تۇرسىن جۇرتباي. «قازاق اۋىلىنا – ازاماتتىق سوعىس جاريالادى!..»
1.
يدەولوگيا - بايسالدى مىنەزگە، پايىمدى پىكىرگە، تۇراقتى كوزقاراسقا يە تۇلعالاردى دا جول ايىرىعىندا انتەك اتتاتىپ، بۇرىس باستىرىپ جىبەرەدى. ەگەردە سول يدەولوگيا قانداي دا ءبىر كەك پەن وشتىكتىڭ، قارىمتا قايىرۋدىڭ قارۋىنا اينالسا - قاسىرەت. ال حح عاسىردىڭ وتىزىنشى جىلدارى تاپتىق تارتىستىڭ «جاۋىنگەرلىك قۇرالىنا» اينالعان كەڭەستىك يدەولوگيا مىڭنىڭ ەمەس، ميلليوننىڭ تاعدىرىن تالقىعا سالدى.
سونىڭ ىشىندە قازاق ۇلتىنىڭ سانا مايەگى ءىرىپ تىندى. قازاقتىڭ كوشپەلى ەكونوميكالىق قارىم-قاتىناسى بۇزىلىپ، شارۋاشىلىعىنىڭ شاڭىراعى ورتاسىنا ءتۇستى. ۇلتتىق ەمەس، كادىمگى مەملەكەتتىك مۇددەنىڭ ءوزى «جالاڭ ايعايدىڭ» قۇرباندىعىنا شالىنىپ، تالان-تاراجعا سالىندى. اقىرىندا بۇل جانىعۋ قازاق ەلىن ورىنى تولماس قاسىرەتكە دۋشار ەتتى. ءسويتىپ، قازاق جۇرتىن 1931-1932 جىلعى اشارشىلىققا الىپ كەلدى.
قازاق مەملەكەتىنىڭ اپاتقا بەت العانىن اڭعارعان سماعۇل سادۋاقاسوۆ، سۇلتانبەك قوجانوۆ، جالاۋ مىڭباەۆ، نىعىمەت نۇرماقوۆ، وراز جاندوسوۆ ىسپەتتى قايسار قايراتكەرلەر ەكى-ءۇش جىل قاسارىسا كۇرەستى. بىراق تا قۋجاق ءوزىنىڭ كوبىكاۋىز اككىلىگىن پايدالانىپ، قازاق زيالىلارىنىڭ اراسىنا سەزىك پەن سەكەم سەپتى. ولاردى تىڭشىلىق ارەكەت ارقىلى ىشتەن ىدىراتىپ، ويسىراتا سوققى بەرىلدى.
1.
يدەولوگيا - بايسالدى مىنەزگە، پايىمدى پىكىرگە، تۇراقتى كوزقاراسقا يە تۇلعالاردى دا جول ايىرىعىندا انتەك اتتاتىپ، بۇرىس باستىرىپ جىبەرەدى. ەگەردە سول يدەولوگيا قانداي دا ءبىر كەك پەن وشتىكتىڭ، قارىمتا قايىرۋدىڭ قارۋىنا اينالسا - قاسىرەت. ال حح عاسىردىڭ وتىزىنشى جىلدارى تاپتىق تارتىستىڭ «جاۋىنگەرلىك قۇرالىنا» اينالعان كەڭەستىك يدەولوگيا مىڭنىڭ ەمەس، ميلليوننىڭ تاعدىرىن تالقىعا سالدى.
سونىڭ ىشىندە قازاق ۇلتىنىڭ سانا مايەگى ءىرىپ تىندى. قازاقتىڭ كوشپەلى ەكونوميكالىق قارىم-قاتىناسى بۇزىلىپ، شارۋاشىلىعىنىڭ شاڭىراعى ورتاسىنا ءتۇستى. ۇلتتىق ەمەس، كادىمگى مەملەكەتتىك مۇددەنىڭ ءوزى «جالاڭ ايعايدىڭ» قۇرباندىعىنا شالىنىپ، تالان-تاراجعا سالىندى. اقىرىندا بۇل جانىعۋ قازاق ەلىن ورىنى تولماس قاسىرەتكە دۋشار ەتتى. ءسويتىپ، قازاق جۇرتىن 1931-1932 جىلعى اشارشىلىققا الىپ كەلدى.
قازاق مەملەكەتىنىڭ اپاتقا بەت العانىن اڭعارعان سماعۇل سادۋاقاسوۆ، سۇلتانبەك قوجانوۆ، جالاۋ مىڭباەۆ، نىعىمەت نۇرماقوۆ، وراز جاندوسوۆ ىسپەتتى قايسار قايراتكەرلەر ەكى-ءۇش جىل قاسارىسا كۇرەستى. بىراق تا قۋجاق ءوزىنىڭ كوبىكاۋىز اككىلىگىن پايدالانىپ، قازاق زيالىلارىنىڭ اراسىنا سەزىك پەن سەكەم سەپتى. ولاردى تىڭشىلىق ارەكەت ارقىلى ىشتەن ىدىراتىپ، ويسىراتا سوققى بەرىلدى.
ءۇش جىلدىڭ ورايىندا شىن ماعىناسىنداعى ۇلت كوسەمدەرىنىڭ - «الاشوردا» قايراتكەرلەرىنىڭ ءبىرى قالماي قاماۋعا الىندى. حالىق قامىن ويلايتىن قاتارداعى زيالىلار قۋدالاندى. ءسويتىپ، ۇلتتىق ءدىل مەن مادەنيەتتىڭ تامىرىنا بالتا شابىلدى. «پارتيا قۇرىلىمىنىڭ 10 جىلدىعى» اتتى بايانداماسىندا گولوششەكين «الاشوردا» قايراتكەرلەرىنىڭ قاقپانعا تۇسكەنىن:
«جولداستار، مەنىڭ سىزدەرگە جاريالايىن دەپ وتىرعان دەرەكتەرىم - قازىر كوزى جويىلعان «بايتۇرسىنوۆتىڭ كونتررەۆوليۋتسيالىق ۇيىمىنىڭ» تەرگەۋءىندە ۇلتشىلداردىڭ ءوزءى بەرگەن كۋالىگءى. سونداي-اق، ءدال وسى كۇندەرءى تىنىشباەۆتىڭ، ەرمەكوۆ پەن دوسمۇحامەدوۆتەردءىڭ، تاعى دا بءىر كونتررەۆوليۋتسيالىق-ۇلتشىل ۇيىمىنىڭ تامىرىنا بالتا شابىلۋدا»,- دەپ ەرەكشە ماقتانىشپەن مالىمدەدى.
قۋجاق تۇرمەدەگى جاۋاپتاردى ءوزىنىڭ پايداسىنا قاراي بەيىمدەپ، كۇدىكسىز نارسەدەن كۇدىك تۋدىردى.
يدەولوگيانىڭ باستى قارۋى - ءسوز. وكىنىشكە وراي، قازاقتىڭ ءوز اراسىنان شىققان، ۇلتىنىڭ مۇددەسىنەن، جەكە باسىنىڭ نامىسىنان، ۇرپاق الدىنداعى پارىزىنان لاۋازىم مەن ماراپاتتى جوعارى قويعان موجانتوپاي، قولتوقپاق، يسالماستاردىڭ جەلىكتىرۋىنىڭ كەسىرىنەن «قۋاجاقتىڭ» جاعى سەمبەدى. اقىل-وي شالىعىنا ۇشىراعاندارعا عانا ءتان، جۇيكەڭدى شۇيكەلەيتىن مۇنداي كوپىرمەلەرگە «گولوششەكيننىڭ مەنشىكتى ناتسيونالدارى» (س.سادۋاقاسوۆ) ۇيىمداستىرعان «ۇزاققا سوزىلعان قىزۋ قول شاپالاقتاۋلار» رەتتى-رەتسىز دامىلسىز سوعىلىپ، ونى ءدامىل-ءدامىل شابىتتاندىرىپ وتىردى. داۋرىعا، شاپتىعا سويلەگەن مەملەكەت باسشىسى جارتى كۇن مىنبەگە ءمىنىپ، بۋراداي شابىنىپ تۇرۋدى ادەتكە اينالدىردى. بۇعان سماعۇل سادۋاقاسوۆتىڭ:
«گولوششەكين جولداس جەتى ساعاتتان ارتىق ءسوز سويلەپ، وسى ۋاقىتتىڭ قاق جارتىسىندا مەنى ءسوز عىپ، مەنى كىنالاپ ءوتتى. ماعان تاققان كىنالارىنىڭ ءوزىن عانا ساناپ شىعۋعا رەگلامەنت بويىنشا ماعان بەرىلگەن ۋاقىت جەتەتىن ەمەس»,- دەگەن ءۋاجى دالەل.
گولوششەكيننىڭ دە، ونىڭ «مەنشىكتى ناتسيونالدارىنىڭ» دا بۇلاي كوپىرمەسكە امالى دا جوق بولاتىن. ويتكەنى قازاقستانعا كەزەكتى «ءۆولونتيورىن» جىبەرگەن سايىن ءستاليننىڭ ءوزى:
«قازاق بولشەۆيكتەرىنىڭ كەزەكتى مىندەتتەرىنىڭ ءبىرى - ۇلىورىستىق شوۆينيزممەن كۇرەسە وتىرىپ، بارلىق كۇش-قۋاتتى قازاق ۇلتشىلدىعى مەن سوعان بەيىمدەلۋشىلەرگە قارسى كۇرەسكە جۇمىلدىرۋ بولىپ تابىلادى. ونسىز قازاقستاندا لەنيندىك ينتەرناتسيوناليزمدى ۇستاپ تۇرۋ مۇمكىن ەمەس»,- دەپ (الاش قوزعالىسى، 4-توم، 442-بەت) نۇسقاۋ بەرىپ وتىرعان.
وسى نۇسقاۋداعى ۇلتشىلداردى تاۋىپ، ون اشكەرەلەۋ جولىندا جان الىپ، جانىن بەرگەن ف.ي.گولوششەكين:
«تارتىستىڭ ءتۇپ تامىرى - ينتەرناتسيوناليستەر مەن ۇلتشىلداردىڭ اراسىنداعى كۇرەس. قازاق اراسىنداعى توپشىلدىق ءبولىنىس 1920 جىلدان، «الاشتىقتار» پارتياعا كىرە باستاعان كەزدەن باستالدى. ءبولىنۋ - قازاق پارتيا ۇيىمى مەن كەڭەستىڭ العاشقى ىرگەتاسىن قالاعان «كارى كوممۋنيستەرمەن»، 1919-1920 جىلدارى مەڭدەشەۆتىڭ ماڭىنا توپتاسقان كوممۋنيستەردى ايتىپ وتىرمىن، ولاردىڭ اراسىنا سىناشا قاعىلىپ كىرگەن اۋەزوۆ، س.سادۋاقاسوۆ باستاتقان ينتەلليگەنتسيا وكىلدەرىنىڭ، سونداي-اق بوكەيحانوۆتىڭ ارقاسىندا قالقالانىپ تۇرعان وسى ارادا وتىرعان جاستاردىڭ، ولاردىڭ اتتارىن اتاماي-اق قويايىن، اراسىندا باستالدى»،- دەپ (سوندا، 284-بەت) قازاق زيالىلارىن «ششينالارعا» ءبولىپ، «ىرىكتەپ بەردى».
مەملەكەتتىك ساياسات پەن ۇكىمەت بيلىگى ءبىر ادامنىڭ قۇزىرىندا بولدى. كەشەگى قابىلدانعان قاۋلى - بۇگىن، بۇگىن قابىلدانعان شەشىم - ەرتەڭ بۇزىلىپ وتىردى. ال كەلەشەكتى ويلاعان كەمەل تۇلعالار تۇنشىقتىرىلدى. كوزقاراسى - قوندىرعى ناسيحاتتان اسپاعان، ءوز سوزدەرىمەن ايتساق، «رەۆوليۋتسيا ءۇشىن قازاق حالقىن قۇرباندىققا شالۋعا دايار» س.مەڭدەشەۆ، و.يساەۆ، ءى.قۇرامىسوۆ، ۇ.قۇلىمبەتوۆ، ع.توعجانوۆ، ءى.قابىلوۆ، ە.ەرنازاروۆ سياقتى «سولشىلداردىڭ سوتسياليزمدەگى بالالىق اۋىرۋىن» «مەرزىمدىك كوسەمنىڭ» ءبىرى گ.زينوۆەۆ:
«سولشىلدار - ۇلت ماسەلەسىنە تەرەڭ بارا المايدى، ونى تىم جاداعاي تۇسىنەدى، سونىڭ سالدارىنان ۇلت ماسەلەسىنىڭ ءمانىن جوققا شىعارىپ العانىن وزدەرى دە تۇسىنبەيتىندەر. ولار وزدەرىن ۇلتتىق (ناتسيونال) وكىلدەرمىز دەپ بارىنشا داۋرىعىپ ءجۇرىپ، ۇلت مۇددەسىن قۇرباندىققا شالىپ جىبەرەتىندەر. ولاردىڭ قاۋىپتىلىگى، مىنە، وسىندا»,- دەپ ءدال باسىپ، اتاپ كورسەتتى. ى.مۇستامباەۆتىڭ:
«گولششەكيننىڭ كوپىرمە سوزىمەن كوممۋنيزم قۇرا المايسىڭ»,- دەگەن ۋىتتى ءسوزى دە سول تۇستا ايتىلدى.
راسىندا دا گولوششەكيننىڭ «كوسەم سوزدەرىنىڭ» ءپاتۋاسى بولمادى. بۇرىن تۇراقتى تۇردە «جاساسىنداتىپ!» جۇرگەندەردىڭ ءوزى بىردە «جاساسىنداتىپ»، بىردە «جاساسىنداتا» الماي، باعداردان ايىرىلىپ قالدى. مىسالى، 1925 جىلدىڭ اياعىندا وتكەن ءۇ قازاق ولكەلىك پارتيا كونفەرەنتسياسىندا: جەرگە ەڭ الدىمەن بايىرعى حالىقتى ورنالاستىرۋ تۋرالى قاۋلى قابىلدادى. الايدا اراعا ەكى اي وتكىزبەي، 1926 جىلى 26 اقپاندا سول قاۋلىنى جوققا شىعارعان تاعى دا ءبىر ارناۋلى قاۋلى قابىلدادى. ءۇى ولكەلىك پارتكونفەرەنتسيادا گولوششەكين جەردى تاپتىق تۇرعىدان ءبولۋ ساياساتىن ۇسىندى. ءسويتىپ، «ۇلتتاردىڭ ءوزىن ءوزى بيلەۋ تۋرالى دەكلاراتسيادا» جاريا ەتىلگەن رەسەيدەگى از ۇلتتاردىڭ جەرى، ناقتىراق ايتساق، قازاق جەرى - قازاققا قايتپاي قالدى.
ءبىرتۇتاس الاش يدەياسىنىڭ ەڭ تالماۋىتتى نىساناسىنىڭ ۇيىتقىسى: «جەر، جەر جانە جەر. جەر - وتان. ال وتاندى ساتۋعا دا، مەنشىكتەۋگە دە، جاتقا جالداۋعا دا بولمايدى»،- دەگەن ۇلى ماقسات ء(بىرىنشى كىتاپتىڭ «جەر جەگىسى» اتتى تاراۋىندا قازىمىرلانا تالدانعانىن ەسكەرتە كەتەمىز) الاش ۇراندى ازاماتتاردىڭ وزەگىن ورتەگەن كۇيىندى ماسەلە كۇيىندە قالدى. كۇيىنەتىن جوندەرى بار ەدى. ولاردى كۇيىندىرگەن س.سادۋاقاسوۆتىڭ پايىمداۋىنشا:
«پاتشا وكىمەتىنىڭ سوڭعى كەزەڭىنىڭ قۇدىرەتتى بيۋروكراتى ءستولىپيننىڭ ءوزى قازاقستان تۋرالى: «قىرعىزداردى (قازاقتاردى - ت.ج.) جەرگە ورنالاستىرۋدى ەمەس، قىرعىز دالاسى (قازاق دالاسى - ت.ج.) تۋرالى ويلاۋ كەرەك، تۇتاستىڭ مۇددەسى بولشەكتەردىڭ مۇددەلەرىنەن ماڭىزدىراق (ستولىپين مەن كريۆوشەيننىڭ جازبالارى. «پو تۋ ستورونۋ ۋرالا»، سپب، 1911 جىل)»،- دەگەن «ۇلتتار مەن ناتسيونالدار تۋرالى» ءسوزى ەدى.
ۋاقىتشا ۇكىمەتتىڭ پرەمەر-ءمينيسترى كەرەنسكي دە «قاس دۇشپانىنىڭ سوزىنەن» الىس كەتكەن جوق، ول ءوزىنىڭ مەملەكەتتىك دۋمادا سويلەگەن سوزىندە:
«تۇركىستان مەن دالا وبلىستارى تۋلا نەمەسە تامبوۆ وبلىستارى ەمەس. اعىلشىندار نەمەسە فرانتسۋزدار وزدەرىنىڭ وتارلارىنا قالاي قاراسا، ءبىز دە ولارعا سولاي قاراۋىمىز كەرەك»،- دەپ مالىمدەمە جاسادى.
س.سادۋاقاسوۆتىڭ پىكىرىنشە، «ەڭ ادىلەتتى، ەزىلگەن ۇلتتارعا قامقورشى» وكىمەتتىڭ ەڭ وزىق ينتەرناتسيوناليسى، ەڭ ۇزدىك ەكونوميسى، تروتسكي مەن بۋحاريننەن كەيىنگى ءستاليننىڭ ەڭ باستى قاۋىپتەنگەن قايراتكەرى «...رىكوۆ جولداستىڭ ءوزى پارتيانىڭ ءحۇ سەزىندەگى بايانداماسىندا:
«قونىس اۋدارۋ جونىندەگى جۇمىستاردى ودان ءارى كۇشەيتۋ قاجەت، ول اۋىل شارۋاشىلىعىنىڭ وندىرگىش كۇشتەرىن كوتەرۋگە كومەكتەسەدى, شارۋالاردىڭ كەدەي جانە تابىسى از توپتارىنىڭ جاعدايىن تۇزەتەدى، ءسويتىپ «اگرارلىق جاعىنان ارتىق قونىستانۋدى» ازايتۋعا ىقپال ەتەدى»،- دەپ ءستولىپيننىڭ رەاكتسيالىق جوسپارىن «ءتىرىلتتى».
رىكوۆ تا بۇل ماقساتىنا جەتە الماي جەلكەسى قيىلدى. قىتاي كومپارتياسىنىڭ ساياسي بيۋروسىنىڭ مۇشەسى، وك-ءتىڭ توراعاسى ليۋ شاوتسي 1949 جىلى ماۋسىم ايىنان تامىز ايىنا دەيىن قۇپيا تۇردە ماسكەۋدە بولدى. سول كەزدەسۋدە ستالين:
«سينتسزياندى باسىپ الۋدا جايباسارلىققا سالىنۋعا بولمايدى. ويتكەنى جايباسارلىق اعىلشىنداردىڭ سينتسزيانعا ءسىڭە كىرۋىنە جاعداي جاساۋى مۇمكىن. ولار كوممۋنيستەرگە قارسى ازامات سوعىسىن ءارى قاراي جالعاستىرا بەرۋ ماقساتىندا مۇسىلمانداردى، ءتىپتى, ءۇندىستەردى دە قوزعاۋى مۇمكىن. ونى بىلاي قويعاندا، سينتسزياندا قىتايعا شۇعىل قاجەتتى مۇناي مەن ماقتانىڭ مول قورى بار. قىتايلار سينتسزياندا جان سانىنىڭ ارەڭ 5%-ءتىن يەلەيدى ەكەن. سينتسزياندى العاننان كەيىن، ونداعى قىتاي تۇرعىندارىنىڭ سانىن 30%-كە دەيىن ارتتىرۋ ءلازىم. قىتاي تۇرعىندارىن كوشىرىپ كەلۋ - وسىناۋ كەڭ-بايتاق قازىنالى ولكەگە جان-جاقتىلى يەلىك ەتۋ جانە قىتاي شەكاراسىن ءونىمدى قورعاۋ ءۇشىن كەرەك... وزدەرىڭىز ما بۋفاننىڭ كۇشىن مولشەرلەپ كوردىڭىزدەر مە، وندا ارتيللەريامەن جابدىقتالعان اتتى اسكەرلەر (كاۆالەريا) بارشىلىق. ەگەر سىزدەر قالاساڭىزدار، ءبىز ونىڭ وسى اتتى اسكەرلەرىن تەز ارادا تالقانداپ، توز-توز عىپ جىبەرەتىن 40 يسترەبيتەل (قۋا سوققىلاۋشى ۇشاق) بەرەيىك»,- دەپ (س.راحمەتۇلى. شىعىس تۇركىستان جانە مونعولياداعى ۇلت-ازاتتىق قوزعالىسى. ا. 2009) ۇسىنىس جاسادى.
ول ۇسىنىس ورىندالدى دا. شىعىس تۇركىستاننىڭ بايلىعىن ءوستىپ شوتقا قاعىپ وتىرعان ستالين قازاقستاندى قالاي ۋىستان شىعارسىن. ونىڭ ماقساتى قازاقستانداعى ورىستاردىڭ سانىن:
«1912 جىلى قاسيەتتى سينودتىڭ جوسپارى بويىنشا، ءاربىر قازاققا ەكى قونىستانۋشىدان كەلسىن»,- دەگەن (الاش قوزعالىسى، 2-توم، 223-بەت)مەجەگە جەتكىزۋ.
ياعني، ەكى قاراشەكپەنگە ءبىر قازاقتان كەلتىرىپ، شوقىندىرۋعا دايىنداۋ بولاتىن. ءستاليننىڭ بۇل ويى كوزى تىرىسىندە ەمەس، ونىڭ كوزى سولعاندا حرۋشەۆ جۇزەگە اسىردى.
وسىنداي قاستانشىقپاعىر ساياساتقا كەلىسپەگەن سماعۇل سادۋاقاسوۆتىڭ قىزمەتتەن بوساتۋ تۋرالى ءوتىنىشى تالقىلانعاندا، جاڭادان سايلانعان ەكىنشى حاتشى ءى.قۇرامىسوۆ:
«ءبىز ءيليچسىز ءومىر ءسۇرىپ كەلەمىز، سادۋاقاسوۆسىز دا ءومىر سۇرە الامىز»,- دەدى.
ال گولوششەكين ادەتتەگىدەي كوبىكاۋىزدانىپ كەتىپ، س.سەيفۋلليننىڭ «توبەت» تۋرالى ولەڭىندەگى تەڭەۋگە جۇگىنىپ:
«...ءبىزدىڭ بايلارىمىز بەن بۋرجۋازيالىق ينتەلليگەنتسيانىڭ ۇلتشىلدىعى قانداي مومىن. شەتىنەن ءمۇتتايىم. قاراڭىزدارشى، قازان توڭكەرىسىنىڭ الدىنداعى ۇلتشىل كۇشىك قازان توڭكەرىسىنەن سوڭ قانداي توبەت بوپ جەتىلدى دەسەڭشى!»،- دەپ لەپىردى.
وكىنىشكە وراي ونىڭ جاڭادان تاعايىنداعان «گولوششەكيندىك ناتسيونالداردى» تانىستىرىپ تۇرىپ:
«...مەن، ءبىز - ءبارىمىز بۇل ماسەلەدە قاتەلەسسەك، وندا قازاقستاننىڭ باقىتسىزدىققا ۇشىراعانى»،- دەگەن ساندىراعى ءدال كەلدى.
ولار - ءيليچسىز، سادۋاقاسوۆسىز جانە «توبەتتەرسىز» ەلدى باسقارا المادى، اقىرى قازاق حالقىن باقىتسىزدىققا ۇرىندىرىپ تىندى. تاريحشى مامبەت قويگەلديەۆ ىرىكتەگەن بۇل سىلتەمەلەر ولاردىڭ ساياسي سۇلدەرىن، پورترەتىن ەمەس، سۇلدەرى مەن سىقپىتىن انىق تانىتادى. س.سادۋاقاسوۆتىڭ ع.توعجانوۆقا:
«تەك قانا لەنينيزمگە سۇيەنىپ قازاق حالقىن باسقارۋعا بولمايدى»،- دەگەن پىكىرى ومىرلىك شىندىقتىڭ تاريحي زاڭدىلىعىن دالەلدەدى.
ءيا، پايعامباردىڭ اق جولى مەن ءيليچتىڭ سارا جولى ەش قابىسپايتىن. ءتىپتى «لەنين جولىنىڭ» ءوزى تۇيىققا تىرەلىپ، اقىرى «گرۋزيننىڭ سۇزەگەن كنيازى» (س.قوجانوۆ) ولاردىڭ بارلىعىن كرەملدەن مۇيىزدەپ شىعاردى.
1928 جىلى 27 قاڭتاردا الماتىعا «مىرزاقاماققا» جەر اۋدارىلىپ كەلگەن تروتسكي، قاشان 1929 جىلى اقپاندا جاسىرىن تۇردە ودەسسا ارقىلى شەتەلگە جونەلتىلگەنشە ەرەكشە ءبولىمنىڭ قىزمەتكەرلەرىن دە، قازاق زيالىلارىن دا ءبىراز ابىگەرگە ءتۇسىردى. كەيبىرەۋلەرىنىڭ ءومىر جولىن اجال كامەراسىنا باستادى. ل.تروتسكيدىڭ 1927 جىلى 11 ناۋرىز كۇنى بۇرىنعى تۇركىستان مايدانىنىڭ قولباسشىسى، «تۇرككوميسسياسىنىڭ»، رسفسر حالىق كوميسسارلارى كەڭەسىنىڭ توراعاسى، سسسر مەملەكەتتىك جوسپارلاۋ كوميتەتىنىڭ توراعاسىنىڭ ورىنباسارى گ.يا.سوكولنيكوۆكە جازعان «قازاقستانداعى ساياساتتىڭ ۇلتتىق تۇستارى» اتتى حاتى سول كەزدەگى رەسپۋبليكادا ءوتىپ جاتقان ساياسي تارتىستان ناقتى حابار بەرەدى. «الاشوردا» قايراتكەرلەرىنىڭ تەرگەۋى دە سوعان ورايلاستىرىلىپ، قىر كورسەتۋ ماقساتىندا جۇرگىزىلگەنى كۇمان تۋعىزبايدى. سوندىقتان دا اۆتونوميانىڭ ىشىندەگى وپپوزيتسيالىق كوزقاراستان تولىق ماعلۇمات بەرۋ ءۇشىن بۇل حاتتى قىسقارتپاي نازارعا ۇسىنامىز:
«ج. سوكولنيكوۆكە. گريگوري ياكوۆلەۆيچ! مىناۋ ەكى قازاق كوممۋنيسىمەن اڭگىمەلەسكەننەن كەيىن ءتۇرتىپ قويعان جازبالارىم ەدى. قازاقستانداعىلاردىڭ اراسىنداعى قاتىناستار جايلى ءسىز نە بىلەسىز؟ قايتكەن كۇندە دە ءسىز تۇركىستاندىق ۇلگى بويىنشا بەلگىلى ءبىر قورىتىندىلار جاساي الاسىز عوي دەپ ويلايمىن. 1 ناۋرىز، 1927 ج. ل.تروتسكي»,- دەگەن تىلشەدەن كەيىن ءوزىنىڭ 15 باپتان تۇراتىن ەسكەرتپەسىن جولداعان.
مۇنداعى تروتسكيگە جولىققان ەكى وپپوزيتسيونەر: كوممۋنيست سماعۇل سادۋاقاسوۆ پەن جالاۋ مىڭباەۆ، نە سماعۇل سادۋاقاسوۆ پەن ىدىرىس مۇستامباەۆ - دەگەن تاريحشىلار ت.وماربەكوۆ پەن ءى.قوزىباەۆتىڭ جورامالىنا تولىق قوسىلامىز. سونىمەن، ل.تروتسكيدىڭ جازباسىنا جۇگىنەيىك:
«قازاقستانداعى ساياساتتىڭ ۇلتتىق تۇستارى: ءوز ىستەرىنە بايلانىستى اڭگىمەدە قازاق جولداستار تومەندەگىدەي وي-پىكىرلەرىن ءبىلدىردى.
1. شەت ايماقتار مەشەۋ كۇيدە. ولاردىڭ دامۋ ەكپىنىن موسكۆاداعى ءومىر دارەجەسىنەن بارعان سايىن كەيىن قالاتىنداي ەمەس، قايتا سونىمەن تەڭەلۋگە مۇمكىندىك بەرەتىندەي دەڭگەيگە كوتەرۋ كەرەك. ءبىز بۇل جەردە جالپى دامۋ ماسەلەسىنىڭ وسى ايماقتاعى ەرەكشەلىگىن ەسكەرىپ وتىرمىز.
2. وداقتىڭ ناشار دامىعان ايماقتارىنا بولىنەتىن كۇردەلى قارجى جۋىق ارادا ءوزىن-ءوزى اقتاي المايدى. ورتالىق مەكەمەلەردىڭ مۇنداي قارجى بولۋگە ىشتەي نەمەسە اشىقتان-اشىق قارسى بولىپ وتىرعانى سوندىقتان.
3. رسفسر-ءدىڭ باسقارۋشى مەكەمەلەرىنىڭ جۇمىسىنا قازاقستان وكىلدەرىنىڭ ارالاسۋى «مۇلدە سەزىلمەي» وتىر. ءسىرا، دەربەس رەسپۋبليكا بولىپ بولىنۋگە دەگەن نيەت بار بولسا كەرەك.
4. ورتالىقتىڭ قونىس اۋدارۋ ساياساتىنا نارازىلىق بايقالادى: قازاق جۇرتشىلىعى كەڭەس وكىمەتىنە جەر-سۋ رەۆوليۋتسياسى ارقىلى قاتىناستىرىلىپتى; قازاق جەرىنە «كوز الارتا بەرۋ» قوبالجۋ تۋعىزاتىن بولادى. «ءبىز قونىس اۋدارۋ ساياساتىنا قارسى ەمەسپىز، بىراق، ەڭ الدىمەن بۇراتانا حالىقتى جەرمەن قامتاماسىز ەتۋ كەرەك قوي»، - دەيدى.
5. «ءبىز قازاقستاننىڭ جەرگە، باسقا دا ماسەلەلەرگە مۇددەلىلىگى جايلى ماسەلە كوتەرەيىك دەسەك: سەندەر پاتشا ساياساتىندا كەتكەن كەكتەرىڭدى قايتارعىلارىڭ كەلەدى - دەپ كىنالايدى. ءبىزدىڭ كوممۋنيست رەتىندە كەز-كەلگەن ماسەلەگە مەملەكەتتىك تۇرعىدان قاراي الاتىنىمىزعا مۇلدە سەنبەيدى»، - دەيدى ولار.
6. مەكەمەلەردە ايماقتاردىڭ بارلىق شارۋاشىلىق جانە مادەني ماسەلەلەرىن ەسكى داستۇرمەن شەشۋگە ۇيرەنىپ قالعان كونە مامانداردىڭ سالماعى باسىم.
7. ۇلت كوممۋنيستەرى ابدەن جەتىلگەن، بىراق ورتالىقتان جىبەرىلگەن باسشىلار ولاردىڭ ادىمىن اشتىرمايدى. «ءبىزدى ءالى ءپىسىپ-جەتىلگەن جوق دەپ ەسەپتەيدى»، - دەيدى ولار.
8. ەۆروپالىقتار مەن قازاق كوممۋنيستەرىنىڭ اراسىندا مەڭىرەۋ قابىرعا تۇرعانداي. مۇلدە بولەكتەنىپ ءومىر سۇرەدى. ءتىپتى بىرلەسىپ شاحمات ويناعىلارى دا جوق.
9. ەۋروپالىق كوممۋنيستەر ورتالىقتىڭ جالپى باعىتىن ۇستانىپ وتىر. ولار ءپرينتسيپتى تۇردە ءسوز جارىستىرۋعا دا، پىكىر تالاستىرۋعا دا بارمايدى، مۇنىڭ سەبەبى - سوڭعىلاردىڭ «شەتتەتىلەتىگىندە».
10. ۇلت وكىلدەرىنىڭ اراسى جانىعىپ-اق تۇر. ولار بىرنەشە توپتارعا بولىنگەن. مۇنداي توپشىلدىقتى ورتالىقتان جىبەرىلگەن باسشىلار قولداپ، ءتىپتى، ادەيى قوزدىرىپ وتىرادى. ماقساتى نە دەيمىسىز؟ «بىرىنشىدەن، ءوز قوجالىعىن نىعايتا ءتۇسۋ ءۇشىن; ەكىنشىدەن، ىشكى قايشىلىقتاردى قوزدىرۋ ارقىلى ورتالىق جۇرگىزىپ وتىرعان ساياساتتىڭ ماسەلەلەرىن ولاردىڭ نازارىنان تىس قالدىرۋ ءۇشىن».
11. قازاق كوممۋنيستەرىنىڭ اراسىندا ءۇش توپ بار: ءبىرىنشىسى - گولوششەكيننىڭ ماڭىنداعىلار، ياعني، جوعارىنىڭ نۇسقاۋىن ورىنداۋ ءۇشىن نەگە دە بولسا، قاشان دا دايار تۇراتىندار، ەكىنشىسى - «سولشىلدار»، ولار دا گولوششەكيندى قولدايدى، بىراق از-كەم تاۋەلسىزدىگى بار توپ، ءۇشىنشىسى - «وڭشىلدار»، مەنىمەن سويلەسكەندەر سولاردىڭ وكىلدەرى، ايتپاقشى «سولشىلداردىڭ» وكىلدەرى دە «وڭشىلدارعا» قوسىلىپ كەتەتىن كورىنەدى.
12. كەلىسپەۋشىلىكتىڭ، جىكشىلدىكتىڭ سىرى نەدە؟ «ءبىزدى: بايعا قامقور بولىپ، كەدەيدى شومىشپەن قاعىپ وتىرسىڭدار - دەپ كىنالايدى، اقىلعا سيارلىقتاي كەز-كەلگەن شارانى ايقىن دا ءدال ەتىپ ءتۇسىندىرىپ بەرسە، بايلارعا قارسى ءوزىمىز دە قيمىلدار ەدىك قوي»، - دەيدى بۇلار.
13. گولوششەكين سويلەگەن سوزدەرىنىڭ بىرىندە: «قازاقستاندى كىشى وكتيابرمەن ءبىر ءسۇزىپ شىعۋ كەرەك»،- دەپتى. بۇل نە ءسوز؟ ول مۇنى تۇسىندىرمەدى دە، ناقتى شارالارىن دا ايتپادى. قازاقستانداعى ىشكى ساياساتتا ءپرينتسيپتى تۇردە دە، ءىس جۇزىندە دە ايتا قالارلىقتاي الاۋىزدىقتى اڭعارا المادىق. مۇنىڭ ءبارى دە رسفسر-گە قاتىستى ماسەلەنى كولەگەيلەپ، ۇمىتتىرۋ ءۇشىن قولدان جاسالىپ وتىر ما؟
14. مەنىمەن اڭگىمەلەسكەندەردىڭ ەكىنشىسى بىلاي دەيدى: «ماسەلەنىڭ قۇيتۇرقى تۇسى - گولوششەكين توبىنىڭ اۋىل مەن دەرەۆنياعا دەگەن كوزقاراسىنىڭ بىردەي ەمەستىگىندە. گولوششەكيننىڭ ويىنشا، ورىس كۋلاگىن اجەپتاۋىر السىرەتىپ جانە قورلاپ قويدىق تا، بايدى ءالى قوزعاعان جوقپىز. سوندىقتان، اۋىلداردى «وكتيابرمەن ءبىر شارپىپ وتپەسە بولمايدى». قىسقاسى، گولوششەكين ورىس دەرەۆنياسىنا ازاماتتىق تىنىشتىق ورناتىپ، قازاق اۋلىنا ازامات سوعىسىن جاريالاعىسى كەلەدى.
15. كۇننەن-كۇنگە كەۋدەدەن كەرى يتەرەتىن ادەتكە بوي ۇرىپ بارا جاتقان بيۋروكراتيزم ءبىزدى تۇنشىقتىرىپ وتىر، ەۋروپالىق جانە قازاق كوممۋنيستەرىنىڭ اراسىندا ءۇنسىز ارازدىق بار. قورقىنىش، ەكىجۇزدىلىك، ءبىر-ءبىرىنىڭ ءىزىن اڭدۋ بەلەڭ الىپ بارادى.
جالپى جاعداي تۋرالى وسى پىكىرلەردە تۇسىنىكسىز تۇستار كوپ. اسىرەسە، ورىس دەرەۆنياسى مەن قازاق اۋلىنا بايلانىستى نۇسقاۋدىڭ ماڭىزى ەرەكشە. ماسەلەنىڭ ءمانى نەدە؟ «وڭشىلدارعا»: كۋلاكتارعا ىڭعاي بەرىپ وتىر - دەگەن كىنا تاعىلاتىن سەكىلدى. شىندىعىندا سولاي ما؟ كەيبىر اكىمدەر: كۋلاكتارعا بولىسىپ وتىرعان ەشكىم دە جوق - دەگەندى جەلەۋ ەتىپ، دامىماي قالعان وبلىستاردا كۋلاكتارعا بولىسىپ، وزدەرىنىڭ سولشىلدىق بەدەلىن ارتتىرۋعا، بيلىك جۇرگىزۋدى جەڭىلدەتۋگە تىرىسىپ وتىرماسا نەعىلسىن؟
ۆلاديمير يليچ: شالعاي شەتتەردەگى ورىس كوممۋنيستەرى كومەكشى، ءجون سىلتەۋشى بولۋعا ءتيىس - دەيتىن. ال، مۇنداعى «كومەكشىلەردىڭ» ءبىرسىپىراسى «قامقورلىعىنا العانداردىڭ» دىبىسىن شىعارۋعا مۇرشاسىن كەلتىرمەي وتىر. جالپى العاندا، بۇل ورتاداعىلاردىڭ وي-پىكىرلەرى ءبىر-بىرىنەن موينى وزىپ تۇرماعاندىقتان، توپ-توپقا بولىنگەن كوممۋنيستەردىڭ دە كوزقاراستارىندا ناقتىلىق، تۇراقتىلىق جوق، اۋىتقۋ كوپ. سوندىقتان ولاردى «وڭشىلدار» قاتارىنا دا، «سولشىلدار» قاتارىنا دا قوسا سالۋ وڭاي. دەگەنمەن ورتالىقتىڭ بيۋروكراتيزممەن كۇرەسىنىڭ ناتيجەسىندە جەرگىلىكتى جەردە ۇلتشىل-بايشىل يدەولوگيانىڭ ەلەمەنتتەرى قالىپتاسۋى دا عاجاپ ەمەس.
نەعۇرلىم مەشەۋلەۋ دامىعان حالىقتاردىڭ ۇلت وكىلدەرىنىڭ ىشىنەن جاس، قابىلەتى بارلارىن شەتەلگە جىبەرىپ، تاپتىق كۇرەسپەن جاقىنىراق تانىستىرىپ السا جاقسى بولار ەدى. بىزدە ولار بىردەن مەملەكەتتىك-اكىمشىلىك بولمىسقا تاربيەلەنىپ، قاساڭسىپ كەتىپ ءجۇر. ل. تروتسكي».
جوقتى - يدەياعا، باردى - تارگىگە اينالدىرۋ بولشەۆيكتەردىڭ ەڭ قۋاقى ساياساتى بولاتىن. قازاق زيالىلارىنا «تروتسكيشىل» دەگەن ايدار تاققىزىپ، قاسىرەت اكەلگەن تروتسكيدىڭ وسى ساپارىنا قاتىستى مىنا ءبىر وقيعانى دا نازارعا ىلە كەتكەندى ءجون سانادىق.
وجەت تە باتىل، وتكىر ءتىلدى «ورىس پەن تاتاردىڭ قولباسشىلىعىنداعى قازاق پولكىنىڭ» ء(وز ءسوزى) كومانديرى بايكەن تىشتىباەۆ بىردە گازەت تىگىندەلەرىن كولىككە تيەپ ءجۇرىپ: «كەڭەس مادەنيەتى جەڭىل كەلەدى، سوندىقتان دا كوتىڭمەن باسىپ وتىرماساڭ، اسپانعا ۇشىپ كەتەدى»; سونداي-اق: «قازاق پولكىن باسقاراتىن قازاق تۋعان جوق»، «1929 جىلعا دەيىنگى مال سانىن قالپىنا كەلتىرۋ ءۇشىن ءۇش نەمەسە ودان دا كوپ بەسجىلدىق كەرەك»، - دەگەن سوزدەرى ءۇشىن جاۋاپقا تارتىلىپتى. ونىڭ ۇستىنەن كەيىن «نامىستى پولكوۆنيك» اتانعان ءا.بايمولدين كورسەتىندى جازعان ەكەن. بايكەن تىشتىباەۆ 1937 جىلى تەرگەۋشىلەرگە:
«1928 جىلدىڭ اياعىندا، نە 1929 جىلدىڭ باسىندا (بۇرىنعى كومانديرى - ت.ج.) بەيسەنباەۆ: «تروتسكي قىزىل ارميانىڭ قولباسشىسى ءارى كوسەم، ەڭبەگى سىڭگەن ادام، سالەم بەرىپ شىعايىق»، - دەپ ۇسىنىس جاسادى. تروتسكي بىزگە: «سەندەر جاس بالا ەمەسسىڭدەر، سوندىقتان دا مەنى كونتررەۆوليۋتسيونەر دەپ جاريالاعانىن بىلەسىڭدەر. ەندى سەندەردى جاۋاپقا تارتۋى مۇمكىن»،- دەپ ەسكەرتتى»،- دەپ جاۋاپ بەرىپتى.
ونىڭ ايتقانى راسقا اينالىپ، ىلە بايكەن تىشتىباەۆ باجاسى ت.رىسقۇلوۆپەن جانە ن.نۇرماقوۆپەن، ۇ.قۇلىمبەتوۆپەن، س.قوجانوۆپەن، و.جاندوسوۆپەن بىرگە «تروتسكيشىل، گەرمان - جاپون بارلاۋ قىزمەتىنىڭ اگەنتى» رەتىندە قوساقتالىپ، ءبارى دە اتىلىپ كەتتى. ايداۋدان ءتىرى ورالعان ا.بايتۇرسىنوۆقا دا، م.تىنىشباەۆقا دا، ح. جانە ج.دوسمۇحامەدوۆتەرگە دە، م.جۇماباەۆقا دا كەيىننەن تۋرا سونداي ايىپ تاعىلدى.
ءسويتىپ، تروتسكيگە بەرىلگەن سالەمنىڭ قۇنى ءبىر ەمەس، ونداعان ادامنىڭ جانە ونىڭ ىشىندە ەڭ تۇزدىقتى قازاق قايراتكەرلەرىنىڭ ومىرىمەن ولشەندى. ول دا بولسا زامان ۇكىمى.
ال بۇل ۇكىمنىڭ العىشارتتارى «الاشوردا» كوسەمدەرىنىڭ تەرگەۋ ءىسى تۇسىندا قالىپتانىپ، باپتارى انىقتالىپ، ايىپتاۋ قورىتىندىلارى دايىندالدى. كوڭىلدە كۇدىك قالماس ءۇشىن وگپۋ-ءدىڭ قازاقستانداعى توتەنشە وكىلى ميرونوۆتىڭ تىكەلەي م.تىنىشباەۆتىڭ ىسىنە قاراتا بەكىتكەن «ايىپتاۋ قورىتىندىسىن» بارىنشا تولىق كەلتىرۋدى ءجون كوردىك.
«ايىپتاۋ قورىتىندىسى
بۇرىن «الاشوردانىڭ» قۇرامىندا بولعان جانە ۇلتشىل كونتررەۆوليۋتسيالىق ۇيىمعا كءىرگەن، سونىمەن قاتار ولارمەن بايلانىسى بار ۇلتشىلداردىڭ ءۇستءىنەن قوزعالعان № 2370-ءىسكە
1. تاريحي انىقتاما
اقپان توڭكەرءىسءىنەن كەيءىن ۇلتشىل «الاش» پارتياسىنىڭ قۇرامىنا كءىرگەن، «الاشوردا» ۇكءىمەتءىنءىڭ مۇشەسءى بولعان، سونداي-اق ورىستىڭ اقگۆاردياشىل كازاكتارىمەن، كونتررەۆوليۋتسياشىل گەنەرال كولچاكتىڭ ارمياسىمەن بىرىگىپ كەڭەس وكءىمەتءىنە قارسى اشىق كۇرەسكەن، كەيءىننەن كونتررەۆوليۋتسيالىق ارميا مەن ۇكءىمەتكە كەشءىرءىم جاسالعاننان سوڭ دا كونتررەۆوليۋتسيالىق ۇيىمنىڭ ۇيىتقىسى بولعان قازاقتىڭ ۇلتشىل-بۋرجۋازياشىل ينتەلليگەنتسياسىنىڭ وكءىلدەرءى كەڭەسكە قارسى قىلمىستى ارەكەتتەرءىن جالعاستىرىپ كەلدءى.
قىلمىستى ءىس بويىنشا ايىپقا تارتىلىپ وتىرعان بۇرىنعى الاشورداشىل ءالءىمحان ەرمەكوۆ 1921 جىلدىڭ باسىندا، ماسكەۋ قالاسىندا ايگءىلءى ۇلتشىل بايتۇرسىنوۆپەن (قازاق ۇلتشىلدارىنىڭ كونتررەۆوليۋتسيالىق استىرتىن ۇيىمىنا قاتىسقانى ءۇشءىن وگپۋ-دءىڭ كوللەگياسىنىڭ شەشءىمءى بويىنشا 1930 جىلى سوتتالعان) بءىرگە باشقۇرت ۇلتشىلى ۆاليدوۆپەن كەزدەسءىپ، كونتررەۆوليۋتسيالىق ۇيىم اشۋعا كەلءىسكەن، ونىڭ ورتالىعىنا ورىنبور قالاسىن تاڭداپ الدى (№ 541784-ءىس، 1 ت.، 10-پاراق).
مۇنىڭ ارتىنان ءىلە-شالا ايىپقا تارتىلىپ وتىرعان دوسمۇحامەدوۆ حالەل مەن م. دۋلاتوۆ (وگپۋ كوللەگياسىنىڭ شەشءىمءىمەن سوتتالعان) تاشكەنت قالاسىندا وسى استىرتىن كونتررەۆوليۋتسيالىق ۇيىمنىڭ ءبولءىمشەسءىن قۇرعان، ونىڭ قۇرامىنا ايىپ تاعىلىپ وتىرعان: دوسمۇحامەدوۆ حالەل مەن جاhانشا، تىنىشباەۆ مۇحامەدجان، ۇمبەتباەۆ الدابەرگەن، مۇڭايتپاسوۆ ءابدءىراحمان جانە باسقالار كءىرگەن، ورىنبورمەن تءىكەلەي بايلانىستارى بولعان جانە ايىپكەر دوسمۇحامەدوۆ حالەل مەن جاhانشا جانە تىنىشباەۆ مۇحامەدجان دايىنداعان باعدارلامانى قابىلداعان، ونىڭ نەگءىزءىنە «الاش» پارتياسىنىڭ بۇرىنعى باعدارلاماسىنىڭ تالاپتارى وزەك ەتءىپ الىنعان، ياعني، ولاردىڭ تۇپكءى ماقساتى - كەڭەس وكءىمەتءىن قۇلاتۋ، قۇرىلتاي جينالىسىن وتكءىزۋ ارقىلى قازاقتىڭ ۇلتتىق-دەموكراتيالىق رەسپۋبليكاسىن قۇرۋ، بۇل ماقساتتارىنا جەتكەنشە ۇلتشىلدارعا سىقاپ تۇرعان كەڭەس وكءىمەتءىنءىڭ مەكەمەلەرءىن پايدالانىپ، مادەنيەت مايدانىن قولىنا الىپ، جاستاردى كوتەرءىلءىسكە دايىنداپ، كەڭەستءىك ساياساتتى «الاشتىڭ» باعىت-باعدارىنا ساي بۇرمالاپ وتىرۋدى كوزدەدءى (№ 2370-ءىس، 1 ت.، 106, 1126, 123 جانە 179-پاراقتار، № 541784-ءىس، 4 ت.، 21, 80, 90 جانە 92-پاراقتار).
سەمەي جانە پەتروپاۆل قالالارىندا وسى ۇيىمنىڭ ءبولءىمشەلەرءى قۇرىلدى، ولارعا جاۋاپقا تارتىلىپ وتىرعان ەرمەكوۆ ءالءىمحان مەن تءىلەۋلين جۇماعالي جەتەكشءىلءىك ەتتءى. ءوزءىنءىڭ ءىس-ارەكەتءىن كەڭەيتۋ ماقساتىمەن تاشكەنت ءبولءىمءى الماتى، اۋليە-اتا، شىمكەنت، تۇركءىستان، قازالى جانە باسقا دا قالالارداعى ۇلتشىلداردى باۋىرىنا تارتىپ، ۇيىمنىڭ قۇرامىنا ەنگءىزدءى, جەرگءىلءىكتءى جەرلەردە ءوزءىنءىڭ ءبولءىمشەلەرءىن اشۋعا تىرىستى.
قازاقستاننىڭ اشتىققا ۇشىراعان تۇرعىندارىنا كومەك كورسەتۋ ءۇشءىن 1922 جىلى قۇرىلعان „اشتارعا كومەك كورسەتۋ" كوميسسياسىن استىرتىن ۇيىمعا جاڭا مۇشەلەر تارتۋعا پايدالاندى، ايىپقا تارتىلعان اۋەزوۆ مۇحتار مەن ا.بايتۇرسىنوۆتىڭ ۇسىنىسى بويىنشا قازاقستاننىڭ تۇكپءىر-تۇكپءىرءىنە ۇندەۋ جولداندى، ورىنبور قالاسىندا تۇرعان اشتارعا كومەك كورسەتۋ كوميسسياسىنىڭ قۇرامىنداعى استىرتىن ۇيىمنىڭ مۇشەلەرءى ۇيىمعا ادام تارتۋمەن اينالىستى، مىسالى، ايىپكەر دوسمۇحامەدوۆ جاhانشا بۇرىنعى جەتءىسۋ وبلىسىنداعى اشتارعا كومەك كورسەتۋ كوميسسياسىنىڭ وكءىلءى, الماتى قالاسىنىڭ تۇرعىنى ايىپكەر سۇلەەۆ بءىءلالدءى ۇيىمعا تارتتى، وعان ۇيىمنىڭ باعدارلاماسىنىڭ بءىر داناسىن تاپسىردى. باعدارلامانىڭ بءىر داناسى اشتارعا كومەك كوميسسياسىنىڭ جەتءىسۋ وبلىسىنداعى لەپسءى اۋدانىنداعى وكءىلءى كۇدەرين جۇماحاننىڭ قولىنا تيگەن (№ 541784-ءىس، 1ت.، 403 جانە 404-پاراقتار، № 2370-ءىس، 1 ت.، 177, 178 جانە 179-پاراقتار).
تاشكەنت قالاسىنداعى قازاقتىڭ اعارتۋ ينستيتۋتىنىڭ جانىنان قۇرىلعان ستۋدەنتتەردءىڭ كونتررەۆوليۋتسيالىق ۇيىمى ستۋدەنتتەردىڭ اسكەري جاساعىن ۇيىمداستىردى، بۇل «قازاق حالقىنىڭ ساتقىندارىنا» قاستاندىق ۇيىمداستىراتىن جاۋىنگەر جاساقتىڭ مءىندەتءىن اتقاردى. سونىڭ ءىشءىندە، وقۋ-اعارتۋ كوميسسارى س.قوجانوۆتى ءولتءىرۋ تۋرالى شەشءىم قابىلدادى، ونى ايىپقا تارتىلعان مۇڭايتپاسوۆ ءابدىراحمان ءولتءىرۋگە تيءىستءى بولدى. بۇل جاساقتىڭ قۇرامىنا ايىپقا تارتىلعان قوجامقۇلوۆ ءناشءىر مەن تاعى باسقالار كءىردءى (№ 2370-ءىس، 1 ت.، 383-پاراق، 2 ت.، 659, 660 جانە 701-پاراق. سوڭعى پاراقتار ءوشءىرءىلءىپ تاستالعان. زادى ايتىلعان ايىپتى دالەلدەۋگە ەش قاتىسى بولماسا كەرەك - ت.ج.).
كەڭەس وكءىمەتءىن قۇلاتۋ ماقساتىنا وراي كونتررەۆوليۋتسيالىق ۇيىم ورتا ازياداعى باسماشىلار توبىن اسكەري كۇش رەتءىندە پايدالانباق بولعان، ءسويتءىپ فەرعانا باسماشىلارىنىڭ باسشىسى جانۇزاقوۆقا جانە باسماشىلاردىڭ جەتەكشءىسءى - ورتا ازياداعى كونتررەۆوليۋتسيالىق ۇيىمنىڭ كوسەمءى زاكي ۆاليدوۆكە وكءىلدەر جءىبەرگەن، سونىمەن سوڭعى ادامعا (ۆاليدوۆكە - ت.ج.) بارعان ۇمبەتباەۆ الدابەرگەن ونى ۇيىمنىڭ مۇشەلەرءىمەن جولىقتىرۋ ءۇشءىن تاشكەنتكە جاسىرىن الىپ كەلگەن، ونى ايىپقا تارتىلعان قوجامقۇلوۆ ءناشءىردءىڭ ءۇيءىنە جاسىرىپ ۇستاعان (№ 2370-ءىس، 1 ت.، 23, 42, ءىىى جانە 259-پاراقتار، 2 ت.، 678-پاراق).
تۋرا سول ماقساتپەن 1922 جىلى قيىر شەتتە جاتقان اداي، سارىسۋ جانە قىزىلقۇم اۋداندارىندا اسكەري كۇش جاساقتاۋ ءۇشءىن جەتەكشءى اسكەري مامانداردى دايارلاۋدى ويلاستىرعان. سونىڭ ناتيجەسءىندە، ۇيىمنىڭ مۇشەسءى ءادءىلەۆ دءىنمۇحامەد (وگپۋ-دءىڭ كوللەگياسىنىڭ شەشءىمءىمەن سوتتالعان) سارىسۋ اۋداندا باندىلاردىڭ توبىن قۇرىپ، جەتەكشءىلءىك ەتتءى, ءىشءىندە ونىڭ تۋىسى ءادءىلەۆ بايسەيءىت تە بار، ال جاۋاپقا تارتىلعان ۇمبەتباەۆ الدابەرگەن ۇيىمىنىڭ تاپسىرماسى بويىنشا قازاق اعارتۋ ينستيتۋتىنداعى ستۋدەنتتەرگە اسكەري جاتتىعۋ ساباعىن جۇرگءىزگەن، مۇنداعى ماقسات - ۇلتتىق كومانديرلەردءى دايىنداۋ ەدءى.
قازاقستاننىڭ پارتيا ۇيىمدارىنداعى وڭشىل ەلەمەنتتەرمەن تىعىز بايلانىس جاساي وتىرىپ، ولارعا جاسايتىن ەرەكشە ىقپالىن ەسكەرە كەلءىپ، استىرتىن ۇيىمنىڭ مۇشەلەرءى وڭشىل وپپوزيتسيالىق ەلەمەنتتەردءى پارتيانىڭ 12-سەزءىندە ءوز مۇددەلەرءىن جۇزەگە اسىرۋعا پايدالانۋ ءۇشءىن ارنايى دايىندىق جۇرگءىزدءى, سول ءۇشءىن ۇلتتىق ماسەلە ءجونءىندە تيءىستءى ۇسىنىستار جاسادى، ونىڭ باستى ماقساتى - «ۇلتتىق-مادەني اۆتونوميانى» تالاپ ەتۋ بولدى. ۇندەۋگە - بوكەيحانوۆ، بايتۇرسىنوۆ، سادۋاقاسوۆ سماعۇل، دوسوۆ جانە ايىپكەر وماروۆ ءاشءىم قول قويدى.
وسى ۇندەۋدەگءى باعىت-باعداردى قولداي وتىرىپ، ايىپتالۋشى اۋەزوۆ مۇحتار قازاقستاننىڭ پارتيا جانە كەڭەس مەكەمەلەرءىندەگءى وتارلاۋشىلىق پيعىلدارمەن كۇرەس دەگەندءى جەلەۋ ەتءىپ، استىرتىن ۇيىمنىڭ مءىندەتتەرءىنە ساي كەلەتءىن شارالاردى جۇزەگە اسىرۋدا اسا بەلسەندءىلءىك تانىتتى. ورىنبور قالاسىندا وتكەن قازاقستان كەڭەس قىزمەتكەرلەرءىنءىڭ 2-سەزءى كەزىندە ول سەزگە قاتىسقان ۋاكءىلدەردءىڭ ءىشءىنەن تەك قانا قازاقتاردى - ۇلتشىل كوممۋنيستەر مەن پارتيادا جوق ۇلتشىلداردى جەكە جيىپ الىپ، ءماجءىلءىس وتكءىزدءى, وندا «وتارلاۋشىلاردىڭ شابۋىلى جانە ونىمەن كۇرەسۋدءىڭ ءادءىس ءتاسءىلدەرءى» تۋرالى ماسەلە قارالدى. «وتارلاۋشىلىقپەن» كۇرەس ءجونءىندەگءى اۋەزوۆتءىڭ ەڭ جاقىن قولداۋشىلارى استىرتىن ۇيىمنىڭ مۇشەسءى سادۋاقاسوۆ پەن ايىپتالۋشى وماروۆ ءاشءىم بولدى. سادۋاقاسوۆتىڭ ماقساتى ءساتسءىزدءىككە ۇشىراپ، پارتيادان شىعىپ قالۋ قاۋپءى تونگەندە، اۋەزوۆ وعان تاشكەنتكە بارۋدى ۇسىندى، سودان ءارءى قاراي فەرعاناداعى باسماشىلارعا جەتءىپ الاسىڭ دەپ كەڭەس بەردءى, ال تاشكەنتتەگءى قازاقتىڭ استىرتىن ۇيىمى ولارمەن بايلانىس جاساپ تۇراتىن (№ 541784-ءىس، 1 ت.، 251, 255, 398-405-پاراقتار).
ۆاليدوۆ پەن ۇلتشىل مۇستافا شوقاي شەت ەلگە قاشىپ كەتكەن سوڭ، ۇيىم ولارمەن استىرتىن بايلانىس ورناتتى، ول ءۇشىن شەت ەلگە وقۋعا بارعان ۇيىمنىڭ مۇشەلەرى ءبىرىمجانوۆتى، بيتىلەۋوۆتى جانە ايىپتالۋشى مۇڭايتپاسوۆتى پايدالاندى. باسىماشىلار تالقاندالعان سوڭ، ۇيىم ءوزىنىڭ ءومىر ءسۇرۋىن توقتاتتى، بىراق تا بۇرىنعى مۇشەلەر ءبىرىن-ءبىرى تەز تاپتى، ولار ءوزارا تىعىز بايلانىستا بولدى، ۇيىمنىڭ ورتاق مۇشەسى رەتىندە ءبىر-بىرىمەن تەز ءتىل تابىستى. ۇيىمنىڭ بۇرىنعى مۇشەلەرى - الاشورداشىلار كەڭەس وكىمەتىمەن اشىق كۇرەسۋ تۋرالى ارەكەت قيمىلىن وزگەرتىپ، ەندى كەڭەس مەكەمەلەرىنە ء(اسءىرەسە، جەر ءجونءىندەگءى حالىق كوميسسارياتى مەن وقۋ-اعارتۋ كوميسسارياتىنىڭ مەكەمەلەرءىنە) جانە پارتيا ۇيىمدارىنا كءىرءىپ الۋدى ويلاستىردى، ونداعى ويى - وزدەرءىنءىڭ ماقساتتارىنا سايكەس پارتيا مەن كەڭەس وكءىمەتءىنءىڭ ساياساتىن وزدەرءىنءىڭ ماقساتتارىنا قاراي بۇرمالاپ، وزگەرتءىپ وتىرۋ بولدى. «ءانۋار پاشا مەن ۆاليدوۆ باستاعان كوتەرءىلءىس جەڭءىلءىس تاپقان سوڭ بءىزدءىڭ ۇيىم مۇنداي باعىتتان باس تارتتى دا، قازاق حالقىنىڭ تاعدىرىنا قاتىستى ماسەلەلەردءى مۇمكءىندءىگءىنشە: «الاشوردانىڭ» يدەولوگيالىق رۋحىنا سايكەستەندءىرءىپ جۇرگءىزۋ ءۇشءىن كەڭەس مەكەمەلەرءىن پايدالانۋدى كوزدەدءىك، وعان ءوز ادامدارىمىزدى ورنالاستىرۋ، ءسويتءىپ سول ادام ارقىلى مەكەمەلەرگە جانە جەكەلەگەن جاۋاپتى پارتيا قىزمەتكەرلەرءىنە - قازاقتارعا ىقپال جاساۋ ءجونءىندە شەشءىم قابىلدادىق» (تىنىشباەۆتىڭ 1930 ج. 7.08. كۇنگى جاۋابىنان، № 2370-ءىس، 1 ت.، 275-پاراق)».
«ءبىزدىڭ باستى ماقساتىمىز - كەڭەس وكىمەتىنىڭ ساياساتىنا ءوزىمىزدىڭ ىقپالىمىزدى جۇرگىزۋ ءۇشىن جانە ونى ءبىز ويلاعان باعىتتا جۇزەگە اسىرۋدى قامتاماسىز ەتۋ ءۇشىن مەملەكەتتىك باسقارۋ اپپاراتىنا ءوز ادامدارىمىزدى بارىنشا كوپ كىرگىزۋگە ۇمتىلدىق. بۇعان قىزمەتكەرلەردىڭ (قازاق - ت.ج.) جەتءىسپەۋشءىلءىگى دە سەپتءىگءىن تيگءىزدءى, سونىڭ ناتيجەسءىندە اپپاراتقا ءوز ادامدارىمىزدى وتكءىزۋدءىڭ ءساتءى ءتۇستءى. سودان كەيءىن بءىز ءوزءىمءىز جاقسى تانيتىن اپپارات قىزمەتكەرلەرءىنە تءىكەلەي ىقپال جاسادىق. ءسويتءىپ، ماقساتىمىزعا جەتتءىك. تىنىشباەۆ، قوجىقوۆ پەن ەسپولوۆ - جەر ءجونءىندەگءى كوميسسارياتقا، قاشقىنباەۆ - دەنساۋلىق ساقتاۋ كوميسسارياتىنا، بءىرءىمجانوۆ - گازەت رەداكتسياسىنا، مەن - عىلىم ءجونءىندەگءى كوميسسيانىڭ قۇرامىنا، ج.دوسمۇحامەدوۆ تە سونىڭ قۇرامىنا كءىردءى. بءىز ءوزءىمءىز يدەولوگيامىزدى وسىنداي جولمەن جۇزەگە اسىردىق. سونىمەن قاتار بءىز ءار ءتۇرلءى جينالىستار مەن ءماجءىلءىستەردءى دە پايدالاندىق، ولارعا ءوز ادامدارىمىزدى قاتىناستىرىپ وتىردىق» (دوسمۇحامەدوۆ حالەلدءىڭ جاۋابىنان. 22.ءىح.1930. № 2370-ءىس، 1 ت.، 220-پاراق).
1928-1929 جىلدارى وگپۋ مەكەمەلەرءى استىرتىن ۇيىمنىڭ بۇرىنعى مۇشەلەرءى بايتۇرسىنوۆتى، دۋلاتوۆتى، تاعى دا باسقالارىن تۇتقىنداعان بولاتىن. بوستاندىقتا قالعان ۇيىم مۇشەلەرءى ۋاقىتشا بۇعا تۇرۋدى كوزدەپ، ەشقانداي ارەكەت ەتپەۋگە تىرىستى، سول ۋاقىتتا بايتۇرسىنوۆتاردىڭ ۇستالۋ سەبەبءىنە بايلانىستى ايىپتالۋشىلار - ەرمەكوۆ پەن دوسمۇحامەدوۆتىڭ اراسىندا ءوزارا تالاس تۋدى. ولاردىڭ ۇستالۋىنا تاشكەنتتەگءى ۇيىم مەن ونىڭ جەتەكشءىسءى دوسمۇحامەدوۆ كءىءنالءى دەپ ايىپ تاقتى، ال ەكءىنشءىءسى قۇرامىنا ەرمەكوۆتىڭ ءوزءى جۇرگەن ورىنبورداعى ۇيىم مەن سەمەيدەگءى ءبولءىمشە كءىءنالءى دەپ جاۋاپ بەردءى. بۇل ءجونءىندە ەرمەكوۆتىڭ پءىكءىرءىن قادىرباەۆ سەيدازىم قولداپ سويلەدءى (№ 370-ءىس، 1 ت.، 262 جانە 263-پاراق، 2 ت.، 702, 703, 721-727, 733-735 جانە 736-740-پاراقتار).
حالەل دوسمۇحامەدوۆ 1929-1930 جىلداردىڭ قىسىندا جاhانشا دوسمۇحامەدوۆتىڭ كەڭەسءى بويىنشا ماسكەۋدەگءى ءا.بوكەيحانوۆقا بارىپ، ەرمەكوۆ پەن اراداعى تالاستى قالاي شەشۋدءىڭ جولىن جانە بايتۇرسىنوۆتىڭ توبىنىڭ تۇتقىندالۋىنا بايلانىستى ءارءى قاراي نە ءىستەۋ كەرەك ەكەندءىگءىن اقىلداستى. ول (بوكەيحانوۆ - ت.ج.) ۇيىمنىڭ وزگە مۇشەلەرءى دە تۇتقىندالۋى مۇمكءىن ەكەندءىگءىن ەسكەرە كەلءىپ حالەل دوسمۇحامەدوۆكە: «تۇتقىندالا قالعان جاعدايدا وزدەرءىڭدءى وزدەرءىڭ مىقتى ۇستاڭدار، ەشنارسەنءى دە مويىندارىڭا الماڭدار، ال كەيبءىر قۇجاتتار ساقتالىپ قالسا، ونى ءا.ەرمەكوۆكە ساقتاۋعا بەرءىڭدەر، قازاقستان ورتالىق اتقارۋ كوميتەتءىنءىڭ مۇشەسءى رەتءىندە قازاقستاندىق ۇكءىمەت وعان سەنەدءى»,- دەپ نۇسقاۋ بەرەدءى. الماتىعا كەلە سالىسىمەن دوسمۇحامەدوۆ بۇل جايدى ەرمەكوۆ پەن تىنىشباەۆقا، كەيءىننەن ج.دوسمۇحامەدوۆكە ايتتى، ولاردىڭ بارلىعى دا بوكەيحانوۆتىڭ نۇسقاۋىن ماقۇلدادى جانە الدا-جالدا تۇتقىندالا قالعان جاعدايدا ەشتەڭەنءى دە مويىنداماۋعا كەلءىستءى (№2370-ءىس، 1 ت.، 208, 222-پاراقتار، 2 ت، 702 جانە 703-پاراقتار).
ءوزارا بايلانىستارى مەن ءىس-قيمىلدارىن قۇپيا ۇستاۋ ءۇشىن ۇيىمنىڭ بۇرىنعى مۇشەلەرى تەك قانا ەكى-ەكىدەن ەكەۋارا عانا كەزدەسىپ، مۇددەلى ماسەلەلەردى تالقىلادى، وعان ايىپتالۋشى تىنىشباەۆتىڭ: «سوڭعى ۋاقىتتا ءبىزدىڭ ۇيىمىمىز ەشقانداي دا جينالىس پەن كەڭەس وتكءىزگەن جوق، ەكءى-ەكءىدەن ەكەۋارا عانا جولىعىپ، مۇددەلءى ماسەلەلەردءى تالقىلادىق. سونداي-اق، ەرمەكوۆپەن دە، دوسمۇحامەدوۆپەن دە جەكە-جەكە كەزدەسءىپ، ولارمەن بولعان اڭگءىمەدە... كەڭەس وكءىمەتءىنءىڭ ساياساتىن ايىپتادىق» (تىنىشباەۆتىڭ جاۋابىنان. 3.ءىح.1930.№ 2370, 1 ت.، 125-پاراق),- دەپ جاۋاپ بەردءى».
م.تىنىشباەۆ پەن ح.دوسمۇحامەدوۆ جەتەكشءىلءىك ەتكەن «الاشوردانىڭ» تاشكەنتتەگءى استىرتىن كونتررەۆوليۋتسيالىق ۇيىمىنىڭ كەڭەس وكءىمەتءىنە قارسى ءىس-قيمىلدارىنا» ماسكەۋ مەن الماتىنىڭ جازالاۋ ساياساتىن جۇزەگە اسىراتىن زاڭ جانە تەرگەۋ، سوت ورىندارىنىڭ بەرگەن «تاريحي انىقتاماسى» وسىنداي.
«ايىپتاۋ قورىتىندىسىنداعى» ماسەلەلەردىڭ اقيقاتى ءبىرىنشى تومدا بارىنشا تولىق تالدانعاندىقتان دا، وعان توقتالىپ جاتپايمىز. تەك ءار سۇراققا ءاربىر «ايىپكەر» قالاي جاۋاپ بەردى، ولاردىڭ قاي تۇستا پىكىرلەرى توعىستى، قاي تۇستا كورسەتىندىلەرى الشاق كەتتى، تۇرمە مەن قىسىم جاعدايىندا ءار كىم ءوزىن قالاي ۇستادى؟ - دەگەن كوكەيتەستى سۇراقتارعا جاۋاپ ىزدەيمىز. ويتكەنى قيىننان قيىستىرىلعان قيسىنسىز باپتاردىڭ تەك قانا ايىپتاۋ باعىتىندا قۇرىلعاندىعىن دالەلدەپ جاتۋدىڭ ءوزءى ارتىق. ەكءىۇشتى وي تۋعىزباس ءۇشءىن وسىندا كورسەتءىلگەن «قىلمىستاردىڭ» كەيبءىرەۋلەرءىنە قىسقاشا عانا ءتۇسءىنءىك بەرە كەتەمءىز. ولار مىنالار:
ءبىرىنشى: «1922 جىلى استىرتىن كونتررەۆوليۋتسيالىق ۇيىم قۇرىلدى»، - دەگەن ايعاقتى وسىنىڭ الدىندا عانا تەرگەۋءى اياقتالعان احمەت بايتۇرسىنوۆ باستاعان «الاشوردا» قايراتكەرلەرى جوققا شىعارعان بولاتىن. ال ءاليحان بوكەيحانوۆ مۇنداي سۇراققا جاۋاپ بەرۋدەن مۇلدەم باس تارتتى. ول:
«الاشوردا» ۇكءىمەتءىنءىڭ مۇشەلەرءىنە كەشءىرءىم جاساعان - كەڭەس وكءىمەتءى. ول ۇكءىمەت ءالءى قۇلاعان جوق. دەمەك، ونىڭ شەشءىمءى دە كۇشءىندە. ونىڭ ءۇستءىنە بءىزگە كەشءىرءىم جاساعان لەنيننءىڭ ءوزءى. سەندەر سول لەنيننءىڭ جولىمەن ءجۇرءىپ كەلەمءىز دەپ ۇرانداتىپ جۇرگەن جوقسىڭدار ما. ەندەشە، اڭگءىمە وسىمەن بءىتتءى»،- دەپ تەرگەۋشءىلەردءىڭ مەسەلءىن قايتارىپ تاستاعان بولاتىن.
الاش كوسەمدەرءىنەن «تىستەرى سىنعان» تەرگەۋشىلەر ەكىنشى توپتى، وزدەرى «تاشكەنت توبى» دەپ اتاعان ادامدارعا قاساحنا وسى سۇراقتى قايتالاپ قويعان. شىندىعىندا دا، رەسمي تۇردە استىرتىن ۇيىم قۇرىلعان جوق. بءىراق كەڭەس وكءىمەتءىنءىڭ «كوممۋنيستىك - وتارشىلدىق» ساياساتىمەن ەلدءى كۇيزەلتۋگە اكەلءىپ سوقتىراتىن ەكونوميكالىق شارالارىنا، ۇلتتىق رۋحاني تاۋەلسءىزدءىگءىن ساقتاپ قالۋعا قارسى باعىتتالعان «تاپتىق مادەنيەتتىڭ جىكتەلۋشىلىگىنە» سىن كوزبەن قارادى، ونى قاتەرلءى باعىت دەپ ساناپ، اشىق تۇردە ءمالءىمدەدءى. تاريح - «الاشوردا» ۇكءىمەتءىنءىڭ ۇلتتىق ەكونوميكا مەن مادەنيەت تۋرالى باعدارىنىڭ دۇرىستىعىن دالەلدەپ بەردءى.
ەكىنشى: 1920-1922 جىلدارى ءاليحان بوكەيحانوۆتىڭ، احمەت بايتۇرسىنوۆتىڭ، ءالءىمحان ەرمەكوۆتءىڭ، باشقۇرت ۇلتىنىڭ كوسەمءى زاكي ۆاليدوۆپەن ماسكەۋ قالاسىندا كەزدەسكەنى، اڭگءىمەلەسكەنءى راس. تءىپتءى بءىر رەت كوگالعا شىعىپ، كوڭءىلدءى سەرۋەن دە جاساعان. ارينە، ولاردىڭ «بۇل سەرۋەندە» ۇلت تاعدىرى ءجونءىندە پءىكءىر الىسقاندارى ايان.
ءۇشىنشى: «احمەت بايتۇرسىنوۆ پەن مۇحتار اۋەزوۆ 1921-1922 جىلدارى اشتىقپەن كۇرەس ءجونءىندەگءى كوميسسيانىڭ مۇشەسى رەتىندە استىرتىن ۇيىمعا كءىرۋ تۋرالى ۇندەۋ تاراتتى»، - دەگەن ايىپ - ايىپ ەمەس، كادءىمگءى ساندىراق. مۇندا ولار، قىرداعى اشارشىلىققا ۇشىراعان قازاق اۋداندارىنا كومەكتەسۋ ءۇشءىن وقىعان ازاماتتارعا سالاۋات جاريالاپ، ولاردى ازىق-ءتۇلءىك جيناۋ ناۋقانىنا ات سالىسۋعا شاقىرعان بولاتىن. ول ۇندەۋدءى ولكەلءىك كوميتەت رەسمي تۇردە بەكءىتكەن. مۇحتار اۋەزوۆ پەن سماعۇل سادۋاقاسوۆتىڭ قازاق قىزمەتكەلەرءىنءىڭ ارنايى كەڭەسءىن شاقىرۋى دا وسى اشارشىلىققا بايلانىستى. وندا، راسىندا دا، «كوممۋنيستىك كولونيزاتورلىقتىڭ» زارداپتارى تۋرالى دا ناقتى ماسەلەلەر قارالدى.
ءتورتىنشى: تاشكەنتەگى، سارىسۋداعى، اداي جۇرتىنداعى، قىزىلقۇمداعى اسكەري جاساقتاردىڭ بۇلىنشىلىگى حاقىندا باياندالعان «تاريحي انىقتاماداعى» ايعاق تا شىندىققا جاناسپايدى. بۇل اۋداندارداعى كوتەرىلىستىڭ باستى سەبەبى - اشتىق پەن تاركىلەۋ ناۋقانىنىڭ ادىلەتسىز جۇرگىزىلۋىنەن ەدى. جالپى كوزقاراس تۇرعىسىنان ىقپالى بولعانىمەن دە، كوتەرىلىسكە «الاشوردا» ۇكىمەتى مەن «الاش» پارتياسىنىڭ تىكەلەي قاتىسى جوق بولاتىن. ويتكەنى پاتشا ۇكىمەتى مەن شەت ەلدىك ارميانىڭ كومەگىنە سۇيەنگەن ادميرالدار مەن گەنەرالدار، اتاماندار باسقارعان تۇراقتى ارميا جەڭە الماعان قىزىل اسكەردىڭ بەتىن بەساتار مەن سويىلعا جۇگىنگەن «دالا جاساقتارى» تويتارىپ، كەڭەس وكىمەتىن قۇلاتا المايتىنىن، مۇنىڭ قىزىل قىرعىنعا اكەپ سوعاتىنىن ولار جاقسى بىلەتىن. ال: «سۇلتانبەك قوجانوۆقا قاستاندىق جاساۋ ارەكەتى جوسپارلاندى»، - دەگەن ايىپ مۇلدەم قيسىنسىز. مۇنى ەشقانداي دەرەك راستاي المايدى. «الاشوردا» ۇكىمەتىنىڭ «قىلمىسىن» نەعۇرلىم اۋىرلاتىپ, تەرروريست ەتىپ كورسەتۋ ءۇشىن جاسالعان كەزەكتى ءبىر قۇيتۇرقى امال.
بەسىنشى: ءبىرىمجانوۆتىڭ، بيتىلەۋوۆتىڭ، مۇڭايتپاسوۆتىڭ المانياعا بارىپ وقىعانى، وندا زاكي ۆاليدوۆپەن كەزدەسكەنى، ءۆاليدوۆتىڭ بۇلارعا كومەكتەسكەنى شىندىق. بىراق ولاردىڭ ءار قايسىسى ءار قانداي جاعدايمەن ءار مەزگىلدە ەلگە قايتىپ ورالدى. ارينە، ءۆاليدوۆتىڭ «الاشوردا» ۇكىمەتىنىڭ قايراتكەرلەرىنىڭ حال-احۋالىن سۇراۋى، سالەم ايتۋى تابيعي. ال استىرتىن بىرىگىپ ءىس-ارەكەت جاساۋ تۋرالى ۋاعدالاسۋىنىڭ انىق-قانىعى ءالى دە دالەلدى دايەكتەردى قاجەت ەتەدى. ەكى جاق تا قالىپتاسقان جاعدايدا ونداي ارەكەتكە بارۋ مۇمكىن ەمەس ەكەندىگىن جاقسى ءبىلءدى. ال ءۆاليدوۆتىڭ جاسىرىن تۇردە تاشكەنتكە كەلگەنى، قوجانوۆ پەن رىسقۇلوۆقا حابارلاسۋعا نيەت قىلعانى شىندىق. مۇنى تۇرمەدەگى ايىپقا تارتىلۋشىلاردىڭ جاۋاپتارى دا، سىرتقى دەرەكتەر دە راستايدى.
«تاريحي انىقتاماداعى» تاريحي شىندىقتار وسىلار. ال وزگە-وزگە، وگپۋ-ءدىڭ تەرگەۋشىلەرى «ادەبي وڭدەۋدى» وتە جاقسى مەڭگەرگەن بولاتىن. سوندىقتان دا بەرىلگەن جاۋاپتىڭ تونىن اينالدىرىپ بايانداۋ ولارعا پالەندەي قيىندىققا تۇسكەن جوق. مىسالى تەرگەۋ حاتتاماسىنداعى:
«مەن - حالەل دوسمۇحامەدوۆ، تۇركىستان رەسپۋبليكاسىنىڭ وقۋ-اعارتۋ حالىق كوميسسارياتىنا قاراستى عىلىمي كوميسسيانىڭ توراعاسى بولىپ قىزمەت اتقاردىم. جاھانشانىڭ قايدا ىستەگەنىن بىلمەيمىن، ول جالپى زاڭگەر عوي. تىنىشباەۆ پەن ەسپولوۆ جەر جونىندەگى كوميسسارياتتا ىستەدى. جالەنوۆ - تۇركىستان ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ ستۋدەنتى، قاشقىنباەۆ - ورديناتور-ۇيىمداستىرۋشى بولدى. ادىلەۆتىڭ نە ىستەگەنى ماعان بەلگىسىز»، - دەگەن جاۋابى «ايىپتاۋ قورىتىندىسىندا» تەرگەۋشىلەردىڭ وڭدەۋىمەن:
«ناتيجەسءىندە اپپاراتقا ءوز ادامدارىمىزدى وتكءىزۋدءىڭ ءساتءى ءتۇستءى. سودان كەيءىن بءىز ءوزءىمءىز جاقسى تانيتىن اپپارات قىزمەتكەرلەرءىنە تءىكەلەي ىقپال جاسادىق. ءسويتءىپ، ماقساتىمىزعا جەتتءىك. تىنىشباەۆ، قوجىقوۆ پەن ەسپولوۆ - جەر ءجونءىندەگءى كوميسسارياتقا، قاشقىنباەۆ - دەنساۋلىق ساقتاۋ كوميسسارياتىنا، بءىرءىمجانوۆ - گازەت رەداكتسياسىنا، مەن - عىلىم ءجونءىندەگءى كوميسسيانىڭ قۇرامىنا، سونداي-اق ج. دوسمۇحامەدوۆ تە سونىڭ قۇرامىنا كءىردءى. بءىز ءوزءىمءىءزدىڭ يدەيالوگيامىزدى وسىنداي جولمەن جۇزەگە اسىردىق»،- دەپ تۇزەتىلىپ بەرىلگەن.
سىرتتاي بۇل ماتىندەر ماعىنالىق جاعىنان ءبىر-بىرىنە ۇقساس بولعانىمەن دە، ساياسي جانە زاڭدىق تۇرعىدان كەلگەندە ۇلكەن كىلتيپان بار. بۇل ءتاسىلدى تەرگەۋشىلەر وزدەرىنىڭ «كەڭسەلىك جازۋ ءستيلى» رەتىندە ەمىن-ەركىن پايدالانعان.
«اقيقات» جۋرنالى
