ءنابيجان مۇقامەتحانۇلى 1954 جىلى 12 ساۋىردە قازىرگى قحر-دىڭ شۇار ىلە  قازاق اۆتونوميالى وبلىسى توعىزتاراۋ اۋدانى مۇقىر اۋىلىندا دۇنيەگە كەلگەن. بۇل اۋىل ءتاڭىر تاۋدىڭ ەتەگىنە ورنالاسقان، الىستان ايگىلى قابانباي شوقىسى مەنمۇڭدالاپ ايباتىن اسىرسا، اينالاسى ورمان-توعاي، ءمولدىر بۇلاق، جاسىل قۇراقپەن كومكەرىلگەن جەر ءجاناتى جەتىسۋدىڭ اسا ءبىر كوركەم تۇسى ەدى. ول كەزدە بۇگىنگى مۇقىر، جىرعالاڭ، اعارسىن ءۇش اۋىل بىرىگىپ، ءبىر اۋماقتىق اكىمشىلىك قۇراپ، ورتالىعى مۇقىر بولاتىن-دى.

اكەسىنەن جاستاي جەتىم قالسا دا باردام اۋلەتتە ءوسىپ، ساۋاتىن ەرتە اشقان مۇقامەتحان زىكىرياۇلى وسى رايوننىڭ باس حاتشى قىزمەتىن اتقاردى. مۇقىر، جىرعالاڭنىڭ تابيعاتى قالاي كورىكتى بولسا، ادامدارى دا سونداي كەسەك، ءور مىنەز، دارىندى ەدى. مەكتەپ اشىپ، كوپىر سالىپ، ومارتا ۇستاپ، كەنت تۇرعىزعان، ولكەلىك پارلامەنتتىڭ مۇشەسى دارۋباي ءسورتىۇلى اۋدان اكىمى، ايماقتىڭ ورىنباسار ءۋاليى قىزمەتىن اتقارىپ، ەلىنىڭ مادەني اعارتۋ الەۋمەتتىك ىسىنە ولشەۋسىز ۇلەس قوسقان، ءۇش ايماق توڭكەرىسى كەزىندە ايگىلى توعىزتاراۋ اتتى پولكىن ۇيىمداستىرىپ قۇرعان جانبولات ءسورتىۇلى دا وسى ءوڭىردىڭ تۋمالارى بولاتىن.

وسىنداي جەردە تۋىلعان ءنابيجاننىڭ ءوز اتا-تەگى دە بەلدەۋىنەن ات، استىنان تاق كەتپەگەن، داۋلەت قونىپ، ىرىس دارىعان قازاقتىڭ ناعىز قاراكوگى بوپ كەلەدى. ارعى اتاسى بالاپان اۋليەلىگىمەن، ابىزدىعىمەن اتى شىققان. قابىرىنە كۇمبەز تۇرعىزىلىپ، جەرگىلىكتى حالىق قازىر دە بارىپ، ءتاۋ ەتىپ سيىناتىن ۇلكەن تۇلعا بولسا، ءۇش ۇرپاعىنا بولىستىق بيلىك جالعاسقان بايەكە بي قىزاي رۋىن ىلەگە باستاپ كەلگەن اتاقتى ءتورت ءبيدىڭ ءبىرى. بايەكە بي رەسەي-قىتاي قازاقتارىنىڭ سەزد سوتىندا ءۇش مارتە توبە بي بولعان، ادىلدىگىمەن، شەشەندىگىمەن بۇكىل جەتىسۋ جۇرتىن اۋزىنا قاراتقان داڭقتى بي ەدى.

ايگىلى اقىن تاڭجارىق جولدىۇلى ايداۋدا كەتىپ بارا جاتىپ ىلەمەن قوشتاسقاندا ايتاتىن “امان بول تەكەس، كۇنەس، مونعولىمەن; جىلقىسى ءابىتىنىڭ مىڭعا ىلىنگەن” دەگەندەگى ءابىتى قاجىعا ناكەڭ شوبەرە بولىپ كەلەدى. ءابىتىنىڭ تاعى ءبىر بالاسى ءتالىم اقالاقشى دىنگە بەرىك، ەلگە قورمال، اكە بايلىعىن جالعاستىرىپ كوك شۇبار جىلقى ۇستاعان باردام ادام-دى. 1951 جىلى كومپارتيا جاعىنان سەكسەن جاسقا قاراعان شاعىندا اتىلىپ كەتسە دە ول وتىرعان جايلاۋدى وتىرىقتى حالىق ءتالىم جىرعالاڭى دەپ اتايدى. وسىنداي اۋلەتتە دۇنيەگە كەلىپ، اجەسىنىڭ الاقانىندا ەرتەگى ەستىپ، بالالىق بالداۋرەنىن مامىراجاي وتكىزىپ جاتقان بالا ءنابيجان اۋلەتتىڭ باسىنا ۇيىلگەن قارا بۇلتتى سەزبەي دە قالدى.

ادام تاعدىرىن ويىنشىق قۇرلى كورمەي، وزبىرلىقپەن بيلىككە كەلگەن قىتاي كومپارتياسى ەكى تىزگىن، ءبىر شىلبىر قولىنا تيگەن سوڭ دا كانىگى وكتەم، ناۋقانشىل ساياساتىن جالعاستىردى. «كومۋنالاندىرۋ»، «ۇلكەن سەكىرىس»، «شويىن قورىتۋ» ناۋقاندارى سالدارىنان قىتايدى اشتىق جايلادى. «الەمدە اشتىق جايلاسا دا تاشكەنت پەن ىلەدە اشتىق بولمايدى» دەگەن اتالار ءسوزى ادىرا قالدى. رومانتيك اقىن، ماسكەۋدەن باسقا شەتەلدى كورمەگەن، «كاپيتالدى» وقىسا دا، ديقاندىق تابيعاتىن وزگەرتپەگەن كوسەم ماو مەن ونىڭ سەرىكتەرى اشتىقتىڭ سەبەبىن سىرتقى جاۋدان (كسرو) جانە ىشكى سوتسياليزمگە قارسى شەنەۋنىكتەردەن كورىپ، كادرلاردى تازارتۋ قوزعالىسىن جۇرگىزدى. حاتشى كەزىندە حالىقتىڭ قامىن كوبىرەك كۇيتتەپ، سولاقاي بەلسەندىلەردىڭ بەتىن قايتارىپ، ءاربىر وتباسىعا ساۋىن سيىر قالدىرىپ، ءار بوسانعان ايەلگە قالجا جەگىزگەن، سوقاعا ادام ەمەس وگىز جەككىزگەن مۇقامەتحان زىكىرياۇلى الدىمەن قاراۋىلعا ءىلىندى. ىشكى قىتاي مەن جەرگىلىكتى ۇلتتىڭ تۇرمىسىنداعى، سالت-ساناسىنداعى، وندىرىسىندەگى الشاقتىقتى بايقاپ سوعان قاراپ ساياسات بەلگىلەۋى، ارعى تەگىنىڭ باي بولۋى، تۋىستارىنىڭ ۇكىمەتكە قارسى كوتەرىلىسكە شىعۋى وسىنىڭ ءبارى ونىڭ قىلمىسى سانالىپ جۇمىسىنان بوساپ، قالپاق كيىپ «ەڭبەكپەن وزگەرتۋگە» اۋىلعا تۇسىرەدى.

سونىمەن، مۇقاڭ توپتى جانىمەن جىرعالاڭداعى اعاسى احمەتتىڭ قاسىنا كوشىپ بارىپ، ءۇش بولمەلى پاتەردىڭ ءبىر بولمەسىنە قىسىلا-قىمتىرىلا ورنالاسىپ، ولمەستىڭ كۇنىن كورە باستايدى.

حاتشىنىڭ بالاسىنان «ساياسي سەنىمسىز» ادامنىڭ بالاسىنا اينالعان، ەس بىلە ءومىردىڭ كەرمەك ءدامىن سەزىنگەن بالا ءنابيجان 1961 جىلى مەكتەپ تابالدىرىعىن اتتادى. قورلىق پەن جوقشىلىق جاسىتا الماعان، زەرەك تە وجەت بالا مەكتەپتى بىتىرگەنشە ۇزدىك وقيدى.

قولىنان سۋسىپ بارا جاتقان بيلىكتى قايتارىپ الۋ ءۇشىن وقۋشىلار مەن ستۋدەنتتەردى ايداپ سالىپ، عاسىرلار بويى قالىپتاسقان سالت-سانا، داستۇرگە، قۇندىلىقتارعا تۇكىرىپ، بالانى اكەگە، شاكىرتتى ۇستازعا، ايەلدى ەرىنە جاۋ قىلعان اتى-شۋلى «مادەنيەت توڭكەرىسىنىڭ» سوڭىندا قالاعا سىيماي كەتكەن وسى ءبىر تاربيەسىز، ءبىلىمسىز، توبىر جاستاردان قۇتىلۋ ءۇشىن «ۇلى كوسەم» ماو «زيالى جاستار اۋىل-قىستاققا بارىپ كەدەي، تومەن ورتا ديقانداردىڭ قايتالاي تاربيەلەۋ كەرەك» دەپ ۇندەۋ جاريالادى. سول قاتاردا ءنابيجان دا اۋىلىنا بارىپ ءوندىرىس وتريادىنا كاسسير بولىپ العاشقى قوعامدىق جۇمىسىنا كىرىستى.

«مادەنيەت توڭكەرىسىنىڭ» سوڭىندا قىتاي رەفورماتورى دين سياوپين قايتادان ۇكىمەت قىزمەتىنە كەلىپ، تۇرالاعان ەكونوميكا، بىت-شىت بولعان قوعامدىق ءتارتىپ جونگە كەلە باستايدى. جوعارى وقۋ ورنى قالپىنا كەلەدى. وندىرىستىك تاربيەدە ادال ەڭبەك، جاقسى ناتيجە، كوركەم مىنەز-قۇلقىمەن كوزگە تۇسكەن جاستار جەرگىلىكتى ورىننىڭ تانىستىرۋىمەن جوعارعى وقۋعا قابىلدانا باستايدى. سول قاتاردا ناكەڭ دە ىلە قازاق اۆتونوميالىق وبلىسىنىڭ ورتالىعى قۇلجا قالاسىندا ەكى جىل دايىندىق كۋرسىنان ءوتىپ، 1977 جىلى قىتايدىڭ تاياۋ زامان، وسى زامان تاريحىندا ماڭىزدى ورىن الاتىن، توڭكەرىستىڭ، رەفورمانىڭ وتانى گۋانجوۋ قالاسىنداعى سۋن ياتسەن اتىنداعى مەملەكەتتىك ۋنيۆەرسيتەت تاريح فاكۋلتەتىنە وقۋعا تۇسەدى.

اتىلىپ شابىلعان، اشتىقتان، اۋىر ەڭبەكتەن ابدەن تۇرالاعان ءبىر اۋلەتتىڭ ءۇمىتىن ارقالاپ وقۋعا كەلگەن جاس جىگىت جاتپاي-تۇرماي بار ۋاقىتىن بىلىمگە جۇمسادى. ءۇشىنشى كۋرستا وقىپ جۇرگەندە العاشقى ماقالاسى قىتاي تىلىندە جاريالاندى. ۋنيۆەرسيتەت بىتىرگەن سوڭ ىلە قازاق اۆتونوميالىق وبلىسىنىڭ وبلىستىق ۇگىت-ناسيحات بولىمىندە مامان رەتىندە جۇمىس ىستەيدى.

1978 جىلى جەلتوقسان ايىندا قكپ ءحى كەزەكتى ءىىى پلەنۋمى قابىلدانعان تاريحي شەشىمدەرمەن قىتاي قوعامى رەفورما جانە دامۋ داۋىرىنە قادام باستى. قىتاي عىلىم اكادەمياسىنىڭ پرەزيدەنتى ايگىلى ارحەولوگ، اقىن گو مورو بيىك مىنبەردەن قىتايعا «عىلىم كوكتەمى كەلدى» دەپ جاريالادى.

1979 جىلى شىڭجاڭ قوعامدىق عىلىم اكادەمياسى عىلىمي قىزمەتكەر قابىلداۋ كونكۋرسىن جاريالادى. ءنابيجان مۇحامەتقانۇلى سول كونكۋرستان ءوتىپ، 1980 جىلى شىڭجاڭ قوعامدىق عىلىم اكادەمياسىنىڭ ورتالىق ازيا زەرتتەۋ ينستيتۋتىنا عىلىمي قىزمەتكەر بولىپ قابىلداندى. بۇل كەزەڭ ءنابيجان ومىرىندەگى ەڭ ۇلكەن بۇرىلىس كەزەڭى ەدى. اكادەميانىڭ قىزمەتكەرى دەگەن كۋالىكتى قولىنا العاندا ناكەڭ ەرەكشە تەبىرەندى. ەلى مەن جەرىنىڭ تاريحىن ساراپتاپ، عىلىمي اينالىسقا تۇسىرسەم دەگەن اسقاق ارمانىن ىسكە اسىرۋ ءۇشىن الاڭسىز ورتا كەرەك ەدى. مىنە، سول ارمانىنا جەتتى. قىتاي قازاقتارىنىڭ ايگىلى تاريحشىلارى نىعمەت مىڭجان، جاقىپ مىرزاحانۇلىنىڭ ۇلگىسىن الىپ، ونەگەسىن كوردى. شىنايى شابىت، رياسىز نيەتپەن قويان-قولتىق ارالاسىپ ەڭبەك ەتتى.

جاڭادان قۇرىلعان اكادەميادا بار نارسە جوقتان بار بولىپ، تىڭنان تۇرەن سالىندى. سول قاتاردا ناكەڭ دە قازاق تاريحىن نەگىز ەتىپ، ورتالىق ازيا جانە قازاقستان مەن قىتاي قارىم-قاتىناس تاريحىن زەرتتەۋدى ءوزىنىڭ دامۋ باعىتى دەپ بەلگىلەدى. ءارى وسى باعىتتا تالماي ەڭبەكتەندى. 1981 جىلى بۇكىل قازاقستان ءوز ەركىمەن رەسەي بودانى بولعاندىعىنىڭ 250 جىلدىعىن دابىرايتىپ تويلاپ جاتقاندا، جاس عالىم ءنابيجان شىڭجاڭ قوعامدىق عىلىم اكادەمياسى وتكىزگەن عىلىمي-تەوريالىق كونفەرەنتسيادا ءوزىنىڭ العاشقى تىرناق الدى تۋىندىسى «پاتشالىق رەسەيدىڭ قازاقستاندى وتارلاۋى جانە قازاق حالقىنىڭ قارسىلىق كۇرەسى» اتتى بايانداماسىن وقىپ ءوز ۇستانىمىن ايگىلەدى. بۇل باياندامانى سول كەزدەگى اكادەميا پرەزيدەنتى، تاريحشى گۋ باۋ وتە جوعارى باعالاپ «مىنا ءنابيجان قاۋاشىق جارىپ، گۇل اشىپ كەلە جاتقان جاس وركەن بولاشاعى زور. عىلىمدا وسىنداي جاستاردى قولداۋىمىز كەرەك» دەدى. وسىدان كەيىن شابىتىنا شابىت قوسىپ، جىگەرىن جانىعان ءنابيجان عىلىمنىڭ ايدىنىندا قۇلاشىن كەڭ جازىپ، كوسىلە ءجۇزدى. «ابايدىڭ الەۋمەتتىك يدەياسى» (1983 جىل), «ابىلاي حان تۋرالى زەرتتەۋ» (1984 جىل) وسىلاي دۇنيەگە كەلدى. مىنا قىزىقتى قاراڭىز كومپارتيا بيلىككە كەلگەننەن باستاپ يدەولوگيا سالاسىن شەڭگەلىنە ۇستاپ حان، سۇلتان، بي، باعلانداردى مانسۇقتاپ، حالىقتىڭ جادىن ۇمىتتىرۋعا بارىنشا كۇشىن سالدى. اسىرەسە، ءۇش ايماق توڭكەرىسىنىڭ وتى تۇتانعان نىلقى مەن وزبىر بيلىككە قارسى ءۇش ايماقتىڭ باتالون كومانديرى مالىكاجى بالعىنبايۇلى باستاعان «جىرعالاڭ كوتەرىلىسىنىڭ» وشاعى بولعان توعىزتاراۋدا بۇل ساياسي ارەكەت سۇراپىل ءجۇردى. سول قارالى جىلداردا جانبولات مالىكاجى، ءتالىم باستاعان ەلدىڭ يگى جاقسىلارىنان 96 ادام اتىلىپ، قالعاندارى تۇرمەگە توعىتىلدى. توراعا ماو تسزەدۋن ىشكى ىستەر ءمينيسترى لو رۋيچينعا جولداعان «حالىقتىڭ مىڭنان ءبىرىن اتۋ كەرەك» دەگەن قۇپيا تەلەگرامماسىنىڭ رۋحىن گەنەرال ۋان جىڭ شىڭجاڭدا اسىرا ورىندادى. كەيىنگى «مادەنيەت توڭكەرىسى» كەزىندە اۋدان كادرلارىنىڭ 90 پايىزى كۇرەسكە تارتىلىپ، تۇرمەگە قامالدى، تومەنگە ايدالدى. اكىم رازۋان شەگە جۇتىپ، تاعى ءبىر اكىم ەرەجەپ ءوزىن-ءوزى باۋىزدادى. ارينە مۇنىڭ ءبارىن كوممۋنيستەر بىلمەي، قاتەلەسىپ ىستەگەن جوق. ءبارىن الدىن-الا جوسپارلاپ، ساتىلاپ ىستەدى. ماقساتى از حالىقتىڭ جادىن ۇمىتتىرىپ، ساعىن سىندىرۋ ەدى. ءبىر اۋىل ول كەزدە ءبىر رۋ-ءبىر اۋىل بولىپ وتىراتىن. ءبىر اۋىلدان 60-70 ادام اتىلىپ، قالىڭ جەسىر مەن جەتىمنىڭ مۇڭ-زارىن ەستىپ، كوز جاسىن كورىپ وسكەن ءنابيجاننىڭ 30-جىلدان كەيىن ۇلتتىڭ رۋحاني اتاسى اباي مەن ۇلت تاۋەلسىزدىگىنىڭ تۋى ابىلايدان باستاپ ماقالا جازۋى تەگىن بولماسا كەرەك. اتادان بالاعا قانمەن دارىپ كەلە جاتقان كوشپەلىلەردىڭ ەركىندىك سۇيگىش رۋحىن ارقانداي كۇش قانداي جاعدايدا دا وشىرە المايدى. «ادامنىڭ ەسەبىنەن اللانىڭ ەسەبى تۇگەل» دەگەن قىتاي ماقالىنىڭ ءمانى وسى قۇبىلىستى ايعاقتاسا كەرەك.

ءبىلىم دە كەن سياقتى عوي، قازعان سايىن تەرەڭدەي بەرەدى. العاشقى تابىسىنا قاناعاتتانباي ورەسىن كوتەرگىسى كەلگەن ناكەڭ 1985 جىلى ايگىلى پەكين ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ پروفەسسورى، ورتا ازيا تاريحىنىڭ بىلگىرى چجان گۋانداننىڭ اسپيرانتى بولۋعا ەمتيحان بەرەدى، ناتيجەدە 5 ساباقتىڭ ەكەۋىنەن قۇلاپ ساتسىزدىككە ۇشىرايدى. ناكەننىڭ كاسىبي بىلىگىنە كوزى جەتكەن پروفەسسور: «مەن ەندى ەكى جىل اسپيرانت قابىلدامايمىن، ماعان ەكى جىلعا ستاجيروۆكاعا كەل» دەپ شاقىرادى. سونىمەن ناكەڭ چجان گۋانداننىڭ جەتەكشىلىگىندە 2 جىل (1985-1987) پەكين ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ تاريح فاكۋلتەتىندە ءبىلىمىن جەتىلدىرىپ، بىلىكتىگىن ارتتىرادى.

پەكين ۋنيۆەرسيتەتى قىتايدا عانا ەمەس الەمگە تانىمال جەتەكشى ۋنيۆەرسيتەتتەردىڭ ءبىرى. عىلىم، دەموكراتيا، كىسىلىك قۇقىق، دەربەس وي-سانا ءداستۇرى بولعان بۇل ۋنيۆەرسيتەتتە بۇكىل قىتايدىڭ قوعامدىق وي-ساناسى تالقىعا ءتۇسىپ، ءتۇرلى-ءتۇستى تانىم يدەيالار تارتىسى بۇرق-سارق قايناپ جاتاتىن. سول كەزدە پەكين ۋنيۆەرسيتەتى مەن پەكين ورتالىق ۇلتتار ۋنيۆەرسيتەتىندە كەشكى ۋاقىتتا ۇلكەن اۋديتوريالاردا اتاقتى عالىمدار ءارتۇرلى تاقىرىپتاردا ەركىن ءدارىس وقيدى. ناكەڭ سول دارىستەردى تىڭداي ءجۇرىپ قوعامدىق سانادا ۇلكەن سەكىرىستەرگە قول جەتكىزدى، ءوزىنىڭ عىلىمي زەرتتەۋ مەتالوگياسىن جەتىلدىرە ءتۇستى. سونىمەن ناكەڭنىڭ عىلىمي، قوعامدىق ومىرىندە جاڭا كوكجيەكتەر اشىلىپ، ساپالىق، ساندىق كورسەتكىشتەر بوي كوتەردى. «حان پاتشالىعى داۋىرىندەگى عۇندار مەن ۇيسىندەردىڭ قارىم-قاتىناستارى»، «شىڭعىس حاننىڭ ورتا ازيا ەلدەرىن جەڭۋ سەبەپتەرىنە تالداۋ» مىنە وسى كەزەڭنىڭ جەڭىسى ەدى. قىتاي مەملەكەتتىك ءبىرىنشى تاريحي مۇراعاتىندا وتىرىپ، وردا كۇندەلىكتەرىن پاراقتاپ جيناعان ماتەريالدارىنا نەگىزدەلىپ قازاق-قىتاي (تسين پاتشالىعى), قازاق-جوڭعار، قازاق-قوقان قاتىناستارى جونىندە كەشەندى زەرتتەۋلەر جۇرگىزدى.

ناكەڭنىڭ جەتكەن جەتىستىگى قىتاي ءتىلدى جۋرناليستەردىڭ نازارىن اۋدارىپ، كوپتەگەن گازەت-جۋرنالداردا تانىستىرىلا باستادى. بۇل كەز قىتاي ەكونوميكاسى، يدەولوگياسى كۇشىنە ءمىنىپ، جەرگىلىكتى ۇلتتاردىڭ ءتىلى، ءدىنى، ءداستۇرى، مادەنيەتى قارسىلىق قۋاتىنان ايىرىلىپ، داعدارىسقا ءتۇسىپ، قىتايشا جازىپ، قىتايشا ويلايتىن ورتا قالىپتاسا باستاپ ەدى. سول كەزدە ناكەڭ: «مەن-قازاقپىن» دەپ سۇحبات بەردى.

1989 جىلى ءنابيجان شىڭجاڭ قوعامدىق عىلىمدار اكادەمياسى ۇلتتار زەرتتەۋ ينستيتۋتىنىڭ ديرەكتورىنىڭ عىلىمعا جاۋاپتى ورىنباسارى بولىپ تاعايىندالدى. سول جىلى جەتەكشى عىلىمي قىزمەتكەر اتاعىنا يە بولدى. 1990 جىلى ءوز ماماندىعىندا تابىسقا جەتكەن «ون ۇزدىك قىتاي جاستارىنىڭ» ءبىرى بولسا، 1991 جىلى «قىتاي جاستار سىيلىعىنىڭ» يەگەرى اتاندى. 1983-1993 جىلدارى شىڭجاڭ جاستار اسسوتسياتسياسىنىڭ 2 مارتە تۇراقتى مۇشەسى بولىپ سايلاندى. 1990 جىلى بۇكىل قىتايلىق جاستار سەزىنىڭ VII كەزەكتەگى دەپۋتاتى بولىپ سايلانىپ، سول كەزدەگى قحر-نىڭ توراعاسى تسزەن تسزەنميننىڭ قابىلداۋىندا بولىپ، ەستەلىك سۋرەتكە ءتۇستى. وسى جىلدارى كوپتەگەن ماقالالارى ولكەلىك، مەملەكەتتىك سىيلىقتارمەن ماراپاتتالدى.

ناكەڭ وسى ون نەشە جىلدىڭ ىشىندە قىتايدا تاريح سالاسى بويىنشا جەتەكشى مامان، جاستار اراسىندا ەليتا رەتىندە قالىپتاسىپ ۇلگەرگەن-ءدى. 1979 جىلى قۇلجا قالاسىندا اتاقتى اۋدارماشى، پەكين ۇلتتار باسقارماسىن قۇرۋشىلاردىڭ ءبىرى داۋەن اقساقالدىڭ قىزى گۇلنۇرمەن وتباسىن قۇرىپ، زاۋرە، ماردان اتتى ۇل-قىز ءسۇيىپ ۇلگىلى وتباسى، كەلەشەگىنەن ۇلكەن ءۇمىت كۇتتىرگەن مامان، قوعامعا تانىلا باستاعان قايراتكەر رەتىندە ءۇرىمشى قالاسىندا مامىراجاي ماعىنالى ءومىر ءسۇرىپ جاتتى. اكادەميا باسشىلارى  جاڭا مىندەتتەر جۇكتەلەتىنەن قۇلاق قاعىس ەتكەن. ازامات، مامان رەتىندە وزگەنىڭ تۇسىنە كىرمەيتىن بيىك مارتەبە، جارقىن بولاشاق قول بۇلعاپ تۇرعان.

زورلىق پەن زومبىلىققا قۇرىلىپ، تاريحى جازىقسىزدار مەن قورعانسىزداردىڭ ناقاق كوز جاسىنا سۋعارىلىپ، قانىمەن جازىلعان ۇرەيدىڭ ۇياسى – كەڭەس يمپەرياسى ءوز وزەگىنە تۇسكەن قۇرتتان وپىرىلا قۇلاعاندا الەم كارتاسىندا تاۋەلسىز رەسپۋبليكالار بوي كوتەردى. تۇڭعىش ەلباسى نۇرسۇلتان نازارباەۆ جاڭا جىلدىق قۇتتىقتاۋىندا الەمدە تارىداي شاشىراعان قانداستارعا ارناۋ ايتىپ، دۇعاي-دۇعاي سالەم جولدادى. جازۋشى سماعۇل ەلۋباي: «الىستاعى اعايىنعا اشىق حاتىن» جازىپ، جاس مەملەكەتتىڭ كەرەگەسىن جايىپ، شاڭىراعىن كوتەرىپ، ۋىعىن شانشىسۋعا قانداستارىن شاقىردى. تاريحشى، ازامات رەتىندە ناكەڭ ءوز تاڭداۋىن جاسادى. بىرلەسىپ جۇمىس جاساۋعا شاقىرعان جاپون ارىپتەستەرىنە راحمەتىن ايتىپ 1993 جىلى ساۋىردە تاريحي وتانى قازاقستانعا ات باسىن بۇردى. كۇندە قۇنسىزدانعان اقشا، ماۋسىمدا بەرىلمەيتىن ەڭبەكاقى، قاڭىراعان دۇكەن، بۇكىل قازاق زيالىسىنىڭ ۋايىمى بولعان پاتەر ناكەڭدى قاجىتقان جوق. ەڭبەگىنىڭ وتەۋى ەلىنىڭ اماندىعى، تاۋەلسىز ۇرپاقتىڭ جارقىن بولاشاعى دەپ ءبىلدى. جاتاقحانادان جاتاقحاناعا كوشىپ ءجۇرىپ، ەركىن وي، ىزگى ماقسات قوس قاناتى بولىپ سۇيىكتى ءىسىن جالعاستىردى. 1995 جىلى 21 ساۋىردە اكادەميك ماناش قوزىباەۆتىڭ جەتەكشىلىگىمەن ۇلتتىق عىلىم اكادەمياسىنىڭ ش.ءۋاليحانوۆ اتىنداعى تاريح جانە ەتنولوگيا ينستيتۋتى جانىنداعى عىلىمي كەڭەستە «قازاق-قىتاي قارىم-قاتىناستارىنىڭ دامۋ تاريحى ء/حVىى-حح عاسىرلار ارالىعىندا/» اتتى تاقىرىپتا تاريح عىلىمدارىنىڭ كانديداتى عىلىمي دارەجەسىن قورعادى. 2001 جىلى 28 جەلتوقساندا ءال-فارابي اتىنداعى قازۇۋ جانىنداعى كەڭەستە «قىتايداعى قازاقتاردىڭ قوعامدىق تاريحى(1860-1920)» اتتى تاقىرىپپەن تاريح عىلىمدارىنىڭ دوكتورى عىلىمي دارەجەسىن قورعادى. بۇل ديسسەرتاتسيا سول جىلعى رەسپۋبليكا بويىنشا ەڭ ۇزدىك عىلىمي دوكتورلىق ديسسەرتاتسيا بولىپ باعالاندى. بۇل كەزدە ناكەڭنىڭ زەرتتەۋ اياسى بارىنشا كەڭەيدى. ول ەسكى قىتاي تىلىندەگى جازبا دەرەكتەرگە نەگىزدەلىپ وتىرىپ قازاق مەملەكەتتىگىنىڭ قاينار كوزى بولىپ سانالاتىن ءۇيسىن-قاڭلى مەملەكەتتەرىنىڭ تاريحىن زەرتتەدى. ءارى كونسەپتسيانى عىلىمي تۇرعىدان دالەلدەپ شىقتى. التىن وردا مەن مونعول يۋان يمپەرياسى، تەمىر اۋلەتى مەن مين پاتشالىعى اراسىنداعى قارىم-قاتىناستاردى زەرتتەپ، سارالاي كەلە قازاق مەملەكەتىنىڭ ساق، عۇن، ءۇيسىن، قاڭلىلاردان باستالىپ تۇرىك قاعاناتتارى، جوشى ۇلىسى، التىن وردا، اق وردامەن جالعاسقان، بىرتىندەپ تۇتاستانىپ، قالىپتاسۋ تاريحىن دايەكتەپ شىقتى.

ناكەڭ وتانعا ورالعان سوڭ عىلىمي زەرتتەۋمەن بىرگە ۇستازدىقپەن اينالىستى. 1993-1997 جىلدارى ابىلاي حان اتىنداعى قازاق حالىقارالىق قارىم-قاتىناستار جانە الەم تىلدەرى ۋنيۆەرسيتەتىندە قازاق توبىنا جاپون تىلىنەن كۋرس اشىپ ءدارىس وقىدى. 2000 جىلى ءال-فارابي اتىنداعى قازۇۋ تاريح فاكۋلتەتىنىڭ دەكانى پروفەسسور مامبەت قويگەلدىنىڭ شاقىرتۋىمەن دوتسەنت، پروفەسسور، كافەدرا مەڭگەرۋشىسى بولىپ قىزمەت اتقاردى. 2007 جىلى قىركۇيەكتەن بەرى ءال-فارابي اتىنداعى قازۇۋ حالىقارالىق قاتىناستار فاكۋلتەتىنە اۋىسىپ، قازىرگە دەيىن سوندا پروفەسسور بولىپ جۇمىس ىستەيدى. 2012 جىلدان بەرى ۋنيۆەرسيتەت جانىنان قۇرىلعان «قازىرگى زامان قىتاي زەرتتەۋ ورتالىعىنىڭ» ديرەكتورى مىندەتىن اتقارادى.

ەلىنە الام دەپ ەمەس، بەرەم دەپ كەلگەن عالىمنىڭ جاڭا عاسىردىڭ العاشقى ون جىلدىعىندا كەڭ تىنىسى اشىلدى. ول 6 رەسپۋبليكالىق عىلىمي زەرتتەۋ جوباسىنا قاتىناسىپ، ۇجىمدىق عىلىمي مونوگرافيالار جازدى. قازىرگە دەيىن 270-تەن استام عىلىمي جانە تەوريالىق، تانىمدىق ەڭبەكتەردىڭ، 13 عىلىمي مونوگرافيالار مەن وقۋ قۇرالدارىنىڭ اۆتورى. ءتورت عىلىم كانديداتىن، 2 عىلىم دوكتورى (PhD), 60-تان استام ماگيستر تاربيەلەپ قاتارعا قوستى. تاۋەلسىز ەلدىڭ عالىمى رەتىندە ناكەڭ 2007 جىلى پەكيندە وتكەن دۇنيەجۇزى تاريحشىلار اسسوتسياتسياسىنىڭ كونگرەسىنە قاتىناستى. گەرمانيادا، شۆەيتساريادا، تۇركيادا، وڭتۇستىك كورەيادا وتكىزىلگەن عىلىمي كونفەرەنتسيالاردا بايانداما جاسادى. اسىرەسە پەكيندەگى كونگرەستە رەسەيدىڭ ايگىلى قىتايتانۋشىسى 90-عا كەلگەن ابىز اقساقال، اكادەميك ۆ.تيحۆەنسكيدەن باتا الدى. مۇنىڭ ءوزى ناكەڭنىڭ قىتايتانۋشىلار اراسىنداعى سالماعىن ساراپتاپ تۇر.

ۇلى ۇستاز احمەت بايتۇرسىنۇلى ايتقانداي «ەرىم دەيتىن ەل بولماسا، ەلىم دەيتىن ەر قايدان بولسىن». تاۋەلسىز ەلى ناكەڭدى باعالاپ كەلەدى. 2008-2009 وقۋ جىلىندا قازۇۋ ۇزدىك وقىتۋشىسى بولىپ باعالانسا، 2009 جىلى قر «جوعارعى وقۋ ورىندارىنىڭ ۇزدىك وقىتۋشىسى گرانتىنىڭ» يەگەرى بولدى. ونىڭ ەسىمى رەسپۋبليكالىق ەنتسيكلوپەدياعا، انىقتاماعا، سوزدىكتەرگە كىردى. قازۇۋ دوكتورلىق ديسسەرتاتسيا كەڭەستىڭ مۇشەسى، كەڭەس توراعاسىنىڭ ورىنباسارى، ل.ن.گۋميلەۆ اتىنداعى ەۋرازيا ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ تاريح عىلىمدارى بويىنشا دوكتورلىق كەڭەستىڭ مۇشەسى. رەسپۋبليكالىق ءبىلىم جانە عىلىم مينيسترلىگىندە تاريح عىلىمدارى بويىنشا ساراپتاۋ كەڭەسىنىڭ مۇشەسى لاۋازىمىن اتقارادى.

ناكەڭ ءوز ەلىنىڭ ناعىز پاتريوتى. ول ايعاي-اتتانعا، ناۋقانعا جانى قاس. نە جازسا دا، نە ىستەسە دە وتانىنىڭ ستراتەگيالىق مۇددەسىن ءبىرىنشى ورىنعا قويادى. ءوزىنىڭ ىرگەلى زەرتتەۋلەر نەگىزىندە قازاق-قىتاي قارىم-قاتىناستارىنىڭ تۇيىمشىكتەرىن ايشىقتاپ بەردى. 1991 جىلى قىتايدا ءجۇرىپ جازعان ماقالاسىندا ابىلاي حاننىڭ تسين ورداسىنا ويرات-توتىڭ جازۋىمەن حات جازعانىن زەرتتەي كەلە، سول كەزدە قازاق ورداسىندا قۇجات جازۋ مادەنيەتىنىڭ قالىپتاسقانىن دالەلدەسە، وتانعا ورالعان سوڭ، ابىلايتانۋ عىلىمىنىڭ قالىپتاسۋى مەن دامۋىنا ايتارلىقتاي ۇلەس قوستى. اسىرەسە ەجەن حاننىڭ وردا قۇجاتتارى مەن كۇندەلىكتەرىنە سۇيەنە وتىرىپ، قازاق حاندىعىنىڭ تسين يمپەرياسىنا ۆاسسال بولماعاندىعىن، ياعني كەيبىر ەلدەر سياقتى سالىق تولەپ، اسكەري بورىش وتەۋىنە ءماجبۇر بولماعاندىعىن، ىشكى-سىرتقى قارىم-قاتىناستا دەربەس ساياسات ۇستانعانىن دالەلدەپ بەردى. سونداي-اق قىتايدىڭ قازاق ەلى تۋرالى كونسەپتسياسىنىڭ تاريحي وزگەرىستەرى، باتىس بولىكتى يگەرۋ ستراتەگياسى تۋرالى قۇندى پىكىرلەر ايتتى.

ادال ەڭبەك، قايسار مىنەزىمەن، قۇداي بەرگەن دارىنىن ەل يگىلىگىنە ارناعان، بابالار اماناتىن ارقالاپ كەلىپ شاكىرتتەرىنىڭ ۇلاعاتتى ۇستازىنا اينالىپ، ارىپتەستەرىنىڭ قۇرمەتىنە بولەنگەن ەلىنىڭ ارداقتىسى ءنابيجان مۇحامەتحانۇلى الپىستىڭ اسقارىنا كەڭ تىنىستاپ، ەركىن ادىمداپ شىقتى. تاريحقا ەسەسى كەتكەن ەلىمىزدىڭ ەڭسەسى وسىنداي جانكەشتى عالىمداردىڭ ەڭبەگىمەن كوتەرىلمەك. تاريحقا ءنابيجان سالعان سۇرلەۋ كۇندەردىڭ كۇنىندە داڭعىلعا اينالىپ يگىلىگىن ەل-جۇرتى كورەدى دەپ سەنەمىز.

ءومارالى ادىلبەك

Abai.kz