قان قۇيدىرۋدىڭ پايداسى مەن زيانى
مەن ون جاسقا كەلگەندە، ەسىم كىرە باستادى. انام قاماريا (مارقۇم) اۋرۋحانادا ايەلدەر بوساناتىن جەردە جۇمىس ىستەيتىن. ءبىزدىڭ ءۇيدىڭ قاسىندا كورشى سارسەنگۇل دەگەن ورتا جاستاعى كەلىنشەك تۋىت ۇستىندە كوپ قان كەتىپ، قانى ەكىنشى توپتاعى دونور ىزدەپ بازاردا ساۋدا ساتىپ تۇرعان اۋزى اۋزىنا جۇقپايتىن، سۋماڭداعان ءبىر ايەلدىڭ قانىن قۇيىپ امان قالدى دەپ ۇيگە انام ايتىپ كەلگەنى ەسىمدە.
ەكى اپتادان سوڭ، سارسەنگۇل اۋرۋحانادان شىعىپ ۇيىنە كەلىپ، اياق-قولىن جيناپ، شىلدەحاناعا انامدى شاقىرعان. قوي اۋزىنان ءشوپ المايتىن سارسەنگۇلدىڭ مىنەزى ادام ايتسا نانعىسىز وزگەرىپ، شىلدەحانانىڭ باسىنان اياعىنا دەيىن سۋماڭداپ ەشكىمگە ءسوز بەرمەپتى. ال، ەنەسى بولسا، امان قالعانىنا قۋانىپ، "جارايدى سويلەي بەرسىن" دەپ ۇندەمەپتى. بىراق، ونىڭ مىنەزى كۇن ساناپ قۇلپىرىپ، ادام تانىماستاي وزگەرىپتى. سودان نە كەرەك، ەنەسى سارسەنگۇلدىڭ اكە-شەشەسىن شاقىرىپ "مىنا قىزدارىڭا نە كورىندى. اۋرۋحانادان شىققاننان بەرى 365 گرادۋسقا وزگەرىپ، ۇيدەن بەزىپ، بازار ارالاپ وسەك سوعىپ، بالاعا قاراۋ دەگەن ويىنا كىرىپ-شىقپايدى. بارماعان دارىگەرىمىز، اشپاعان ەسىگىمىز قالمادى. ەندى قىزدارىڭدى الىپ كەتىڭدەر نەمەسە جىندىحاناعا تاپسىرىڭدار" دەگەن.
1988 جىلى جازدا تاشكەنتتەگى كارديولوگيا ورتالىعىنا اپارىپ ماسكەۋدەن كەلگەن نيكولاي كولەسنيكوۆ دەگەن دارىگەرگە قاراتقاندا بارىپ بۇل سۇراقتىڭ جاۋابىن تاۋىپتى. سوندا ن. كولەسنيكوۆ مىرزا: «ادام بويىنان كوپ قان كەتىپ، دونوردىڭ قانىن قۇيعاندا سول ادامنىڭ مىنەز-قۇلقى، ءجۇرىس-تۇرىسى، ءىس-ارەكەتى، ءتىپتى ەتەككىر ۋاقىتىنا دەيىن وزگەرۋ ابدەن مۇمكىن، قاننىڭ قۇرامىنداعى كودى اۋىسىپ كەتكەن» دەگەن قورىتىندى جاساعان. ءۇش اي بويى كولەسنيكوۆكە قارالىپ وتىرىپ سارسەنگۇلدىڭ قانىن الىپ وتىرىپ باياعى قالپىنا كەلتىرگەن.
4 سىنىپتا وقىپ جۇرگەن كەزىم، 1988 جىلدىڭ 7 جەلتوقسان كۇنى كەشقۇرىم جاڭالىقتاردان ەستىدىك، سول كۇنى تاڭعى ساعات 10-41 مينۋت وتكەندە 30-سەكۋندتىڭ ىشىندە ارمەنيانىڭ سولتۇستىك-باتىسىنداعى لەنيناكان (قازىر گيۋمري), ستەپاناۆان، كيروۆاكان (ۆانادزور), سپيتاك دەگەن قالالارىمەن قوسا 58 سەلو، 300 اۋىل-ايماقتارى جەر سىلكىنۋ سالدارىنان جەرمەن-جەكسەن بولعانىن. قۇداي باسقا سالماسىن، 25 مىڭ ادام قايتىس بولىپ، 20 مىڭ ادام مۇگەدەك اتانعان، جارتى ميلليون ادام باسپاناسىز قالعان، 514 مىڭ ادامعا امان الىپ قالۋ ءۇشىن قان قۇيۋ كەرەك بولعان. اقش-تا جۇرگەن م.س.گورباچەۆقا ۇكىمەت ءۇيىنىڭ باسشىسى نيكولاي روجكوۆ حابار بەردى، م.گورباچەۆ 10 جەلتوقساندا بارىپ، ارمەنياعا جەتتى. كسرو-نىڭ قاۋساعان كراندارى جارامسىز ەدى، ءتىپتى ۇشاققا سىيمادى، كسرو-نىڭ شەكاراسىنان ادام تۇگىل، شىبىن وتپەيتىن، امالسىزدان الەمنىڭ 20-عا جۋىق ەلدەردەن اقش، ۇلىبريتانيا، يسپانيا، فرانتسيا، يتاليادان جاردەم سۇراۋعا ءماجبۇر بولدى. ارمەنياداعى جەر سىلكىنۋدەگى جۇمىستاردى گەنەرال-مايور نيكولاي تاراكانوۆتىڭ باسشىلىعىمەن جۇزەگە استى، قانشاما قورقىنىشتى جاعدايلاردى كوزىنە جاس الىپ وتىرىپ بايانداپ بەردى.
بۇكىل كەڭەس وداعىنان كومەككە ەرىكتىلەر مەن قوسا جاردەم قولىن سوزۋشىلار اعىلدى. بۇكىل اۋرۋحانالاردان قان تاپسىرۋ جالعاسىن تاۋىپ ءبارىن ارمەنياعا الىپ كەتكەن. ارادان ءبىر جىل وتەر-وتپەس الگى قانداردى قايتارىپ جىبەرىپتى. «قازاق حالقىنا العىسىمىز شەكسىز، بىراق ءبىز ءسىزدىڭ قاندارىڭىزدى الا المايمىز. ويتكەنى سان عاسىرلار بويى اتادان بالاعا جالعاسىن تاۋىپ كەلە جاتقان قاننىڭ قۇرامىنداعى ۇلتتىق كودىمىزدى جوعالتقىمىز كەلمەيدى. سەبەبى سىزدەر مۇسىلمان، ءبىز كرەستيان دىنىندەگى كاتوليكپىز، اللا سىزدەرگە رازى بولسىن» دەپ سىرتىنا جازىپ جىبەرىپتى.
وسى قان قۇيۋ مەن قان الدىرۋ تۋرالى اقپاراتتى كوپ جىل وزىمشە زەرتتەدىم. كوپتەگەن كىتاپتار وقىدىم. جۋىردا استاناداعى ازىرەت سۇلتان مەشىتىندەگى ءال-حيدجاما مەشىتىندەگى ورتالىققا بارىپ بيجان دەگەن جاس جىگىت مەنەن 350 گرامداي ارقامنان قان الدى. جەلكەمدە ازداپ شانشۋ بار ەدى، تۇبەگەيلى جوعالدى. ءوزىمدى كەرەمەت جەڭىل سەزىندىم. سوندىقتان قۇرمەتتى مۇسىلمان باۋىرلار دەنساۋلىعىڭىزعا بايلانىستى قان الدىرتىپ تۇرۋ مۇحاممەد پايعامباردىڭ كورسەتىپ كەتكەن جولى. ەندى اركىم ءوزى بىلەتىن زاماندا ءومىر ءسۇرىپ جاتقاندىقتان، بىرەۋگە اقىل ايتۋدان اۋلاقپىز، بىراق ءبىرىنشى بايلىق دەنساۋلىق دەمەكشى، دەنساۋلىعىمىزعا نەمقۇرايلى قارامايىق.
حيدماجا — ەمدەۋدىڭ يسلامدىق ءادىسى. بۇل دەنەدەگى، جانداعى جانە رۋحتاعى بارلىق اۋرۋدان جازىلۋعا اسەر ەتەدى. قان تەرىنىڭ جوعارعى جاعىنداعى بەلگىلى ءبىر ورىنداردى ءتىلۋ ارقىلى شىعارىلادى. قان الۋ ءۇشىن قازىرگى قۇرالداردى پايدالانعان ابزال. حيدجاما ەركەكتەرگە، ايەلدەرگە جانە بالالارعا دا جاسالادى. ءتىپتى ايەلدەر ەتەككىر كەلگەن كەزدە دە تۋعاننان كەيىن قان كەتۋ كەزىندە دە، بەلگىلى سەبەپتەرمەن حيدماجا جاساي الادى. حيدماجا قانداي اۋرۋعا بولماسىن جاقسى كومەكتەسە الادى. اۋرۋ ءبىر ناۋقاستان ەكىنشى بىرەۋگە جۇقپاس ءۇشىن ءاربىر ەمدەلۋشىنىڭ جەكە قۇرال-جابدىقتارى بولۋى ءتيىس. حيدجاماعا دەيىن جانە كەيىن جاراقاتتى بارلىق قۇرالداردى تازالاپ، دەزينفەكتسيا جاساۋ ءۇشىن «بەتادين» نەمەسە مەديتسينالىق ءسپيرتتى پايدالانۋ قاجەت. اناس يبن ماليك (ر.ا) اللاھ ەلشىسى (س.ع.س) بىلاي دەگەنىن ايتادى; «ەگەر دە كىمدە-كىم دەنەسىنەن قان الدىرعىسى كەلسە ءار ايدىڭ 17,19, نەمەسە 21 كۇندەرىن تاڭداسىن، ونىڭ ولىمگە اكەلۋىنە جول بەرمەڭدەر» (ساليح سۋنان يبن ءماجا، ءال-ءالباني 2808). حيدجامانىڭ بۇل ءتۇرى ءۇشىن قانداي دا بەلگىلەنگەن شارت جوق. مۇنى قاجەت جاعدايدا كەز-كەلگەن ۋاقىتتا ىستەۋگە بولادى.
اللانىڭ ەلشىسى (س.ع.س) بىلاي دەيدى: «ەگەر دە سىزدەردەن بىرەۋلەردىڭ قانى تاسىسا، ودان قان الۋ قاجەت، قان تاسىعان جاعدايدا ادام ءولىپ تە كەتۋى مۇمكىن». «اشقۇرساق كەزىندە قان الدىرعان جاقسى. ول اقىلدى تولىقتىرادى، ادامنىڭ ەستە ۇستاۋ جانە جاتتاپ الۋ قابىلەتىن جاقسارتادى». ءتىپتى دەنساۋلىعى جاقسى ادامدار رامازاننىڭ تۇنىندە دە دەنەسىنەن قان الدىرعان. حيدجامادان كەيىن توسەك قاتىناسىندا بولۋ زيان اكەلەدى دەگەن پىكىر ەشقانداي دالەلدەنبەگەن. حيدجاماعا دەيىن جانە كەيىن ءسۇت ونىمدەرىن تۇتىنۋ زيان اكەلەدى دەگەن پىكىر ەشقانداي دالەلدەنبەگەن. حيدجاما جۇكتىلىك كەزىندە كەرى اسەر ەتەدى دەگەن دۇرىس ەمەس. قان توقتاعان كەزدە عانا حيدجاما اياقتالدى دەپ ەسەپتەلەدى.
حيدجاما كەزىندە تىلىنەتىن جەر
- باستىڭ توبەسى
- ەڭبەك
- مويىننىڭ قاپتالدارى (مويىن تامىرلارى ورنالاسقان جەر)
- ارقانىڭ جوعارعى بولىگى (جاۋىرىندار اراسىنداعى كەڭىستىك)
- تاباننىڭ جوعارعى بولىگى
- جەلكە (وعان قاتىستى كەپىلدى حاديستەر جوق)
- جەلكەنىڭ تەرەڭ بولىگى (جەلكە سۇيەگىنەن باستاپ جانە تومەن، وعان قاتىستى حاديستەر جوق)
جۇمامۇرات ءشامشى، تاريح عىلىمدارىنىڭ كانديداتى
Abai.kz
