گەرمانياداعى قانداسىمىز ءومىرحان التىن وتكەن جولعى قۇرىلتايدا قىتايداعى قىسىمعا ۇشىراعان قازاقتىڭ ماسەلەسىن ەلباسىعا تىكەلەي جەتكىزگەنى بەلگىلى. وسىدان كەيىن بۇل ماسەلە گەرمانيا پارلامەنتىنە دەيىن جەتىپ، قازىر گەرمانيانىڭ «جاسىلدار» پارتياسى قىتاي قىسىمىنا ۇشىراعان قازاقتاردىڭ جانايقايىن بۋندەستاگتا تالقىعا سالاتىنىن ايتتى.

شەتتەگى قازاقتىڭ ماسەلەسى ءاردايىم «Abai.kz» اقپاراتتىق پورتالىنىڭ نازارىندا ەكەنىن بىلەسىزدەر. پورتالىمىز كوتەرگەن كوپ ماسەلە بۇگىندە شەشىمىن تاۋىپ جاتىر.

وسى رەتتە ءبىز قىتايداعى قازاقتار ماسەلەسىن گەرمانيا پارلامەنتىنىڭ قۇلاعىنا جەتكىزگەن ءومىرحان التىن مىرزانى سوزگە تارتتىق.

- ءومىرحان اعا، جالپى دۇنيەجۇزى قازاقتارىنىڭ قۇرىلتايى وسى ۋاقىتقا دەيىن بىرسىدىرعى ستسەناري بويىنشا ءوتىپ كەلگەنى بەلگىلى. ماقتاۋ، ماراپاتتاۋ ت.ب. بۇل جولى قۇرىلتايعا جيىلعان ەلدىڭ دە، ەلباسىنىڭ دا نازارىن اۋدارتقان ءسوز ءسىزدىڭ اۋزىڭىزدان ەستىلدى. ول ارينە، قىتايداعى قانداس باۋىرلاردىڭ ساياسي قىسىمعا ۇشىراۋى...

- بۇل ماسەلەنى ەلباسىنىڭ تىكەلەي وزىنە جەتكىزۋىمىزگە جالعىز عانا سەبەپ بار. ول شەتتە شاشىراپ جۇرگەن قازاقتىڭ جانايقايى. باۋىرلارىمىزدىڭ جيىرما ءبىرىنشى عاسىردا، كەشەگى كەڭەستىك جۇيە كەزىندەگىدەي ايداۋ، قۋعىن-سۇرگىن كورۋى اقىلعا قونىمسىز دۇنيە. سوندىقتان، ءسوزدىڭ رەتى كەلگەندە ايتتىم. دۇنيەجۇزى قازاقتارى قۇرىلتايدىڭ ماقساتى دا سول ەمەس پە؟! ماسەلەنى ايتۋ كەرەك. سونىڭ شەشىلۋ جولدارىن تالقىلاۋ كەرەك. شەشىم شىعارۋ كەرەك.

ءبىز قۇرىلتايعا نە ءۇشىن كەلدىك؟ قازاقتىڭ ماسەلەسىن، شەتتەگى باۋىرلاردىڭ پروبلەمالارىن ورتاعا سالۋ ءۇشىن جينالادى. سوندىقتان، ادامي پوزيتسيادان، پرەزيدەنتتىڭ الدىنا كەلىپ تۇرعاندا ءبىر ءسوزدى، ءبىر قازاقتىڭ ماسەلەسىن ايتىپ قالايىن دەپ ويلادىم.

- راسىندا، شەتتەگى قازاقتىڭ ەڭ ۇلكەن بولىگى قىتايدا تۇرادى. ونىڭ ۇستىنە ءبىز قىتايدى سەرىكتەس مەملەكەت رەتىندە تانيمىز. وتكەندە، ءبىر جيىندا مىناداي قىزىق دەرەك ايتىلدى. قازاقستان قىتايدىڭ ازاماتتاردى كوشىرۋگە تىيىم سالىنعان 26 ەلىنىڭ قاتارىندا ەكەن-مىس...

- دۇرىس ايتاسىز، باسقا-باسقا، قىتايدا شەتتەگى قازاقتىڭ ۇلكەن ءبىر بولىگى تۇرىپ جاتىر. ولاردىڭ قازىرگى كۇندەگى  جاعدايىنا قۇرىلتاي نازار اۋدارماسا، وندا بۇنداي قۇرىلتايدىڭ نە كەرەگى بار دەگەن دە سۇراق تۋادى. ءبىز قانشا ايتقانىمىزبەن، قىتايدى جوققا شىعارا المايمىز. تاريحى بار، مادەنيەتى بار مەملەكەت. گەوگرافيالىق جاعىنان دا قازاقستانمەن كورشىلەس ورنالاسقان. سوندىقتان، ەكى ەلدىڭ اراسى تىنىش بولعانى جاقسى. ءبىز وتكەن جولى «جىبەك جولى» دەيتىن ورتاق جوبانى اشتىق. قازاقستان مەن قىتاي اراسىندا ۇلكەن ساۋدا-ساتتىق ءجۇرىپ جاتىر. سونداعىسى، ءبىزدىڭ سۇراپ وتىرعانىمىز، قىتاي جەرىندە جۇرگەن قازاقتىڭ قۇقىعىن شەكتەمەي تەڭدىك بەرۋ عانا. ول كىسى ساياساتكەر عوي. قىتاي مەن رەسەي سياقتى دەرجاۆالاردىڭ ورتاسىندا وتىرعاندا ساقتىق كەرەك. سونىڭ وزىندە، قۇرىلتايدا قابىلدانعان ماسەلەلەر، اتقارىلعان شارالار كوڭىلدەن شىقتى. پرەزيدەنتىمىز كوپ نارسەنى دۇرىس ويلايدى. كوبىنە كوپ، قولاستىنداعى ازاماتتاردىڭ ىنتاسى جەتپەي قالا ما، كوڭىلسىزدىك پە، ونىڭ جاقسى باستامالارى اياقسىز قالاتىن كەزدەرى بولادى.

- ءومىرحان اعا، ءسىز دەموكراتيالىق پرينتسيپتەر ءسوز جۇزىندە عانا ەمەس، ءىس جۇزىندە دە ورىندالىپ جۇرگەن گەرمانيادان كەلدىڭىز. جالپى، بىزدە بۇنداي ماسەلەلەر توتەسىنەن قويىلاتىن كەزدەر سيرەك. ءسىز كەزەكتەن تىس ءسوز الىپ، وسى ماسەلەنى ەلدىڭ دە، ەلباسىنىڭ دا نازارىنا ۇسىندىڭىز. مىنا ءبىز، ەكراننىڭ سىرتىندا «ءاپ، بارەكەلدى!» دەگەنىمىزبەن، اق وردانىڭ اينالاسىنداعى كەي كىسىلەرگە مۇنداي باتىرلىق ۇناي بەرمەيدى. بىرەۋدىڭ جولىن كەسىپ كەتتىم دەپ ويلامايسىز با؟

- جوق، بىرەۋدىڭ جولىن كەسىپ، ىسىنە كەدەرگى كەلتىردىم دەپ ويلامايمىن. مەن ءسوز سۇرادىم. ەلباسىنىڭ ءوزى سويلە دەدى. سول قۇرىلتايدا پرەزيدەنت نۇرسۇلتان نزاارباەۆتىڭ ءوزى: «ءبىز تاۋەلسىزدىك العان جىلدارى سانىمىز 40 پايىز ەدى. قازىر قازاقستانداعى قازاقتىڭ سانى 70 پايىزدىڭ ۇستىنە شىقتى» دەدى. ءوزى باستاماشى بولعان لاتىن الىپبيىنە كوشۋ تۋرالى ايتقاندا دا، «مەن 2025 جىلعا دەيىن ۋاقىت بەرگەن ەدىم. قازىر كورىپ وتىرمىن، ءبىز لاتىنعا ەرتەڭ-اق كوشۋگە دايار ەكەنبىز» دەدى.

دەمەك، ول كىسى دە ءبىلىپ وتىر. شارتاراپقا تارىداي شاشىلعان قازاقتىڭ ءوسىپ كەلە جاتقانىن  ەلباسى بىلەدى. قازاقستاننىڭ قازاقيلانىپ كەلە جاتقانىن بىلەدى. ءبىز تۇبىندە قازاقي مەملەكەت بولامىز.

- نەگىزى بۇل دۇنيەجۇزى قازاقتارى قاۋىمداستىعىنىڭ كوتەرەتىن ماسەلەسى ەدى...

- ەندى ونى مەن ايتپاسام، مەنىڭ ورنىمدا باسقا ءبىر قازاق كوتەرەر ەدى. مىنانى ايتا كەتەيىكشى، قازىرگى مەملەكەتتىك ساياسات دۇرىس. ەۋروپاداعى قازاقتارعا 1 جىلعا ۆيزا بەرسە، قىتايداعى قازاقتارعا 3 جىلعا ۆيزا اشىپ وتىر. دەمەك، ول جاقتاعى اعايىنعا كوڭىل بولىنگەن دەگەن ءسوز. ەندى ەپتەپ جاعدايلارىن جاساۋ كەرەك. قازاقستان ميلليارد حالقى بار مەملەكەت ەمەس قوي. استە-استە بولادى ءبارى. تەك قانا ەلباسىنىڭ توڭىرەگىندەگى ازاماتتار سالعىرت قاراماسا بولعانى.

- ءومىرحان اعا، ءسىز ءدال وسى ماسەلەنى گەرمانيا پارلامەنتىنە دەيىن جەتكىزدىڭىز. ول جاقتان قانداي شەشىم نەمەسە ىقپال بولۋى مۇمكىن؟ گەرمانيا بۋندەستاگى – ەۋرو پارلامەنت نەمەسە بۇۇ ەمەس قوي. گەرمانيا بۇل جاعدايدا ءۇشىنشى تاراپ. گەوگرافيالىق ورنالاسۋى دا باسقا.

- ول جاقتا ءاربىر ساياسي پارتيانىڭ ىشىندە ادام قۇقىقتارى ماسەلەسىمەن اينالىساتىن بولىمدەر بار. مەن سولارمەن حابارلاستىم. ولار ماعان مالىمەتتەردى جيناپ بەر دەدى. مارگارەتە باۋەس حانىم «جاسىلدار» پارتياسىنىڭ دەپۋتاتى. ول كىسىنىڭ قولى ۇزىن.

الدىمەن، ارينە، قازاقستاننىڭ ءوز ۇكىمەتى ارالاساتىن شارۋا عوي. ەگەر قازاقستاننىڭ قۇزىرلى مەكەمەلەرىنىڭ كۇشى جەتپەي جاتاتىن بولسا، نەمىس بۋندەستاگى ارقىلى ماسەلەنى حالىقارالىق دەڭگەيدە تالقىلاۋعا ابدەن ۇمكىندىك بار. بۇل ماسەلەگە اقش-تا، ەۋروپارلامەنت تە بەيجاي قارامايتىنى انىق.

- ءسىزدىڭ قولىڭىزدا، قانداس ازاماتتاردان كەلگەن ارىز-شاعىم، ءوتىنىش، حاتتار بار ما؟

- ارينە، بىزگە ءبىرىنشى كەزەكتە فاكتى جيناۋ كەرەك. ونىڭ ۇستىنە بۇل ماسەلە ءالى بۋندەستاگقا بارعان جوق. تەك قانا وبلىستىق پارلامەنتتىڭ قاراۋىندا. كۇزدە گەرمانيادا پارلامەنت سايلاۋى وتەدى. بۇل كىسى، مارگارات باۋەس حانىم سول بۋندەستاگقا وتەتىن كانديدات. «جاسىلدار» پارتياسى، كۇللى الەملەگى ادام قۇقىقتارىنىڭ شەكتەلۋى ماسەلەسىمەن تىكەلەي اينالىساتىن پارتيا. ال بىزگە بۋندەسكە شىعۋى ءۇشىن ناقتىلى دالەلدەر كەرەك. مەن العاش رەت، مارگارەت حانىمعا وسى جايتتى ايتقانىمدا، ول كىسى قىتايداعى قازاق ازاماتتارىنىڭ جاعدايىن ۇلكەن بۋندەستاگتا تالقىعا سالۋعا ۋادە بەردى.

نەگىزى، ءبىز قىتايدان كوپ نارسە سۇراپ وتىرعان جوقپىز. مەن ىشكى قىتايدى بارىپ كوردىم. ىشكى قىتايدىڭ حالقى قالاي ءومىر ءسۇرىپ جاتسا، ءبىزدىڭ قانداس اعايىندارعا دا تەڭدەي جاعداي جاسالۋى ءتيىس. قازىرگى تاڭدا الباتى ءبىر سىلتاۋلارمەن ادام قۇقىقتارىن شەكتەپ، ساياسي، قالا بەردى ادامي قىسىم جاساپ جاتقانى اقىلعا قونىمسىز. باياعىدا اكەلەرىمىز بەن اتالارىمىز 70 جىل كورگەن قورلىقتى جيىرما ءبىرىنشى عاسىردا كورسەتىپ وتىرعانى ميعا سىيمايدى.

مىنانى ۇىتپاعان ءجون! قىتايداعى قازاقتار، قازاقستان-قىتاي قارىم-قاتىناسىن جالعايتىن التىن كوپىر. ول جاقتا دا ءبىر اپەرباقاندار بار سياقتى. ءتىپتى، بۇل ايماقتىق باسشىلاردىڭ جاساپ وتىرعانى بولۋى مۇمكىن. ونىڭ ءبارىن اقىلمەن شەشۋگە بولادى عوي.

- الەمدە ءۇش ەل ءوز قانداستارىن شاقىرتتى. الدىرتتى. قازاقستان، يزرايل جانە گەرمانيا. گەرمانيانىڭ قانداستاردى الدىرتۋ ساياساتى مەن قازاقستاننىڭ ساياساتىنىڭ ايىرماشىلىعى قانداي؟

- نەمىستەردىڭ ءبىر ىستەيتىنى – ولار نەمىس ەكەنىن دالەلدەسە، كونسۋلدىقتان پاسپورت الىپ شىعادى. مىنا قازاقستاننان كوشىپ جاتقان نەمىس ازاماتتارىنان قازاقستاندا سوتتالعاندىعى بار ما، جوق پا دەگەن قۇجات جيناپ جاتقان جوق. سەن نەمىسسىڭ بە، دەمەك، سەن گەرمانيا ازاماتىسىڭ! بولدى، ءبىتتى.

مەن ويلايمىن، قازاقستان دا سوعان كەلە جاتىر. ءبىر ەرەكشەلىگى ءبىزدىڭ كەشە قابىلداعان كەيبىر شارالار نەمىستەردە دە جوق. مىسالى، «وتانداستار» قورىن قۇرۋ يدەياسى بىزدە عانا بار. نەمىستەردە ءجۇز جىلدىق سيستەما – ساياسات. ال ءبىزدىڭ جۇيە جاڭا جۇيە. تولىقتىرىلىپ، جەتىلدىرىلىپ كەلە جاتقان جۇيە. سونىڭ وزىندە، ۇلكەن شارالار، جۇمىستار ىستەلىپ جاتىر.

ءبىز قىتايداعى، رەسەيدەگى قازاقتاردىڭ ماسەلەسىن كوتەرەيىك، اينالىپ كەلگەندە ءبىر قازاقتىڭ ءسوزى، ءبىر قازاقتىڭ ماسەلەسى. قازاقستاننىڭ بولاشاعى ءۇشىن. ەكى ەل تىنىش بولسا، ازاماتتار امان بولسا دەگەننەن باسقا نە سۇرايمىز؟. بىزگە ءبىرىنشى كەرەگى – قازاقستاننىڭ تاۋەلسىزدىگىنىڭ ماڭگىلىك بولۋى.

- راحمەت اعا! اماندىقتا جۇزدەسەيىك!

- وزدەرىڭىزگە دە راحمەت!

سۇحباتتاسقان  نۇرگەلدى ابدىعانيۇلى

Abai.kz