سوتتا جاناشىرلىق جوق...
ءبىزدىڭ ءتىلشىمىز وسى ورايدا ەرمەكتىڭ اكەسى ەرسايىن نارىمباەۆپەن جولىعىپ، سوت پەن وت توڭىرەگىندەگى سوڭعى جاعدايلار جونىندە سۇحباتتاسقان ەدى.
- ەرسايىن اعا، ەرمەك ۇلىڭىزدىڭ جازىقسىز سوتتالعانىنا ءبىرشاما ۋاقىت ءوتتى. وسى ۋاقىت ارالىعىندا وتباسىڭىز نەندەي كۇيدى باستان وتكەردى؟ اعايىندار اراسىندا سىزگە «حالىق جاۋىنىڭ» اكەسىنە قاراعانداي كوزقاراس جوق پا؟
- اركىمنىڭ وزىندىك ويى مەن پىكىرى بولاتىنى بەلگىلى عوي. ايتسە دە، ماعان «حالىق جاۋىنىڭ» اكەسىندەي قارايتىنداردى ءالى بايقاعان جوقپىن. ارينە، «ونىڭ كەرەگى قانشا، ءوزىنىڭ ءۇش بالاسىن اسىراپ جۇرە بەرسە، بولماس پا ەدى نەمەسە «جالعىز ءوزى نە شەشە الادى» دەگەن سياقتى سوزدەردى اعايىن-تۋىستاردىڭ اراسىندا ايتقاندار بولدى. دەسەك تە، بۇلار مەنى كەمسىتەيىن دەگەندىكتەن ەمەس، جانى اشىعاندىقتان ايتتى دەپ ويلايمىن. ماسەلەن، مەن ولارمەن كوپ جىلدان بەرى ارالاسىپ كەلەمىن جانە ولار بالالارىما دەيىن بىلەدى. جانى اشىعاندىقتان الگىندەي ويلارىن ءبىلدىردى، بىراق ات-تونىن الا قاشقاندار بولعان جوق.
- «حالىق جاۋى» دەگەندە، قياناتقا كوندىككەن قازاقتىڭ بۇگىنگى دارمەنسىز كۇيىن ايتقانىمىز عوي. ماسەلەن، ءبىزدىڭ ەلدە سوڭعى بىرەر جىلدا شىندىقتى ايتامىن، حالىققا بولىسامىن دەپ بىرنەشە ازامات سوتتى بولدى. ال وعان اراشا تۇسكەن ءبىر قازاق كورىنبەيدى. ءسىزدى وسى جاعداي مازالاماي ما؟
ءبىزدىڭ ءتىلشىمىز وسى ورايدا ەرمەكتىڭ اكەسى ەرسايىن نارىمباەۆپەن جولىعىپ، سوت پەن وت توڭىرەگىندەگى سوڭعى جاعدايلار جونىندە سۇحباتتاسقان ەدى.
- ەرسايىن اعا، ەرمەك ۇلىڭىزدىڭ جازىقسىز سوتتالعانىنا ءبىرشاما ۋاقىت ءوتتى. وسى ۋاقىت ارالىعىندا وتباسىڭىز نەندەي كۇيدى باستان وتكەردى؟ اعايىندار اراسىندا سىزگە «حالىق جاۋىنىڭ» اكەسىنە قاراعانداي كوزقاراس جوق پا؟
- اركىمنىڭ وزىندىك ويى مەن پىكىرى بولاتىنى بەلگىلى عوي. ايتسە دە، ماعان «حالىق جاۋىنىڭ» اكەسىندەي قارايتىنداردى ءالى بايقاعان جوقپىن. ارينە، «ونىڭ كەرەگى قانشا، ءوزىنىڭ ءۇش بالاسىن اسىراپ جۇرە بەرسە، بولماس پا ەدى نەمەسە «جالعىز ءوزى نە شەشە الادى» دەگەن سياقتى سوزدەردى اعايىن-تۋىستاردىڭ اراسىندا ايتقاندار بولدى. دەسەك تە، بۇلار مەنى كەمسىتەيىن دەگەندىكتەن ەمەس، جانى اشىعاندىقتان ايتتى دەپ ويلايمىن. ماسەلەن، مەن ولارمەن كوپ جىلدان بەرى ارالاسىپ كەلەمىن جانە ولار بالالارىما دەيىن بىلەدى. جانى اشىعاندىقتان الگىندەي ويلارىن ءبىلدىردى، بىراق ات-تونىن الا قاشقاندار بولعان جوق.
- «حالىق جاۋى» دەگەندە، قياناتقا كوندىككەن قازاقتىڭ بۇگىنگى دارمەنسىز كۇيىن ايتقانىمىز عوي. ماسەلەن، ءبىزدىڭ ەلدە سوڭعى بىرەر جىلدا شىندىقتى ايتامىن، حالىققا بولىسامىن دەپ بىرنەشە ازامات سوتتى بولدى. ال وعان اراشا تۇسكەن ءبىر قازاق كورىنبەيدى. ءسىزدى وسى جاعداي مازالاماي ما؟
- گازەتتەن وقىدىم با، الدە تەلەديداردان كوردىم بە، ايتەۋىر، وتكەن عاسىردىڭ وتىزىنشى جىلدارى گيتلەر بيلىككە كەلگەندە، كاتوليك ءدىندارى: «ەڭ العاش ۇلتشىلدار كوممۋنيستەرگە ءتيىسكەندە، ۇندەمەدىم. ويتكەنى مەن كوممۋنيست ەمەس ەدىم. ودان كەيىن ەۆرەيلەردى قۋدالاعاندا، ەش نارسە ايتقانىم جوق، سەبەبى مەن ەۆرەي ەمەس ەدىم. بايلارعا تيىسە باستاعاندا دا، ەشتەڭە ىستەمەدىم. سەبەبى، مەندە بايلىق بولعان ەمەس. ال ەندى جەرىمە تيىسكەندە، مەن تۋرالى ايتاتىن ەشكىم بولمادى. ويتكەنى كەزىندە ولاردىڭ باسىنا ءىس تۋعاندا، مەن ولارعا بولىسقان جوقپىن»، - دەگەن ەكەن.
ەرمەكتىڭ باسىنداعى جاعداي اركىمنىڭ باسىنان وتپەي، ءبىز بۇگىنگى جاعدايدى تۇسىنە المايمىز. مىسالى، قازىرگى زيالىلارعا، شىنى كەرەك، كوڭىلىم تولمايدى. كەزىندە الاش زيالىلارى ءوزىنىڭ زيالىلىعىن كورسەتىپ، ەلدىڭ، جەردىڭ قامى ءۇشىن ايتاتىن ءسوزىن ايتىپ، جانىن پيدا ەتتى. ال بۇگىنگى زيالىلار حالىقتىڭ جاي-كۇيىنە باس اۋىرتپايدى. جۋىردا ەرمەكتىڭ ماسەلەسىمەن جوعارعى سوتقا باردىم. سوتقا ءالى كۇنگە شەيىن باسپانالارىنا قولدارى جەتپەي جۇرگەن ءۇش جۇزگە جۋىق ۇلەسكەرلەر كەلىپتى. ولاردىڭ الدى سوتقا كىرسە، قالعاندارى دالادا تۇردى. ۇلەسكەرلەرمەن سويلەسكەنىمدە، ولاردىڭ ىشىندە بەس بالالى انالار دا بار ەكەن. ولاردىڭ اشتىق جاريالاپ جاتقاندارىنا ءجۇز كۇننەن استى. «ايلاس قاتىن - مۇڭداس» دەگەندەي، ينفارك العان ەكى ادامعا ۇلەسكەرلەر قامقورلىق كورسەتىپ ءجۇر. سولاردى زيالىلار كورمەي جاتىر ما؟ جارايدى، بيلىك پەن سوت كورمەسە كورمەسىن. ال زيالى قاۋىم نەگە كورمەي وتىر؟ ماسەلەن، ەكى جازۋشى ءبىر-بىرىمەن داۋلاسسا، ءبارى اشىق حات جازىپ، وزدەرىنىڭ بار ەكەنىن كورسەتىپ قويادى. ال قاراپايىم حالىقتىڭ باسىنا قاتەر تونگەندە، ولاردىڭ اۋزىنان نەگە ءبىر اۋىز ءسوز شىقپايدى؟
- وسى سۇراقتىڭ جالعاسى: قازىر تىركەلمەگەن «العا» پارتياسىنان باسقا، ەرمەكتى قولداۋشىلار جوقتىڭ قاسى. بازبىرەۋلەر: «نازارباەۆ، كەت!» - دەپ ۇران سالاسىزدار، ودان ۇتقاندارىڭىز وسى ما، نازارباەۆتان قانداي جاماندىق كورىپ جاتسىزدار؟» - دەيتىن كورىنەدى. وسى سۇراققا ءسىز قالاي جاۋاپ بەرەر ەدىڭىز؟
- «العا» پارتياسىنان باسقا، كومپارتيانىڭ توراعاسى عازيز الدامجاروۆ: «ەرمەكتىڭ ماسەلەسىن دۇرىس قاراپ، ونىڭ قويىپ وتىرعان تالابىن ءادىل شەشۋگە جاعداي جاساڭدار»، - دەپ، جوعارعى سوتقا ارنايى حات جازدى. اتالمىش حاتتى جازۋعا مەن ۇيىتقى بولعان جوقپىن. «ەرمەككە بايلانىستى جوعارعى سوتقا حات جازايىن دەپ ەدىم»، - دەپ، ءوزى ايتتى. ودان بولەك تاۋەلسىز گازەت «رەسپۋبليكا» جانە سىزدەردىڭ گازەتتەرىڭىز ەرمەككە جانى اشيتىنىن كورسەتىپ جاتىر. ءسىزدەرگە جەكە ءوز تاراپىمنان العىستان باسقا ايتارىم جوق. مەن ءوزىم قوستاناي ءوڭىرىنىڭ تۋماسىمىن. وندا نۋ قاراعايدىڭ ىشىنە كىرسەڭ، ايدىك بوراننىڭ وزىندە تەك توبەسى عانا قيمىلدايدى. ال تومەنگى جاعى تىپ-تىنىش بولادى. مەنىڭشە، ەلىمىزدە اتقارىلعان رەفورمالاردىڭ ءبارى وسىعان ۇقسايدى. ەلباسى: «مىنانى بىلاي ىستەۋ كەرەك»، - دەپ ايتادى. جوعارى جاقتا ءبىرشاما قوزعالىس بار، ال تومەنگى جاق سول بۇرىنعى قالپى. ءالى كۇنگە شەيىن ءوزىنىڭ قاتەسىن مويىنداعان بيلىكتى كورگەن جوقپىن. ەلىمىزدەگى زەرتتەۋ ينستيتۋتتارى تەك سول سالانىڭ ادامدارىنان عانا ەمەس، قاراپايىم حالىقتان دا سۇراۋى كەرەك قوي. مىسالى، ماعان ميليتسيا قىزمەتكەرلەرىنىڭ جۇمىسى ۇنامايدى. مەن ول ميليتسيادان نەندەي كومەك كۇتەمىن؟
- ايتپاقشى، ەرمەكتىڭ ءىستى بولۋىن كەيبىرەۋلەر سول «العا» پارتياسى ۇيىمداستىرعان جيىننان، ونىڭ ءبىر بەلسەندىسى جاسارال قۋانىشالىدەن كورەدى. ءسىزدىڭ بۇعان الىپ-قوسارىڭىز بار ما؟
- بالامدى جاقىن ارادا كوردىم. ەرمەك جاسارال تۋرالى تەرىس پىكىر بىلدىرگەن جوق. مەن جاسارالدى بەرنەشە جىلدان بەرى بىلەمىن. ول استاناعا ەمدەلۋگە كەلگەندە، ءبىزدىڭ ۇيدە بولعان. جۋىردا تاعى دا ۇيگە كەلىپ كەتتى. مەن جاسارالدان ەشقانداي قيانات كورىپ تۇرعان جوقپىن.
- ەرمەكتى جاقىن ارادا كوردىم دەدىڭىز، جاعدايى قالاي ەكەن؟
- ءيا، ءوز كوزىممەن كورىپ قايتتىم. ءتىپتى ونىڭ جاعدايىنا ءتيىستى ادامدار قارامايدى ەكەن. ماسەلەن، جوعارعى سوتتىڭ كوللەگيا مەڭگەرۋشىسى قاسىموۆ دەگەن ازامات: «سوتتىڭ شەشىمىنە قارسى ما، نەگە اشتىق جاريالاپ جاتىر؟» - دەدى. مەن ولارعا بىرنەشە رەت حات جازدىم، سويتە تۇرا، ولار ەرمەكتىڭ ماسەلەسىنەن حابارسىز بولىپ شىقتى. ولارعا اشتىق جاريالاپ جاتىرسىڭ با، الدە ءولىپ جاتسىڭ با - ءبارىبىر. مەن سوت جۇيەسىنىڭ قىزمەتكەرلەرىن روبوت پا دەپ ويلايمىن. ولاردا ادامعا دەگەن جاناشىرلىق بايقالمايدى. جالپى، ەرمەكتى سوتتاپ وتىرعانداعى نەگىزگى ماسەلە «العانىڭ» جينالىسىنا بارعانى ءۇشىن عوي.
العاشقىدا ەرمەكتىڭ سوتىن باستان-اياق ۆيدەوعا ءتۇسىردى. بىزگە سونى بەرسە، ەرمەكتىڭ كىناسىز ەكەنىن دالەلدەپ شىعار ەدىك. قازىر بارلىعى اشىق تۇردە ءوتۋى كەرەك دەپ جاتىر عوي ەلباسى. ال قىلمىستىق كودەكستىڭ 272-بابىندا «ءىستى بولعانىن دالەلدەيتىن ايعاقتاردى قولىنا بەرۋ كەرەك»، - دەلىنگەن. بۇلاردىڭ بالاما جاپقان جالالارىن ۆيدەو وتىرىككە شىعارار ەدى. ماسەلەن، ۆيدەودان سازگەر، ءانشى اعامىزدىڭ قىزى اقنازىك قورازباەۆانىڭ سوتتى جۇرگىزە الماعانىن اڭعارامىز. ول اشىق وتەتىن سوتتى جابىق تۇردە وتكىزدى. «سوتتى نەگە جابىق تۇردە وتكىزدىڭ؟» - دەگەندەرگە: «بىرگە كەلگەن ادامدار بۇزىقتىق شىعارىپ جۇرە مە دەپ قورىقتىم»، - دەيدى. ءوزىم ستۋدەنتتەرگە ساباق بەرەمىن. مەن ايتاتىن نارسەمدى ايتا الماي، ستۋدەنتتەردى قىزىقتىرا الماسام، ارينە، ولار تىڭدامايدى. ال ەندى مەن ستۋدەنتتەردەن قورقامىن دەپ، ولارعا ءبىر-بىرلەپ لەكتسيا وقىمايمىن عوي.
- ەرمەكتىڭ جاي-كۇيىنە الاڭداعان ءبىر ازامات ينتەرنەت-فورۋمداردىڭ بىرىندە: «اركىمنىڭ ءوز باسىندا وسىنداي ادىلەتسىز جاعداي تۋمايىنشا، ەشكىم قازىرگى بەرەكەسىز رەپرەسسيالىق جۇيەنىڭ ناتيجەسىن سەزىنبەيدى. كەلە-كەلە ءبىر-ەكى كۇندە شەشىم شىعارىپ، 1937 جىلداعىداي اتىپ تاستاي سالاتىن جاعدايعا بارا جاتىرمىز»، - دەگەن ەكەن. راسىندا، بولاشاقتا وسىنداي جاعدايدىڭ ورىن الۋى مۇمكىن بە؟
- مەن ەندى كورىپكەل ەمەسپىن، بىراق سول جاققا بارا جاتقان سياقتىمىز. سوتتى حالىق سايلاسا جانە ول جىلدا حالىققا ەسەپ بەرىپ وتىرسا، دۇرىس بولار ەدى.
- ەرمەكتىڭ ارتىنان ءوسىپ كەلە جاتقان جاستارعا نەندەي كەڭەس ايتار ەدىڭىز؟ بۇگىنگى بەرەكەسىز بيلىكپەن جاستار قالاي كۇرەسۋى كەرەك؟
- كورشى قىرعىز ەلىندەگى قولىنا شوقپار مەن مىلتىق ۇستاپ شىققان بەرەكەسىز ارەكەتتەردى كورىپ جاتىرمىز عوي. ءار اتا-انا بالاسىنىڭ كوز الدىندا امان-ەسەن جۇرگەنىن قالايدى. ءبىزدىڭ ءبىر كەمشىلىگىمىز - ءوز زاڭىمىزدى بىلمەيمىز. ونىڭ ۇستىنە، ادۆوكاتتار دا ناشار. ەلىمىزدە ءالى كۇنگە شەيىن سوتقا قارسى كۇرەسەتىن ءبىلىمدى ادۆوكاتتار - جوقتىڭ قاسى. قورقا ما، الدە ءبىلىمى جەتپەي مە، ول جاعىن بىلە المادىم. ايتەۋىر ءالسىز، دارمەنسىز. ىلگەرىدە جاقىپ دەگەن ادۆوكات بولىپتى. ونىڭ ءسوزىن ەشكىم تىڭداماعان. سودان ەلدىڭ شىعارعانى عوي: «سوت سوتتايدى، جاقىپ وتتايدى»، - دەپ. بىزدىكى دە - سونىڭ ءوزى. ەرمەكتى سوتتايتىنداي ەش دالەل كورگەن جوقپىن. ال سوتتار ويىنا كەلگەنىن جاسادى.
سەرىكباي بەردىقوجا،
«D»
«وبششەستۆەننايا پوزيتسيا»
(پروەكت «DAT» № 40 (77) وت 10 نويابريا 2010 گ.
سۋرەت azattyq.org سايتىنان الىندى
