«تاريح قايتالانادى» -دەيدى. بىراق ونىڭ نەشە عاسىردا نەمەسە قانشا جىلدان كەيىن قايتادان كورىنىس بەرەتىندىگى تەك ءبىر اللاعا عانا ايان.

قاريا تاريحتىڭ كونە پاراعى مىندەتتى تۇردە ءبىر عاسىردا نەمەسە ءجۇز ەلۋ جىلدان كەيىن قايتادان قايىرىلا اشىلادى دەپ ەشكىمنىڭ دە كەسىپ-ءپىشىپ كەسىم ايتا المايتىنى سەكىلدى، ونىڭ اينالىپ كەلمەسىن دە ەشكىم جالعانعا شىعارا المايدى. سەبەبى، بۇل ءبارىبىر بولماي قويمايتىن اكسيوما. جارايدى، تاريح قايتالانادى دەلىك. سوندا ءبىزدىڭ تاريح ادامدى وتكەن ومىرىنە ىنتىزار ەتىپ، ارمانىڭا ساعىنىش دەمدەيتىندەي تاريح پا؟ اتاي كورمەڭىز. ارمانىڭىز نە، دوس تۇگىل دۇشپانىڭنىڭ باسىنا تىلەمەيتىن تاريح. ءبىزدىڭ تاريح «تاريحى قالىڭ، وقۋلىعى جۇقا (ق.مىرزاليەۆ)» عانا ەمەس، ناعىز وزىڭمەن كەتكىردىڭ وزىنە اينالعان «كۇن كوسەمنىڭ» ءسوزىن ءسال وزگەرتىپ ايتار بولساق، قان، قان، تاعى دا قان تاريح. ولاي بولسا ءبىز ازاتتىققا قيىلعان ار مەن ەركىندىككە توگىلگەن زاردان نەندەي ساباق الدىق؟ قوس پاراعىنىڭ ءبىر بەتى اپ-اششى جاس، كەلەسى بەتى كۇپ-كۇرەڭ قانمەن جازىلعان قاتىگەز تاعدىرىمىزدىڭ قايتادان قايىرىلىپ سوقپاسىنا قام جاساي الدىق پا؟ ماسەلە سوندا.

«تاريح قايتالانادى» -دەيدى. بىراق ونىڭ نەشە عاسىردا نەمەسە قانشا جىلدان كەيىن قايتادان كورىنىس بەرەتىندىگى تەك ءبىر اللاعا عانا ايان.

قاريا تاريحتىڭ كونە پاراعى مىندەتتى تۇردە ءبىر عاسىردا نەمەسە ءجۇز ەلۋ جىلدان كەيىن قايتادان قايىرىلا اشىلادى دەپ ەشكىمنىڭ دە كەسىپ-ءپىشىپ كەسىم ايتا المايتىنى سەكىلدى، ونىڭ اينالىپ كەلمەسىن دە ەشكىم جالعانعا شىعارا المايدى. سەبەبى، بۇل ءبارىبىر بولماي قويمايتىن اكسيوما. جارايدى، تاريح قايتالانادى دەلىك. سوندا ءبىزدىڭ تاريح ادامدى وتكەن ومىرىنە ىنتىزار ەتىپ، ارمانىڭا ساعىنىش دەمدەيتىندەي تاريح پا؟ اتاي كورمەڭىز. ارمانىڭىز نە، دوس تۇگىل دۇشپانىڭنىڭ باسىنا تىلەمەيتىن تاريح. ءبىزدىڭ تاريح «تاريحى قالىڭ، وقۋلىعى جۇقا (ق.مىرزاليەۆ)» عانا ەمەس، ناعىز وزىڭمەن كەتكىردىڭ وزىنە اينالعان «كۇن كوسەمنىڭ» ءسوزىن ءسال وزگەرتىپ ايتار بولساق، قان، قان، تاعى دا قان تاريح. ولاي بولسا ءبىز ازاتتىققا قيىلعان ار مەن ەركىندىككە توگىلگەن زاردان نەندەي ساباق الدىق؟ قوس پاراعىنىڭ ءبىر بەتى اپ-اششى جاس، كەلەسى بەتى كۇپ-كۇرەڭ قانمەن جازىلعان قاتىگەز تاعدىرىمىزدىڭ قايتادان قايىرىلىپ سوقپاسىنا قام جاساي الدىق پا؟ ماسەلە سوندا.

وسى ورايدا، ءبىز بۇدان ءبىر عاسىر بۇرناعى داۋىرگە بارلاۋ جاساپ كورمەكپىز. بۇگىنگى قازاقستان ىلكىدەگى ءجۇز جىل بۇرىنعى ماسەلەمەن بەتپە-بەت كەلىپ وتىر. بۇدان ءبىر عاسىر بۇرىن، ياعني 1909 جىلى، پاتشالىق رەسەي ساياساتىنان ابدەن جانىشتالىپ، ەزگىگە تۇسكەن ازاتتىق يدەيا قايتادان قانات قومداعان بولاتىن. وسى ۇلت بولىپ ۇيىسۋ يدەياسىن تۋ ەتىپ كوتەرگەن ۇلت كوسەمدەرىنىڭ دە باسىنا اۋىق-اۋىق بۇلت ۇيىرىلە باستاعان-دى. ماسەلەن، 1907 جىلى 18 جەلتوقساندا پەتەربور سوت پالاتاسىنىڭ توتەنشە ءماجىلىسى ءاليحان بوكەيحانوۆتى «ۆىبورگ ۇندەۋىنە» قول قويعانى ءۇشىن ءۇش اي مەرزىمگە سەمەي تۇرمەسىنە قاماۋعا شەشىم شىعارسا، 1909 جىلى احمەت بايتۇرسىنۇلى «قارقارالىدا وكىمەتكە قارسى ارەكەتتەر جاسادى» دەگەن ايىپپەن تۇتقىنعا الىنىپ، ەكى جىلعا جەر اۋدارىلدى. قانشاما تۇرمە ەسىگىن توزدىرىپ قۋعىنعا ۇشىراسا دا، رۋحى اسقاق الاش ارىستارى دىتتەگەن ماقساتتارىنا قول جەتكىزبەي قويمادى. 1917 جىلى 13 جەلتوقساندا الاشوردا ۇكىمەتىن جاريالاپ ۇلگەردى. بۇدان كەيىن الاش كوسەمدەرى «الاش» اۆتونومياسىنىڭ قالاي دامۋى كەرەكتىگى جايلى مەملەكەتتىڭ تولىققاندى تۇعىرناماسىن جاسادى. باسقا دا ماڭىزدى قاۋلى-جارعىلاردى ايتپاعاندا، الاش ارىستارى مىناداي التى ماسەلەنى ۇلتتىڭ ۇستانىمى ەتتى:

ءبىرىنشى، «باي، كەدەي، ورتا دەگەن سەكىلدى تاپتىق بولىنۋشىلىك بولماسىن»;

ەكىنشى، «جەردى ساتۋعا مۇلدە بولمايدى»;

ءۇشىنشى، «جەردىڭ استى مەن ۇستىندەگى بايلىق قازاقتىڭ ءتول مەنشىگى رەتىندە سانالادى»; ء(ا.بوكەيحاننىڭ «قازاق جەرىنىڭ ءاربىر ءتۇيىر تاسى قازاقتىڭ وڭىرىنە تۇيمە بولىپ قادالۋى كەرەك» دەگەنى وسىعان دالەل).

ءتورتىنشى، «ءبىر توقتىنىڭ جۇنىنەن ءبىر جاپىراق بۇل توقىلاتىن بولسا، ول ەڭ الدىمەن قازاقتىڭ ۇستىنەن تابىلۋى قاجەت»;

بەسىنشى، «قازاق ءتىلى مەملەكەتتىك ءتىل بولسىن»;

التىنشى، «مەملەكەت قۇرۋدا ۇلتتىق سالت-ءداستۇردى ساقتاي وتىرىپ دامىعان جاپونيا ەلىنىڭ تاجىريبەسى قولدانىلسىن».

بۇل - الاشتىڭ ءجۇز جىل بۇرىن جاساعان باعدارلاماسى. بۇگىن ءبىز، وكىنىشكە قاراي وسى باعدارلامانىڭ جۇزەگە اسقاندىعىن كورسەتەتىن بىردە-ءبىر وزگەرىس كوردىك پە؟ وزگەرگەن تەك جىلداردىڭ ساندىق اتاۋلارى عانا. (مىسالى، 1909-17 جىل دەگەن داتا (سان) 2009 جىل، XX عاسىر XXI عاسىر بولىپ وزگەردى دەگەن سەكىلدى).

راس، ەلىمىز تاۋەلسىزدىك العاننان كەيىن ىسكە اسقان ناتيجەلەر وتە كوپ. ء(بىز بۇل ارادا وزگەرگەن ناتيجەلەر ەمەس، وزگەرمەگەن ۇلى مۇراتتار جايىندا ايتىپ وتىرمىز). الاشتىڭ ازاتتىعى ورىندالعانمەن، كەمەل مەملەكەت قۇرۋدىڭ نەگىزگى وزەگى بولىپ تابىلاتىن ماقسات-مۇددەسى مەن ارمان-تىلەگى ورىندالعان جوق. كەز كەلگەن حالىق ءدىنى مەن ءتىلى، ءدىلى مەن جەرى بولمايىنشا تولىققاندى مەملەكەت قۇرا الماق ەمەس. ونسىز ازاتتىقتا ابىروي، ەركىندىكتە ەشقانداي مازمۇن بولمايدى. قازىر وزگەسىن ايتپاعاندا، وسى ءتورت قۇندىلىقتىڭ ءوزى شاتقاياقتاپ تۇر. ءتىلىمىز تاباندا، ءدىنىمىز تالاۋدا، رۋحىمىز قۇلدىق قۇرىعىنان قۇلانتازا قۇتىلعان جوق. دەمەك بىزگە ماقتانعا سالىنىپ "ازاتپىز" دەپ اسپانعا بورىك اتۋدان گورى ودان ايىرىلىپ قالماۋدىڭ قامىن جاساماق كەرەك. نەگە دەسەڭىز، الاشتىڭ التى ماقساتى جۇزەگە اسپاق تۇرماق، اياق استى بولىپ تومەندەگىدەي وزگەرىستەرگە ۇشىرادى. ءسوزىمىز دايەكتى بولۋ ءۇشىن كەشەگى (الاشتىڭ التى ۇستانىمى) مەن بۇگىنگىنى قاتار كەلتىرە وتىرىپ ءسوز ساباقتاپ كورەلىك.

ءبىرىنشى، «باي، كەدەي، ورتا دەگەن سەكىلدى تاپتىق بولىنۋشىلىك بولماسىن»;

بۇگىن تاپتىق بولىنۋشىلىك ەمەس، ترايباليزم (رۋلىق پەن جەرشىلدىك) سەكىلدى جۇزگە بولىنۋشىلىك ادام نانعىسىز جاعدايعا جەتتى.

ەكىنشى، «جەردى ساتۋعا مۇلدە بولمايدى»;

بولادى. بولعاندا قانداي. بۇدان بۇرىنىراقتا قوس پالاتالى پارلامەنتىمىز «جەردى ساتۋعا بولادى» دەگەن زاڭ شىعارىپ بەرگەن سوڭ، ساتىپ جىبەرگەنبىز.

ءۇشىنشى، «جەردىڭ استى مەن ۇستىندەگى بايلىق قازاقتىڭ ءتول مەنشىگى رەتىندە سانالادى»;

جەردىڭ استى مەن ۇستىندەگى بايلىق قازىر قازاقتىڭ ەمەس، ا. ماشكەۆيچ باستاتقان ءىرى الپاۋىتتاردىڭ ءتول مەنشىگىنە اينالعانى قاشان.

ءتورتىنشى، «ءبىر توقتىنىڭ جۇنىنەن ءبىر جاپىراق بۇل توقىلاتىن بولسا، ول ەڭ الدىمەن قازاقتىڭ ۇستىنەن تابىلۋى قاجەت»;

بۇل جەردە ەكسپورت تۋرالى ءسوز ايتۋدىڭ ءوزى ۇيات. باسقاسىن ايتپاعاندا، بايپاق توقيتىن ءوندىرىس ورىنىمىز بولماعاندىعىنان كۇنى-بۇگىنگە دەيىن ورىس پەن تۇرىكتىڭ، قىتاي مەن قىرعىزدىڭ كيىمدەرىن كيۋگە ءماجبۇرمىز.

بەسىنشى، «قازاق ءتىلى مەملەكەتتىك ءتىل بولسىن»;

بولۋى بولدى عوي. بىراق ونىڭ بۇگىنگى ءجاي-كۇيىنىڭ قانداي ەكەندىگى ءسىز بەن بىزگە بەس ساۋساعىمىزداي بەلگىلى. ءبىر مەملەكەت تۇرماق، ءبىر مەكەمەگە ءامىرى جۇرمەيتىن ءمۇساپىر، مۇگەدەك ءتىل. ءتىل دەگەننەن تۋىندايدى، قازاق الىپبيىندەگى ۇ، ءۇ، ءو، ق، ءى، ءا سەكىلدى ارىپتەردىڭ بىرەۋىن قوسىپ كومپيۋتەردە تەرگەن ماقالاڭىزدىڭ اتاۋىن (فايلىن) ساقتاي المايسىز. مىنە كورىڭىز! كىمدە-كىم قازاق ءتىلىن قۇرعاق ۇرانعا ەمەس تەحنوگراتتىق وركەنيەت پەن تەحنيكا تىلىنە اينالدىرعان بولسا، «ەلىنە ەرەن ەڭبەك سىڭىرگەن» ناعىز ۇلتشىل ادام وسى بولار ەدى.

التىنشى، «مەملەكەت قۇرۋدا ۇلتتىق سالت-ءداستۇردى ساقتاي وتىرىپ دامىعان جاپونيا ەلىنىڭ تاجىريبەسى قولدانىلسىن».

قازىر جاپونيا قايدا ءبىز قايدا؟ مۇمكىن مەملەكەتىمىز تاۋەلسىزدىككە قول جەتكىزىپ، ەتەك-جەڭىن جيناعان ساتتەن باستاپ الاشتىڭ التىنشى باعىتىنا دەن قويعاندا بۇگىنگى قازاقستان رەسپۋبليكاسى شيكىزات شىعارۋعا عانا نەگىزدەلگەن مەملەكەت ەمەس، ءوندىرۋشى الپاۋىت مەملەكەتتەردىڭ ساناتىنان تابىلار ما ەدى؟!

ءبىز كەلتىرىپ وتىرعان بۇل كەلەڭسىزدىكتەر بۇدان توقسان ءۇش جىل بۇرىنعى باعدارلامانىڭ بۇگىنگى سيقى. ال ودان قانداي جەتىستىك، نەندەي وزگەرىس كورىپ وتىرسىز؟ دەمەك، وزگەرمەي قالعان بۇل عانا ەمەس. XXI عاسىرداعى رۋحاني اقۋالىمىز دا الاش داۋىرىنەن (XX عاسىر) ەش الىستاپ كەتكەن جوق.

ء"بىزدىڭ قازاق تەوريالىق تۇجىرىمداردى تۇسىنبەيدى. وعان كوز الدىندا كورىپ تۇرعان قويى، كيىزى، ارباسى تۋرالى ايتساڭ عانا ۇعادى", -دەپ سماعۇل سادۋاقاسوۆ نالىعان سانا مەن تانىمعا قازاق، سودان بەرى قاراي ءبىر عاسىرعا جۋىق ءومىر سۇرسە دە سەرپىلىس جاساعان جوق. جالپى حالىقتىڭ ساياسي نەمەسە رۋحاني ساناسىنىڭ تومەندىگىنەن بيلىك بىزدەرگە (بۇقاراعا) ويىنا كەلگەنىنىڭ ءبارىن جۇزەگە اسىرىپ كەلەدى. سەبەبى، بيلىكتە بۇقارامەن ساناسىنداي ار، حالىقتا بيلىككە تالاپ قوياتىنداي ساۋات جوق.

ءدال بۇگىن "الاش وردانى عايباتتاماسا تاماعىنا اس باتپايتىندار (س. قوجانوۆ)" تابىلماسا دا، "الاش" دەسە ات-تونىن الا قاشاتىندار ءالى دە جەتىپ ارتىلادى. سەبەبى كەشەگى بۋىن سۇيەككە ءسىڭىپ، قانعا ارالاسقان، سوتسياليستىك رەاليزم يدەياسىنىڭ قۇلدىق پسيحولوگياسىنان قۇلان تازا قۇتىلا قويعان جوق. سودان بولسا كەرەك وسى بۋىن ازات قازاقستان مەملەكەتىنىڭ بولاشاعىنا ءالى كۇنگە كۇمانمەن قارايدى. مۇنىڭ وزىندىك سەبەپتەرى دە جوق ەمەس. (بيلىك كۇن سايىن ورىسسىز كۇنىمىزدىڭ قاراڭ ەكەندىگىن قايتا-قايتا ەسىمىزگە سالاتىن نيەتتە بولسا سويتپەگەندە قايتەدى.) ازىرشە بۇل سەنىمدى سەتىنەتۋگە قۇلشىنىس تانىتىپ وتىرعان بيلىك، تالاپ ەتىپ وتىرعان بۇقارا جوق. ءبارى باياعىداي...

ءيا، سودان بەرى ءجۇز جىلعا جۋىق عۇمىر كەشسەك تە الاش ارىستارىنىڭ التى تالابى تاعى دا الدىمىزدان شىقتى. ال ونىمەن كۇرەسىپ، حالىق يگىلىگىنە جاراتپاي ەش توقتالۋعا بولماس. دەمەك، "الاش" وقىپ نەمەسە جازىپ قويا سالاتىن عىلىمي ەڭبەك ەمەس. الاش - بىزگە ۇيرەنۋدى، ونى سينتەزدەۋدى، جانە جۇزەگە اسىرۋدى تالاپ ەتەتىن ۇلى قوزعالىس. ويتكەنى مەملەكەت جانە ونىڭ كەلەشەگى باردا الاش ءبىزدىڭ الدىمىزدان شىعا بەرەتىن ماڭگىلىك ماسەلە.

ار مەن ازاتتىقتى بارىنەن جوعارى قويۋ. الاش فەنومەنىنىڭ ءبىزدىڭ سانامىزعا سىيماعان ءبىر قۇپياسىنىڭ سىرى وسى. الاش ارىستارى ماڭگىلىك ەلدىڭ مەملەكەتتىك كونتسەپتسياسىن وسىلاي كورسەتىپ كەتتى...

ولاي بولسا، قازىرگى قازاق قوعامىنا الاشتىڭ التى باعىتىن ارى قاراي جالعاستىراتىن، ءھام ورىندايتىن بۇگىنگى كۇننىڭ احاڭدارى مەن بوكەيحانوۆتارى قايدا؟ وسىناۋ ۇزاققا سوزىلعان ۇلى كوشتىڭ (قوزعالىستىڭ) زاڭدى مۇراگەرى تەك ءسىز بەن ءبىزبىز قادىرلى قازاق جاستارى!

«namys.kz» cايتى