس-قۇبىلىستىڭ كەسىرىنەن تۋىنداپ وتىر؟ ءسوزدىڭ شىنى كەرەك، بۇل مەملەكەتتىك ساياساتتاعى ەڭ ۇلكەن ولقىلىق – وسى ەدى. ياعني كىتاپ وقىماۋ، جۋرنال ۇستاماۋ، گازەتكە قاراماۋ... قىسقاسى، قازاق ەلىن كەششەلىك پەن ناداندىققا جىعۋدىڭ، ياعني بۇنداي جۇگەنسىز ازعىنداۋ مەن رۋحاني جۇتاۋدىڭ قۇردىمىنا قاراي جەتكىزۋدىڭ قاسىرەتى – تاۋەلسىزدىكتى جاريالاعاننان كەيىن باستالعان ايتۋلى قاسىرەتتەرىمىزدىڭ ءبىرى ەكەنى بۇلتارتقىسىز اقيقات. ومىرلىك شىندىققا تەكتى كىسىلىكپەن تىكە قارايتىن ۋاقىتتىڭ تۋعانى قاي زامان. قانشاما اششى بولسا شىندىعى – وسى. كورەگەن كوسەمدىكپەن قاسىرەتتىڭ الدىن الۋ ماقساتىندا، قالىپتاسقان ۇتقىر قۇندىلىقتى ەرەكشە مۇددەلىكپەن ساقتاپ قالۋدى ۇيلەستىرە المادىق. ۇر دا جىق ۇراندى جەكەشەلەندىرۋدىڭ كەسىرىنەن كوپتەگەن مادەني وشاق – كىتاپحانالار، وقىرمان زالدارى تالان-تاراجعا ءتۇسىپ، تۇبەگەيلى جابىلىپ تىندى. ەندەشە ەلدەگى بولىپ جاتقان قۇبىلىستىڭ بارىسىن جان-جاقتى تەرەڭ تالداۋدان اجىراعان ۇلت، ۇرپاقتىڭ قانداي تاڭداۋى بولۋى مۇمكىن؟ ولاي بولسا، كىتاپقا دەگەن كەشەگى قۇمارلىقتى قايتسەك قايتا قالپىنا كەلتىرەمىز؟ قازاق ەلى ۇتقىرلىقپەن جاڭاشا ارتتىرا الامىز با؟ قاشان؟ قالاي؟ بۇنداي وزەكتى دە وتكىر سۇراقتاردىڭ جاۋابىن كۇللى قوعام، مەملەكەت بولىپ، ءھام ۇلت، حالىق بولىپ تالقىلايتىن كوكەيتەستى ەڭ وزەكتى ماسەلەگە اينالعانى قاي زامان. بىراق...

الايدا بۇگىنگى جۇگەنسىز كەتكەن قوعامىمىزدىڭ كىتاپ ورنىنا پايدالانىپ جۇرگەندەرى  – ۇيالى تەلەفون، كومپيۋتەر جانە عالامتور، سمارتفون... نەگىزگى وقۋ قۇرالى بولىپ وتىرعاندىعى بەلگىلى. ارينە، اينالىسقا ەنگەن جاڭا تەحنولوگيا مەن تەحنيكالاردىڭ جەتىستىكتەرى قوعامعا قاجەت تە بولار. بىراق...

بۇل جەردەگى اڭگىمە ولاردىڭ ەشقانداي ساراپتاۋسىز، باقىلاۋسىز، شەكتەۋسىز كۇيمەن جۇگەنسىز كەتىپ، زياندى تۇسىنىڭ تامىرى تەرەڭدەپ بارا جاتقاندىعىندا بولىپ وتىر. بۇل ەشكىمنەن دە جاسىرىن ەمەس. بۇل تاريحي فاكت. وسىنىڭ كەسىرىنەن بۇلاردىڭ ادامزات بالاسىنا تيگىزىپ وتىرعان پايداسىنان گورى، كەرىسىنشە، كەساپاتتى زياندارى الدەقايدا اسا اۋىر كۇيدە ەكەنى اقيقات. الدى-ارتىن تياناقتى تالداۋسىز، بولجاۋسىز، تالعامسىز تەك كوزسىزدىكپەن، باسسىزدىقپەن، ەسسىزدىكپەن «وركەنيەت» سياقتىعا ەلىكتەۋ، ەشىرە قۇلشىنۋ دەرتىنىڭ ارتى اۋىر بولاتىنى دا داۋسىز. ايتالىق، ۇرپاقتارىمىزدىڭ وي ساناسىن جان-جاقتى ۋلاپ، دەنساۋلىققا قاتىستى يممۋنيتەتتى ۇرلاپ، بويىنداعى تابيعي قابىلەتتەرىن جالماپ... اقىرىندا ولاردى تەڭدەسى جوق ۇتقىر ۇلتتىق دانا جولدان قالاي بولعان كۇندە دە تايدىرۋ، اداستىرۋ، ازعىنداتۋ، قۇردىمعا جىعۋداعى قاتەرلى قاسىرەتتەرى اناعۇرلىم باسىم كۇيمەن ۋشىعىپ بارادى. سونىڭ سالدارىنان ۇلتتىق تاريحىمىزدا بۇرىن-سوڭدى بولىپ كورمەگەن قىلمىس پەن وپاسىزدىقتىڭ تۇرلەرى كوبەيىپ، كۇشەيىپ كەلەدى. ولاردىڭ كەساپاتتى ىقپالى قوعامىمىزدا كۇشەيۋىنە بايلانىستى ولاردان زارداپ شەگۋشىلىك تە ارتىپ كەلەدى. دانا حالقىمىز «قۋىرداقتىڭ كوكەسىن تۇيە سويعاندا كورەسىڭ» دەمەكشى، قازاق ەلى كۇرەسكەرلىككە جاپپاي قاۋلاۋ ۇردىسىمەن تەزىرەك ءتۇسۋدى ىجداھاتتى تۇردە قولعا المايتىن بولساق، ءبىزدىڭ كورەتىن قاسىرەتتەرىمىزدىڭ زورى ءالى الدا سياقتى...

ءبىز، قازاق قاۋىمى، اسىرەسە جاستارىمىز، تۇراقتى تۇردەگى كىتاپ وقۋدان قالسا، وندا ويلاۋ، تالداۋ، بولجاۋ، تاڭداۋ تاعىلىمدىق پەن تانىمدىق قابىلەت-قاسيەتتەرىمىزدىڭ ايتۋلى دارەجەدە اقسايتىنى، وي-ءوسىرىمىزدىڭ قالىپتاسۋ دارەجەسى مەن تەكتى كىسىلىك كەلبەتىمىزدىڭ ۇتقىرلىعى تومەندەۋگە جەتەتىندىگىى ايدان دا انىق اقيقات. ايتالىق، ادامزات تاريحىندا بۇرىن-سوڭدى بولماعان قايىرىمسىزدىق، قاتىگەزدىك، قانىشەرلىك، انايىلىق، باسكەسەرلىك... اتاۋلىنىڭ ءبارى شەكتەن تىس ەتەك جايىپ كەتۋى، مىنە – وسىدان بولار. بۇنىڭ سىرتىندا وتباسىنداعى وزەكتى الەۋمەتتىك، تۇرمىستىق... ماسەلەنىڭ دەر كەزىندە ۇتقىر شەشىمىن تاپپاي جانە وقىتۋ-اعارتۋ سالاسىنداعى وزىق دارەجەدە قالىپتاسقان ۇتقىر جۇيەنى قۇلاتۋدان كەيىنگى پايدا بولعان تۇرالاتۋ دەرتىنەن ءالى كۇنگە ارىلا الماي جاتقاندىعىمىز تاعى بار.

قالاي دەگەندە، سولاي بولا تۇرعاندىعىنا قاراماستان، ەندىگى جەردە، قازىرگى تاڭدا كومپيۋتەرلىك تەحنيكالارعا تاۋەلدىلىك ايرىقشا ارتقان تۇستا قوعامىمىزدى كىتاپ وقۋعا كۇشتەۋ ارقىلى قىزىعۋشىلىعىن ارتتىرۋ، بۇل – وڭاي شارۋا ەمەس. سەبەبى قوعامدىق تىزگىننەن دە، ومىرلىك ەسكەكتەن دە ايىرىلىپ قالدىق. ۋاقىتتىڭ ءوزى دالەلدەپ وتىرعانداي ۇلتتىق شاڭىراقتى ورتاسىنا ءتۇسىرۋ وپ-وڭاي، كەيىن ونى قايتا قالپىنا كەلتىرۋ، كەرەگەسىن تىكتەۋ ەڭ قيىن شارۋا. بۇنىڭ ءبارى سايىپ كەلگەندە ادامنىڭ ومىرلىك ىزدەنىمپازدىققا، تالعامپازدىققا، ادامگەرشىلىككە دەگەن قۇشتار تالپىنىستى، قۇلشىنىستى نيەتىن، بەينەتقور ەڭبەكقورلىققا دەگەن قابىلەتىن جوياتىن كەساپاتىنان ورىن بولىپ جاتقاندىعى ءسوزسىز. بۇعان قوسا ۇلتتىق رۋحاني جۇتاۋ قاسىرەتتەرىن ارتىرا تۇسەتىنى دە داۋسىز. سونىمەن بىرگە ميلليونداعان كورەرمەنى بار تەلارنالار مەن جارنامالاردىڭ ۇلتقا، ۇلتتىق ءتالىم-تاربيەگە قاتىستى كەرەعارلىقتى جۇگەنسىزدىكپەن جاساپ وتىرعان قياناتتارى ءوز الدىنا ءبىر توبە. بىراق قوعامدى، ۇرپاقتى قايتكەن كۇندە دە جونگە ءتۇسىرۋ، ولاردى سان الۋان قاسكۇنەمدىكتىڭ تىرناعىنان قورعاۋ اۋاداي قاجەت شارۋا. ەندەشە قوعامىمىزدا مەملەكەت تاراپىنان بۇلارعا قارسى تۇرا الاتىن باتىل قادام، ۇتقىر دا وزىق شەشىمنىڭ پارمەندى ىقپالى قاجەت. قالاي ايتقان كۇندە دە بۇنداي كەزەك كۇتتىرمەيتىن مەملەكەتتىك ستراتەگيالىق وزەكتى ماسەلەنى قوعام، مەملەكەت، ۇلت بولىپ جۇمىلىپ، قولعا الاتىن كەزەڭ الدەقاشان تۋعانى اقيقات.

كەڭەستىك داۋىردە بىلمەگەن دۇنيەڭدى تەزىرەك ءبىلۋ ءۇشىن ۇيدەگى بار كىتاپتى اقتارىپ، وندا بولماسا كىتاپحاناعا بارىپ ىزدەيتىن ەدىك. تاۋىپ العان سوڭ جان-جاقتى تەرەڭ زەردەلەپ، سانامىزعا شەگەلەپ سىڭىرەتىن ەدىك. وسىنداي ىزدەنىمپاز ەڭبەكتىڭ ارقاسىندا عانا، ومىرلىك مۇددەلى نيەت پەن ىنتانى ەسەلەي ءبىلۋدىڭ ارقاسىندا عانا، اقىرىندا بۇرىنعىدان دا بەتەر تىڭ سەرپىندى سەرپىلىسپەن ءوزىمىزدى-ءوزىمىز جەتىلدىرۋشى دە ەدىك، قاتاردان وزا دا ءتۇسۋشى ەدىك. ءومىر بولعان سوڭ ءار قيلى جاعادايلار كەزدەسىپ تۇرادى عوي. تۇرلىشە سەبەپپەن كىتاپ وقي الماي قالساق، قۇندى دۇنيەڭدى ۇرلاتىپ العانداي قۋىستانىپ، الدە اسا ماڭىزدى مۇشەڭدى جوعالتىپ العانداي ىڭعايسىزدانىپ، قوعامدىق ورتادا دا، ءبىلىمدى، بىلىكتى ادامنىڭ قاسىندا دا ءوزىڭدى كەم دارەجەدە تۇرعانداي سەزىكتەنىپ، كۇيزەلىسكە تۇسەتىنبىز. سول سەبەپتەن دە ءوزىمىزدىڭ كۇندەلىكتى ومىرلىك كۇيبەلەڭ تىرشىلىگىمىزدە ورىن العان وسىناۋ قاتەلىكتەرىمىز بەن ولقىلىقتارىمىزدىڭ ورىندارىن قايتكەندە دە تەزىرەك تولىقتىرۋ ماقساتىندا، باسەكەلى جارىستى جاڭاشا وزدىرا ءتۇسۋدىڭ باعىتىندا كىتاپتاردى جانتالاستى كۇيمەن وقۋعا، قايتكەن كۇندە دە ىزدەنىمپاز ءبىلىمدى، ساۋاتتى ادامداردان وزا تۇسۋگە قۇلشىناتىنبىز. بۇل – ءبىر. ەرەكشە كۇيدە ەسكەرەتىن كەلەسى ەكىنشى جاعداي: ول وسكەلەڭ ۇرپاقتارىمىزدى ۇلتتىق كورنەكتى تۇلعالارىمىزبەن، سان سالاداعى قايراتكەرلەرىمىزبەن مۇمكىندىگىن قالايدا تاۋىپ ءجيى كەزدەستىرىپ وتىرۋدىڭ ۇتقىر ءۇردىسىن وزدىرا ءتۇسۋ، بۇل – ولاردىڭ كىتاپ وقۋعا دەگەن قىزىعۋشىلىعى مەن قۇمارتۋشىلىعىن ارتتىرا تۇسۋمەن قوسا، وزىق دارەجەدە ۇتقىر ءومىر سۇرە بىلۋگە دەگەن، قوعامدىق ورتادا تۇلعا بولا بىلۋگە دەگەن تىڭ سەرپىندى سەرپىلىستەرىن ايرىقشا جانداندىرا تۇسەتىن ەڭ ۇتىمدى ۇلتتىق اسىل داستۇرلەرىمىزدىڭ ءبىرى ەكەنىن ءبىرى بىلسە، كوپشىلىك بىلمەيتىنى ءسوزسىز.

ال قازاق حالقى تاۋەلسىز ەل اتانعان تۇستا، ياعني قازىرگى تاڭدا بۇنداي ۇتقىر قۇبىلىستىڭ ءداستۇرىن دە، تەكتى كىسىلىكپەن كەمەلدەنۋشىلىكتىڭ ءۇردىسىن دە كەزدەستىرۋگە قاتىستى تۇسىنىك-ۇعىمىنىڭ ءوزى سانامىزدان بۇلبۇل ۇشىپ، مۇڭعا اينالىپ، مۇلدە جوق بولۋ دەرتىنە ۇشىراعاندىعى قانداي وكىنىشتى، دەسەڭىزشى. ەندىگى جەردە، اعىمداعى ۋاقىتتىڭ بارىندە قازاق بالاسى، نە ىستەمەك كەرەك؟

ەستەرىڭىزدە بولسىن، كەلەشەگىم، الاش بالاسى!

كىتاپتى قۇمارتۋ ارقىلى قۇلشىنىسپەن سۇيسىنە كوپ وقىعان ادامنىڭ كوكىرەك كوزى ارقاشاندا وياۋ، زەيىنى زەرەك كەلەدى. وزىق دارەجەدە ءومىر سۇرە بىلۋگە دەگەن قۇشتارلىعىنىڭ ۇتىمدىلىعى ايناداي ايقىن ءارى كۇندەي جارىق، ابىروي-بەدەلى جوعارى، مارتەبەلى مەرەيى بيىك، مىنەزى كوركەم، كەلبەتى اسەم، زيالى ازاماتتىعى بەكزات، تالعامپاز ىسكەرلىگى ۇتقىر كۇيدە كەلەدى. ومىرلىك تاڭداۋى مەن ۇلتتىق مۇراتى اسىل دارەجەدە دامىلسىز دامي تۇسەدى. كەز كەلگەن ورتادا ءسوز سويلەۋگە كەلگەندە سوزشەڭدىگى مەن ويشىلدىعى دارا كۇيدە بولادى. ءسوز ساپتاۋعا كەلگەندە ءتىلى جۇيرىك جانە شەشەندىك شەبەرلىگىن كەز كەلگەن ورتادا مويىنداتا بىلۋگە كەلگەندە شۋاقتى نۇرلى ساۋلەسىن ۇنەمى اينالاسىنا شاشۋمەن عانا ءومىر سۇرەدى. سونىمەن قاتار ولاردىڭ وزدەرىنىڭ ۇل-قىزدارى مەن نەمەرە-شوبەرەلەرىنىڭ وي ساناسىنا ۇتقىرلىقپەن قۇياتىن ومىرلىك وسيەتتەرى مەن باتالارىنىڭ تاعىلىمدىق قۇدىرەتىنىڭ ۇلاعاتى وراسان زور دارەجەدە بولادى. كوپ وقىعان ادامنىڭ رۋحاني قورجىنى جيعان-تەرگەن گاۋھارلى تۇيىنگە تولى بولىپ، امبەباپتىق دارەجەگە جەتەدى. كىتاپ – تەڭدەسى جوق التىن بۇلاق. ونى ەشبىر تەحنيكا الماستىرا المايدى. قازبالاپ ايتا بەرسەك، كىتاپ وقۋدان ادامزات بالاسىنىڭ الاتىن جان-جاقتى ءلاززاتى مەن قۇدىرەتتى قۋاتىندا شەكتەۋلىك جوق. بولۋى مۇمكىن دە ەمەس.

سوندىقتان مەملەكەت، قوعام، ۇلت بولىپ، ءبىر كىسىدەي جۇمىلا بىرىگىپ، پارمەندى كۇرەسكەرلىكتى قاۋلاتۋدىڭ جوباسىن جەدەل تۇردە قولعا الاتىن ەڭ وزەكتى دە، ەڭ وتكىر دە ادامزاتتىق ماسەلە ەكەنىن ايداي ايشىقتاۋ. سونىمەن قاتار ماقالانىڭ نەگىزگى كوزدەگەنى وسىناۋ كوكەيتەستى وتكىر ماسەلەگە كۇللى ەلدىڭ، ۇلتتىڭ، مەملەكەتتىڭ نازارىن اۋدارۋ، وي سالۋ، تولعاندىرۋ، سەرىپپەدەي سەرپىلىسكە ءتۇسىرۋ ارقىلى قوعامدى، ۇلتتى، ۇرپاقتى كەمەلدەندىرە ءبىلۋدىڭ ۇتقىر جولدارىن (جوبالارىن) بىرلەسە تابۋدىڭ ماقساتىندا بارشانى جانقيار كۇرەسكەرلىككە شاقىرۋ بولدى.

ءححى عاسىردىڭ ساحناسىندا ماڭگىلىك ەلگە اينالۋ دەگەنىمىز ەڭ الدىمەن ومىرلىك كۇرەسكەرلىك بەلسەندىلىگى وراسان زور، جان-جاقتى ساۋاتتى، ءبىلىمى مەن بىلىكتىگى مول، مادەنيەتى مەن ىسكەرلىگى جوعارى، جاھاندىق باسەكەگە قابىلەتتى ۇلت بولا ءبىلۋ دەگەن ءسوز. ەندەشە ەل، ۇلتقا، ۇرپاققا دەگەن  شىن مانىندەگى تەڭدەسى جوق جاناشىرلىققا تولى اق نيەتىمىزدىڭ ءوزى ءسوز جۇزىندە قالىپ قويماسا ەتتى.

مولداعالي ماتقان، حالىقارالىق مۇستافا كەمال اتاتۇرىك اتىنداعى التىن مەدالدىڭ يەگەرى، قوعام قايراتكەرى، پۋبليتسيست-جازۋشى، اكادەميك

Abai.kz