مەنىڭ ينتەرنەت سايتتارعا ەل تۋرالى، ۇلت تۋرالى جازعاندارىما قارسى بىرنارسە ايتقانسىماق بولاتىن بايعۇستار بار. مەنىڭ  دوستارىم ولاردىڭ كىم ەكەنىن دە بىلەدى. ولار مەنىڭ «ءتۇپ-تۇقيان...» دەگەن وتىرىك كىتاپتى، بالعابەك قىدىربەكۇلىن، اسانباي اسقاروۆتى، د.قوناەۆتى سىناعانىم ءۇشىن مەنى اياقتان شالىپ وتىرۋعا تىرىسادى. بۇل ناعىز ناداندىق قوي؟

1. قازاقستاندا قازاق ءتىلىنىڭ وركەن جايۋىنا ورىس ۇلتىنىڭ وكىلدەرى عانا قارسى. ارينە، قازاق تىلىنە ورىستاردىڭ ءبارى قارسى ەمەس تە شىعار. بىراق قازاق تىلىنە قارسىلاردىڭ ءبارى ورىستار. باسقا ۇلتتاردىڭ ەشقايسىسى قارسى ەمەس.

2. قازاقستانداعى تەلەارنالاردا ارسىزدىق پەن ازعىندىق تۋرالى كورسەتىلىمدەر وتە كوپ. ونىڭ ۇستىنە بۇل تەلەارنالار قازاقتى ۇلتتىعىنان ايىرۋدىڭ، جاس ۇرپاقتى ۇلتتىق ساناسىنان، ۇلتتىق نامىسىنان ايىرىپ، ماڭگۇرتتەندىرۋدىڭ باستى قۇرالىنا اينالدى ما دەپ قورقامىن.

3. يسلام دىنىندەگى حالىقتاردا عانا «وبال»، «ساۋاپ» جانە «يمان» دەگەن ءسوز، ياعني ۇعىم، تۇسىنىك بار. ادام بالاسىنىڭ ادامدىق قاسيەتىنىڭ ەڭ باستى شارتى دەرلىك بۇل ءۇش ءسوزدى ەشكىم نە اعىلشىن، نە ورىس تىلىنە ءتارجىمالاي المايدى. ويتكەنى، ولاردا «وبال»، «ساۋاپ»، «يمان» دەگەن ۇعىم مۇلدە جوق.

4. قازاقتىڭ ءاربىر حالىق ءانى «وي، اللا-اي»، «دۇنيە جالعان»، «وتەدى-اۋ دۇنيە»، «جيىرما بەس قايتا اينالىپ كەلمەس ماعان» دەپ ىشكى تولعانىستى، تەرەڭ تەبىرەنىستى، ورمانداي قالىڭ ويدى، كۇرسىنىستى اھ ۇرىپ سىرتقا شىعارىپ وتىرادى. ال ورىستىڭ حالىق اندەرىندە ونداي تەرەڭ ويلىلىق، تەرەڭ تولعانىس جوق. ولاردىكى كوبىنە «كالينكا مويا»، «شۋمەل كامىش»، «ۋتكي لەتيات»، «وي زيمۋشكا، زيما» دەگەن سياقتى ءبىر مەزگىلدىك، مەرزىمدىك، ەڭ ءارى كەتكەندە وتكەندى ەسكە الۋ عانا بوپ كەلەدى.

5. قازاق جەرىندە وسىرىلگەن، قازاق جەرىندە ورىلىپ، باستىرىلىپ ۇنعا اينالدىرىلىپ، دۇكەندەردە ساتىلىپ جاتقان نانداردىڭ اتاۋلارىنا شەيىن «موسكوۆسكي»، «بورودينسكي»، «ياروۆوي»، «پەتروپاۆلوۆسكي»، ال ءسۇتى «موە مولوكو»، «زوركين لۋگ»، «مۋمۋنيا»، ايرانى «كەفير»، «پروستوكۆاشا» ت.ب. ورىسشا بولعانىنان-اق قازاقتىڭ ءالى دە رەسەي بۇعاۋىنان شىعا الماي، ال باسشىلارى ولسە دە ورىسپەن بىرگە ولۋگە دايار ەكەنىن اڭعارۋ قيىن ەمەس.

6. بەرەكەتى كەتكەن بۇل ەلدىڭ رەكەتى دە دەپۋتات

7. ساناتقا كىرمەيتىن اقىن سەناتقا كىردى.

8. قازاق جەرىنىڭ – رەپەتى، ءتىلىنىڭ – بەرەكەتى، ءانىنىڭ ءارى، ادەبيەتىنىڭ اسىرەسە پوەزياسىنىڭ ءمانى كەتتى. اسىرەسە، «ايتىس» پوەزيانىڭ قادىرىن كەتىردى.

9. ءبىز 25 جىل ىشىندە قاسيەتتىلەرىمىزدى قان قىلدىق، قاسيەتسىزدەرىمىزدى ءنان قىلدىق.

10. قازاقستاندا «پاراسات» وردەنى پارىقسىزدار مەن پاراساتسىزدارعا دا بەرىلە بەرەدى.

11. قازاقستان باسشىلارى ەلدى وركەندەتىپ، دامىتقانىن دالەلدەۋ ءۇشىن الدەقاشان ءوتىپ كەتكەن قازاقتار قىمىز ءىشىپ، ورىستار ماحوركا شەككەن زاماندارمەن سالىستىرادى.

12. قازاق ءدىنباسىلارى مۇحاممەد (س.ع.س) پايعامبارىمىزدىڭ ەسىمىن قازاقشاعا بەيىمدەيمىز دەپ مۇقامبەت دەپ جازادى دا ورىستىڭ، مىسالى ءپۋتيننىڭ نە مەدۆەدەۆتىڭ فاميلياسىنداعى ءبىر ءارىپتى وزگەرتۋگە ارتى شىدامايدى.

13. تاريحتا قازاقتى ەڭ كوپ قورلاعان، ەڭ كوپ زورلاعان اتىپ اسىپ، قايتا-قايتا قولدان اشارشىلىق ۇيىمداستىرىپ، ەڭ كوپ قىرعان قىتاي دا، جوڭعار دا ەمەس. ەندەشە، وياۋ قازاق، تاۋەلسىزدىك العان قازاق بولساڭ ول قاي ۇلت ەكەنىن ايتشى!

14. استاناسىنىڭ اتى جوق، وزدەرى ءوسىرىپ وندىرگەن نانى مەن ءسۇتىنىڭ اتى ورىسشا، ءوز تاريحىن رەسەي تاريحشىلارىنىڭ جازعاندارىنان وقىپ، سولاردىڭ جازعاندارىن شىندىق دەپ ويلايتىن ۇلت – قازاق قانا.

15. قازاق بۇرىن «ۇيگە كىرگەن جىلاننىڭ باسىنا اق قۇيىپ شىعاراتىن» ەدى، قازىر سىرتتان كەلگەندەرگە تۇگەل مۇناي قۇيىپ بەرەتىن بولدى.

16. قازاقستاندا قۇدايعا ءتىل تيگىزگەندەرگە سوت جوق، ال ءبىر اكىمگە، نە اكىمشىككە قاتتى ايتساڭ نە سوتتالاسىڭ، نە ايىپپۇل تولەيسىڭ.

17. قازاقستاندا مەدالدار مەدالونشا تاراتىلادى.

18. بيلىك – قۋىرشاق تەاترى. ال پاتشاڭىز ءبىر الپاۋىت ەلدىڭ  قۋىرشاعى بولسا ءوزىنىڭ جان-جاعىنا، پارلامەنتكە قۋىرشاقتاردى، ۇكىمەتكە ۇرى-قارىلاردى، الاياقتاردى، نادانداردى جينايدى. ءسويتىپ، ول ەلدە جامان تۇعىر اتتار – تۇلپار  اتانادى، قارقىلداعان قارعالار – سۇڭقار  اتانادى.

19. قازىر قازاقستاندا «نۇر» دەگەن ءسوزدىڭ ابدەن قادىرى كەتتى. اناۋ دا – نۇر، مىناۋ دا – نۇر، قالا دا – نۇر، اۋىل دا – نۇر، دۇكەن دە – نۇر، اسحانا، مونشا، ۆوكزال، اۋەجاي، ءدارىحانا ت.ب. تۇگەل نۇر تەك «نۇر-دارەتحانا» دەگەن دارەتحانا جوق. الدە ول دا بار ما؟

قىسقاسى:           الدىمىزدا بۇلدىر قوعام، بۇلدىر ەل،

بىراق سونى كىم تۇسىنەر، كىم بىلەر؟

ويىن قويىپ، ويعا العانىن ىستەپ ءجۇر.

قۇدايعا دا تاۋەلسىز يت، تۇلكىلەر.

جاراتقاسىن ويى ەركىن ادام قىپ،

كەلمەي ەشبىر قالىبىنا قامالعىم،

ۇياسىنا ۋ قۇيعىم كەپ تۇرادى

ءورىسى – كەڭ، پەيىلى – تار زاماننىڭ، – دەپ ايعاي سالعىم كەلەدى دە تۇرادى.

مىرزان كەنجەباي

Abai.kz