«بايلىق، بايلىق ەمەس، بىرلىك بايلىق» دەپ «بىرلىكتى» تۋ ەتكەن تاۋەلسىز ەلمىز. تاريحىمىزدى تارازىلاساق، شىنايى كوڭىلمەن بوساعامىزدى اتتاعان ءاربىر بەيتانىستى قۇشاق جايا قارسى الاتىن تەكتىلىككە يەمىز. ونىڭ ۇستىنە جاقسى نيەتپەن كەلگەنگە وپاسىزدىق جاساعان جەرىمىز جوق. قانىمىزدا بار وسىنداي قۇندىلىقتار تاۋەلسىز قازاقستاندى ساياسات ساحناسىندا ۇلكەن ابىرويعا بولەدى. قازىر ەلىمىزدى الەم دەموكراتيالىق دامۋشى مەملەكەت رەتىندە تانيدى. تانىپ قانا قويعان جوق، ۇلى دالا ەلىن تورتكۇل  تاراپ تۇگەل قۇرمەتتەيدى. وسىنىڭ بارلىعى ەل بىرلىگىنىڭ جەمىسى.

قاي ۋاقىتتا بولماسىن بەيبىتشىلىك پەن تىنىشتىقتى  ساقتاۋدىڭ ءمانى زور. ءبىر ءۇزىم نان ءۇشىن بوسقىنعا اينالعان ەلدەردىڭ ومىرىنەن ساباق الساق، ەل تىنىشتىعى مەن تاۋەلسىزدىگىمىزدەن قۇندى بايلىق جوق ەكەنىنە كوزىمىز جەتە تۇسەدى. بۇگىندە الەم ەكونوميكالىق قانا ەمەس، رۋحاني داعدارىسقا دا ۇشىراعان. ءدىني دۇردارازدىقتار مەن ۇلتارالىق جانجالدار دوڭگەلەنگەن دۇنيەنى ءالى دە جاعادان الىپ تۇر. سوندىقتان توزىمدىلىك پەن ءوزارا سەنىمدى نىعايتىپ، ادامزاتقا ىزگىلىكتى ناسيحاتتاۋ قاجەت.

قaزaق eلi aدaمگەرشىلىك قۇندىلىقتaردى قaشaن دa الدىڭعى oرىنعa قoيعaن. ار-ۇيات، نaمىس، aبىرoي سەكىلدى قاسيەتتەر بaستى قۇندىلىق بoلىپ سaنaلعاندىقتان، قaزaق «مaلىم – جaنىمنىڭ سaدaعaسى، جaنىم – aرىمنىڭ سaدaعaسى» دeپ ەسەپتەگەن. سوندىقتان، ادaم بoلمىسىندaعى aبىرoي-نaمىسقa قoرعaن بoلaتىن كۇش – ادiلدiك، aدaمگeرشiلiك، يمaندىلىق دeپ الدەقاشان تaنىعaنبىز.

ال ەندى ءدىن ماسەلەسىنە كەلەر بولساق ءدىنسىز ادام كەزدەسكەنىمەن، ءدىني سەنىمدەرى جوق قانداي دا ءبىر قاۋىم نەمەسە قوعام بولعان ەمەس. سەبەبى ءدىن – رۋحاني مادەنيەتتىڭ قاينار كوزى. مادەنيەتتەردىڭ ءبىر-بىرىنە دەگەن يگى اسەرى، ءوزارا توعىسۋى جانە يماندىلىق پەن پاراساتتىلىق، تەكتىلىك پەن زيالىلىق ارقىلى مادەنيەتتەر بايىپ وركەندەيدى. وسى ارقىلى ادامزات وركەنيەتتەرىنىڭ ءوزارا ۇيلەسىمى قالىپتاسادى. اتاقتى فيلوسوف انري بەرگسون ءدىن جايىندا: «وتكەن تاريحتا جانە زامانىمىزدا عىلىمدى، ءپالساپانى بىلمەيتىن قوعامدى كەزدەستىرۋگە بولادى. بىراق، ءدىنسىز قوعام بولمايدى» دەگەن ەكەن.

ەلىمىزدە قانداي دا ءبىر رەسمي نەمەسە مىندەتتى ءدىننىڭ جوقتىعىن  قازاقستانداعى مەملەكەتتىك-كونفەسسيالىق قارىم-قاتىناستىڭ باستى سيپاتتاماسى رەتىندە انىقتاۋعا بولادى. بۇل ەلىمىزدىڭ ار-وجدان جانە ءدىني سەنىم بوستاندىعىن مويىندايتىندىعى مەن قامتاماسىز ەتەتىندىگىن، ازاماتتاردىڭ ءوز ەركىمەن جانە قانداي دا ءبىر ماجبۇرلەۋسىز دىنگە قاتىناسىن انىقتاي الاتىنىن نەمەسە ءوزىن قانداي دا ءبىر دىنمەن بايلانىستىرماي جانە بەلگىلى ءبىر ءدىني ينستيتۋتتارعا جۇگىنبەي-اق ءومىر سۇرە الاتىندىعىن بىلدىرەدى.

مەملەكەت پەن ءدىن اراسىنداعى قارىم-قاتىناستى ۇيىمداستىرۋدىڭ وسىنداي ءتاسىلى ەلىمىزدە مادەني جانە دۇنيەتانىمدىق سانالۋاندىلىق پەن ءپليۋراليزمنىڭ ورنىعۋىنا جاعداي جاساپ وتىرعان زاماناۋي كوپەتنوستى جانە كوپكونفەسسيالى قازاقستاننىڭ ۇيلەسىمدى دامۋ ماقساتىنا تولىققاندى سايكەس كەلەدى.

قر ءدىن ىستەرى جانە ازاماتتىق قوعام ءمينيسترى ن.ەرمەكباەۆ حالىققا ەسەپ بەرۋ جيىنىندا كەلتىرگەن مالىمەتتەرىنە سۇيەنسەك  قازىرگى كۇندە ەلىمىزدە 18 كونفەسسيا تىركەلىپ، 3 658 بىرلەستىككە بىرىككەن. قازاقستاندىقتاردىڭ 15% پايىزى ءدىندار، ياعني ءدىني راسىمدەردى تۇراقتى ورىنداۋشى ادامدار. رەسپۋبليكا ازاماتتارىنىڭ 75%-ى قۇدايعا سەنەدى، بىراق ءدىني جورالعىلاردى تۇراقتى ورىندامايدى جانە ءدىني بىرلەستىكتەر قىزمەتىنە تارتىلماعان. ال وزدەرىن اتەيست نەمەسە اگنوستيك ساناۋشىلار سانى – شامامەن 10% ەكەندىگىن ايتقان بولاتىن.

دەگەنمەن بۇگىنگى كۇنى قوعامدى الاڭداتىپ، «ماسەلە» تۋىنداتىپ وتىرعان جات اعىمدار از  ەمەس. كەيبىر كەلەڭسىز ىستەر قوعامدىق ماسەلەلەردى ءورشىتىپ وتىر. ءبولىنۋ دە، وزگە دىنگە ەنۋ دە، جات اعىمعا تۇسالعاندار  دا تاڭسىق ۇعىم بولىپ تۇرعان جوق! حالىق ىشىندە ۇرەي تۋدىرىپ، سانانى تۇمشالاۋعا كۇش سالىپ جاتقان ءسالافيزم يدەولوگياسى كوبىنەسە جاستار اراسىندا بەلەڭ الىپ وتىر. بۇل توپ وزدەرىن العاشقىلاردىڭ جولىن جالعاۋشى «سالافيلەر» دەپ اتاسا دا، ۋاقىت وتە كەلە ۋاحابيلىك كوزقاراستاعىلاردىڭ جالعاسى ەكەندىگى انىق بايقالىپ قالدى. وسىنداي پارىقسىز ويلاردىڭ سالدارىنان ەلىمىزدەگى مەشىتتەردە سالافيزممەن ساناسى ۋلانعانداردىڭ تاراپىنان كەيبىر كەلىسپەۋشىلىكتەر دە تۋىنداپ جاتىر. قازىرگى تاڭدا جاھاندانۋ ساياساتى الەمدىك دەڭگەيدە ءجۇرىپ جاتقانى سەكىلدى ءسالافيزم دە ەل ءىشىن جاپپاي جاۋلاپ وتىرعان دەرت. ۇلتتار مەن حالىقتاردىڭ نەگىزگى قۇندىلىقتارىن، ادەت-عۇرپى مەن سالت-داستۇرلەرىن جويۋ ماقساتىندا «بيدعات» دەگەن ۇعىمدى كەسە-كولدەنەڭ قولدانا بەرەدى. ماسەلەن، كوزى قاراقتى جۇرتشىلىقتى بۇگىنگى قوعامدا بوي كورسەتىپ جۇرگەن سالافيزم يدەولوگياسىن ۇستانۋشىلاردىڭ مەشىتتەگى ءوزىن-ءوزى ۇستاۋى ويلاندىرماي قويمايدى. ولار جاراتقانعا باس ءيىپ جالبارىنۋدى مەشىت جاماعاتىنىڭ الدىندا تالتايىپ، كوكىرەگىن كەرىپ تاكاپپارلانىپ تۇرۋ دەپ تۇسىنەتىن ءتارىزدى... مۇنى ءدىن ماماندارى ادەپسىزدىككە جاتقىزادى. سوندىقتان، ولاردىڭ ارتىنان ەرگەن جاستارىمىزبەن كەشەندى تۇردە ۇزدىكسىز جۇمىس جۇرگىزۋ كەرەك. قازىرگى جات دىندەردىڭ سوڭىندا كەتكەن باۋىرلارىمىز اداسۋشىلىقتا. ولاردىڭ دەنى بۇگىنگىسىن عانا ويلاپ، اقيقاتتان شەتتەگەندەر.

وسى ورايدا ءدىن سالاسىنداعى مەملەكەتتىك ساياساتتى جۇزەگە اسىرۋداعى ۋاكىلەتتى ورگان قر ءدىن ىستەرى جانە ازاماتتىق قوعام مينيسترلىگى ءدىني ەكسترەميزم مەن تەرروريزمنىڭ الدىن الۋ جۇمىستارىن نەگىزگى ەكى باعىتتا – جالپى پروفيلاكتيكا جانە ماقساتتى رەابيليتاتسيا جۇمىستارى باعىتىندا جۇرگىزۋدە.

جالپى پروفيلاكتيكا قوعامدا ءدىني-ەكسترەميستىك يدەولوگياعا قارسى تۇسىنىك قالىپتاستىرۋدى، دىنگە قىزىعۋشىلىق تانىتاتىن تۇرعىنداردىڭ ساۋاتىن كوتەرۋدى كوزدەيدى. بۇل جۇمىستار تومەندەگى مىندەتتەرگە باعىتتالعان:

- ەل تۇرعىندارىنىڭ ءدىن سالاسىنداعى ماسەلەلەرگە قاتىستى ساۋاتىن ارتتىرۋ، اقپاراتتاندىرۋ جانە ءتۇسىندىرۋ;

- ءداستۇرلى رۋحاني قۇندىلىقتاردى كەڭىنەن ناسيحاتتاۋ ارقىلى ۇلتتىق بىرەگەيلىك پەن تۇتاستىعىمىزدى نىعايتۋ;

- راديكالدى يدەيالاردىڭ تارالۋىنىڭ الدىن الۋ جانە ازاماتتاردىڭ بويىندا جات ءدىني يدەيالارعا توتەپ بەرە الاتىن يممۋنيتەت قالىپتاستىرۋ;

- راديكالدىق يدەيالاردان زارداپ شەككەن ازاماتتارعا كەڭەس بەرۋ جانە ولاردى ءداستۇرلى الەۋمەتتىك ورتاعا قايتارۋ باعىتتارىندا كەشەندى جۇمىستار اتقارۋ.

ال ماقساتتى رەابيليتاتسيا جۇمىستارى تاۋەكەل توپتارمەن، ياعني ەكسترەميستىك اعىمدار يدەولوگياسىنىڭ  ىقپالىنا تۇسكەن ادامداردى تەولوگيالىق تۇرعىدان ءداستۇرلى سەنىمگە قايتارۋ ماقساتىندا جەكە جۇمىستار جۇرگىزۋ جولعا قويىلعان. مۇنداي شارالار ازاماتتاردى نىسانالى تۇردە وڭالتۋدى، ولارعا پسيحولوگيالىق جانە قۇقىقتىق قولداۋ كورسەتۋدى، سەنىمدىك تۇرعىدان  رايىنان قايتارۋدى كوزدەيدى.

حالىق ىشىندە كەيبىر ءدىني ماسەلەلەردى قايسىسى دۇرىس، قايسىسى بۇرىس ەكەندىگىن اجىراتۋ بارىسىندا  شيەلەنىسىپ بارا جاتقان ىستەر بار. ماسەلەن، ءبىر اقساقالىمىز بىلايشا مۇڭ شاعاتىن كورىنەدى: كەيبىر جاستار: «اكە-شەشەڭە قۇران باعىشتاما، ولار ناماز وقىماسا – كاپىر بولعانى»،-دەيدى. سوندا، بالامدى مەشىتكە جىبەرەيىن بە، الدە، كوشەگە جىبەرەيىن بە؟» دەيدى.  اششى دا بولسا، شىندىق. جاستاردىڭ يسلام شاريعاتىندا جوق نارسەلەردى بويعا تەز-اق ءسىڭىرىپ بارا جاتقاندىعى سۇمدىق! مۇحاممەد پايعامبار: «سەندەرگە بىرگە بولۋ – مىندەت»، - دەۋ ارقىلى  دۇنيەدەن وتەرىندە ۇممەتىن بولىنۋدەن بارىنشا ساقتاندىرعان ەكەن. راديكالداردىڭ شىرعالاڭىنا تۇسكەن قاراكوزدەرىمىز رۋحاني ءارى پسيحولوگيالىق كومەككە مۇقتاج بولعاندىقتان، الدىمەن ولاردىڭ ءدىني ساۋاتتىلىعىن، زايىرلى كاسىبي ءبىلىمىن جەتىلدىرىپ، پاتريوتتىق ءارى ۇلتتىق ساناسىن جانداندىرۋعا كوڭىل بولگەن ءجون.

قازاق قازاق بولعالى داستۇرىمەن، قوناقجايلىلىعىمەن، كەڭپەيىلدىلىگىمەن دارحان حالىق اتانعان ەل. اعاش بەسىكتەن جەر بەسىككە دەيىنگى ءومىرىن، سالت-داستۇرلەرىن ءداستۇرلى دىننەن ءبولىپ الۋ مۇمكىن ەمەس.  ماسەلەن، شىلدەحانا، بەسىك توي، تۇساۋكەسەر، سۇندەت توي... ءيا، مۇنى جاقسى بىلەمىز.

«جايلاۋىندا جۇرگەن جىگىت باعىپ قوي،

دوس كەلدى دەپ جاساپ جاتىر انىق توي.

تۇڭعىش رەت كورىپ تۇرسىڭ سەن ونى،

ناعىز قازاق مىنە وسى تانىپ قوي»، - دەپ كەلەتىن اقىن ولەڭىندە دە قازاق حالقىنىڭ سول دارحاندىعى ورىلسە كەرەك. ال، ەندى جاڭا تۇسكەن كەلىننىڭ بەتىن اشىپ، كوپشىلىككە تانىستىرۋ – حالقىمىزدىڭ قۇرمەتتەيتىن، ەجەلدەن كەلە جاتقان ءداستۇرى. بەتاشاردىڭ نەگىزگى وتكىزىلۋ ماقساتى قىزدىڭ جاڭا جانۇياعا كەلىپ، قىزمەتىنىڭ وزگەرگەنىن بىلدىرەدى. قىز كۇنىندە جاساعان قىلىقتارىن تاستاپ، ادەپتى كەلىن بولۋ كەرەكتىگى جونىندە وسيەت وسى تۇستا ايتىلادى. اتا-ەنەگە قۇرمەت پەن ىزەتتىلىك تانىتۋ، تۋعان-تۋىستارى كەلگەندە قاباق شىتپاي، قادىرلەۋى تەرەڭىرەك تۇسىندىرىلەدى. ءتىپتى، كەلىننىڭ ەكى قولىن سۇيەگەن ابىسىندارىنىڭ ءوزى العاشقى ساتتەن باستاپ-اق ۇلگى كورسەتە الادى. ءيا، كەلىنگە سالەم سالدىرۋ سالتىنىڭ استارىندا ۇلكەن ءمان-ماعىنا جاتقاندىعى داۋسىز. بەتاشاردىڭ تاماشا ونەگەمەن استاسۋى وسىعان دالەل بولا الادى.

دەسە دە، بۇگىندە تۇسىنىكسىز تىيىمدار كوبەيىپ كەتتى. سونىڭ ءبىرى كەي باۋىرلارىمىزدىڭ كەلىننىڭ سالەم سالۋى توڭىرەگىندەگى داۋ-داماي. قازاق: «ۇلكەنگە قۇرمەت، كىشىگە ىزەت»،-دەپ، ۇل-قىزىن ءتول تاربيەمەن وسىرگەن ەل ەمەس پە؟  بۇكىل ەل-جۇرت بولىپ كەلىنگە سالەم سالدىرا الماۋ نەمەسە ءبىر عانا قيقار ۇلدىڭ كەسىرىنەن بەتاشاردى بولدىرماۋ بۇرىن سوڭدى بولماعان نارسە. دىنگە قايشى كەلمەيتىن، قايتا ادامدار اراسىندا سىيلاستىقتى ارتتىرىپ، تۋىسقاندىق بايلانىستى نىعايتاتىن، ۇلكەندى سىيلاۋعا ۇيرەتەتىن مۇنداي ادەپتىلىكتىڭ باستاۋلارى بۇگىنگى تاڭدا ەل ىشىندە ورشىگەن ىرىتكىگە اينالۋى مۇمكىن ەمەس.  مىنە، وسىلايشا كەي اعايىنداردىڭ اراسىندا ىلىمسىزدىكتىڭ سالدارىنان تۇسىنىسپەۋشىلىك ورىن الىپ، دىنىمىزدە جوق نارسەلەردى ويلاپ تابۋ بەلەڭ الۋدا. سول سەبەپتى دە، دىنگە بەت بۇرۋشى باۋىرلارىمىز اللاعا سەرىك قوسۋدىڭ تۇرلەرىن مۇنداي داستۇرلەردەن ىزدەمەي، كورىنگەننىڭ ايتقانىنا ەرمەي، ءدىني ءىلىم الىپ بارىپ اقيقاتتى تۇسىنگەنى جاقسى بولار ەدى. بىزدەن بۇرىنعى اتا-بابالارىمىز: «ءدىنىم – ءداستۇرىم»، - دەپ، ءدىن مەن ءداستۇر ساباقتاستىعىن ۇشتاستىرا بىلگەن.

مۇنداي ۇلتتىق مۇددەگە قارسى كۇرەس ءالى دە جۇرگىزىلەتىن بولسا، وندا ەلدىڭ قانعا سىڭگەن قازاقى قۇندىلىقتارىنىڭ تامىرىنا بالتا شابىلارى ءسوزسىز. ەلدىڭ قاسيەتى مەن جەردىڭ قادىرى قاشاندا بيىك تۇرادى. قانداي دا ءبىر ۇلتتىڭ ەرەكشەلىگى جويىلاتىن بولسا، جەرى مەن بايلىعى تىستەگەننىڭ اۋزىندا كەتپەسىنە كىم كەپىل!؟

جات اعىم بولىپ تابىلاتىن ءسالافيزم يدەياسى بويىن مەڭدەگەن ادامنىڭ پسيحولوگياسى وتە كۇردەلى. ساناسى ۋلانعاندىعى سونشالىقتى اقتى – اق، قارانى – قارا دەپ ءوز ەركىمەن اجىراتا المايتىن جاعدايعا جەتكەن. اينالاسىنداعى ادامداردى مۇسىلمان دەپ قابىلداي تۇرا، اتا-اناسىن، تۋىستارىن اداسقان، توزاقى دەپ تانيدى. تۇلا بويىنداعى تۇمشالانعان كوزقاراس ونى ادامي بولمىسىنان ايىرىپ، مەيىرىم مەن جاناشىرلىقتان جۇرداي ەتەدى. مۇنداي قادامداردان كەيىن قاتىگەزدىككە دە بارۋى ىقتيمال.

عۇلاما ويشىل شاكارىم «بۇل كەزدەگى دىندەردىڭ ءبارى ناشار» دەگەن ولەڭىندە:

«ءدىن ادامدى ءبىر باۋىر قىلماق ەدى،

ونى ءبولىپ دۇسپاندىق قارۋ جاسار.

«ءىنجىل»، «قۇران» ءبارى ايتىپ تۇرسا-داعى،

اداسىپ، اردان كۇسىپ، قارا باسار»، - دەگەنى بەكەر ەمەس.

«تولقىننان تولقىن تۋادى، تولقىندى تولقىن قۋادى...»، - دەپ ماعجان اقىن جىرلاعانداي، بۇگىنگى تولقىندى جامان ارەكەتتەردەن اراشالاۋ ءۇشىن مەملەكەت تاراپىنان بارىنشا كۇش جۇمسالىپ جاتقاندىعى شىندىق. ءبىز دە ارام نيەتتىلەردەن سەزىكتەنگەندىكتەن قارلىعاشتىڭ قاناتىمەن سۋ سەپكەندەي باسايىق دەگەن نيەتتەمىز. تەك جاستارىمىز جات اعىمداردىڭ تۇزاعىنا تۇسپەسىن. جىگەرلەرى مۇقالماسىن، تۋرالىقتا بولسىن دەپ ارەكەت ەتەيىك. جات اعىمداعىلاردىڭ دا اڭدىعانى – تاتۋ ەلدىڭ تىرلىگى. ەل ىشىنە ىرىتكى سالىپ، بۇلىك تۋدىرىپ، بىرلىگى مەن تىرلىگىن توزدىرىپ بارىپ، سوندا عانا كوكسەگەن ماقساتتارىنا جەتە الادى.

ەلدى ارانداتۋعا، اۋىزبىرلىك پەن تىنىشتىقتى بۇزۋعا نيەتتىلەردىڭ قادامىنا تۇساۋ سالاتىن قۇزىرلى ورگاندار بار. دەسە دە، «جۇكتى جۇمىلا كوتەرگەن الدەقايدا جەڭىل بولار ەدى»، - دەگەن وي. «...ءار قازاق مەنىڭ جالعىزىم» دەپ، باۋىرلارىمىزدى جات اعىمداردىڭ شىرماۋىنان قورعاپ، ءداستۇرلى ورتاعا قايتارۋ – بارشامىزدىڭ ورتاق مىندەتىمىز.

ەندەشە قازاقستان ازاماتتارىن الاۋىزدىقتىڭ اسەرىنەن باسىنان باعى تايىپ، سوعىس ورتىنە ورانعان الىس-جاقىن ەلدەردىڭ بۇگىنىنەن ساباق الىپ، ءوز ەلىمىزدە بەرىك ورنىققان تىنىشتىق پەن كەلىسىمدى، بىرلىكتى قادىرلەۋگە شاقىرۋىمىز كەرەك. ءبىز ءتۇتىنى ءتۇزۋ شىعاتىن قۋاتتى ەل بولۋىمىز  ءۇشىن عىلىمعا، بىلىمگە، جاڭاشىلدىققا جاقىن بولىپ، ەلىمىزدىڭ تۇتاستىعى مەن تۇراقتىلىعىن ءار كەزدە باستى ورىنعا قويۋىمىز قاجەت دەپ بىلەمىن. «جاقىن تالاسسا – جاتقا جەم» دەگەن بار. جاتقا جەم بولىپ كەتپەي، بىرلىگىمىزگە بەكەم بولايىق، اعايىن!

تۇرار ءابۋوۆ، قر ءدىن ىستەرى جانە ازاماتتىق قوعام مينيسترلىگى ءدىن ماسەلەلەرىن عىلىمي زەرتتەۋ جانە تالداۋ ورتالىعىنىڭ ءبولىم باسشىسى

Abai.kz