«ازا ماسكاسى» («ماسكا سكوربي») – ساياسي رەپرەسسيا قۇرباندارىنا ماگاداندا قويىلعان مەموريال. 12.06.1996 ج. اشىلعان. ءمۇسىنشى ە. نەيزۆەستنىي، ساۋلەتشى ك. كازاەۆ.

سوۆەت وكىمەتى حالىقتى توز-توز قىلعان ساياسي ناۋقاندارىنىڭ مىزعىماس تۇعىرىن تاپتىق كوزقاراستان، ۇستەم تاپقا جاتقىزىلاتىنداردى جەك كورۋشىلىك  سەزىمنەن قالاعانى ءمالىم. قازاقستانداعى بيلىك جۇرگىزگەن ساياسات ءۇشىن دە ەل ىشىندەگى بۇرىنعى باس ادامدار مەن زيالىلاردىڭ ءبارى تاپ جاۋى، كەدەي-كەپشىكتەر وكىمەتىنىڭ دۇشپانى ساناتىندا-تىن. قارا حالىق، ادەتتە، وكىمەت سويىلىن سوعۋعا بەيىم كەلەدى ەمەس پە. سونداي احۋال قازىرگى اقتوبە وبلىسىنىڭ ىرعىز اۋدانى اۋماعىندا ءومىر سۇرگەن، كەڭەس بيلىگىنە دەيىن ەل ىشىندە قادىرلى بولعان قارپىق ءبيدىڭ اۋلەتى باسىنا دا تۇسەدى. سوندا، ساياسي تۇرتپەككە شىداماعان ونىڭ بالالارىنىڭ ءبىرى، «كىشى ءجۇز قاراكەسەك رۋىنىڭ ەسەنگەلدى بايىسى قارپىق ءبيدىڭ بەل بالاسى» وسپانعالي «تىگۋلى اقبوز ءۇيىن جاساۋ-جابدىعىمەن تاستاپ، اناسى ءحانبيبى مەن قارىنداسى ءانۋزانى ات-ارباعا وتىرعىزىپ، شاعىن دۇنيەسىمەن، ءبىر-ەكى باس مالىمەن ءبىر تۇندە» اتا قونىسىنان ۇدەرە كوشەدى.  قىزىلوردا وبلىسىنا كەتىپتى، ءسويتىپ سول جاقتا، «قازالى اۋدانىنداعى ناعاشى جۇرتىن پانالاعان كورىنەدى». اكەسىنىڭ جاڭا مەكەنىندە دۇنيەگە كەلگەن، بۇگىندە زەينەتكەر، مەديتسينا سالاسىنىڭ ارداگەرى ورىندىق وسپانعاليقىزى قارپىق وسىلاي دەيدى. ول اۋلەتىنىڭ باستان كەشكەن قيىندىقتارىن زەرتتەۋگە ءجاسوسپىرىم شاعىنان كىرىسكەن ەكەن. اۋەلدە، ىڭعايى، جەكە باسقا تابىنۋ اشكەرەلەنىپ، ساياسي رەپرەسسياعا ۇشىراعانداردىڭ العاشقى لەگى اقتالعان «جىلىمىق» جىلدار بولۋعا كەرەك، اكەسى وسپانعاليدان ونىڭ نەمەرە ءىنىسى حانسۇلتان ءسۇيىنىشاليننىڭ اعارتۋ حالىق كوميسسارى بولعانى، ءوزىنىڭ سول شاقتا ونىڭ الماتىداعى ۇيىنە بارعانى جايىندا اندا-ساندا ەسكە العانىن ەستيتىن. (حانسۇلتاننىڭ اكەسى ءسۇيىنىشالى وسپانعاليدىڭ اكەسى قارپىقتىڭ تۋعان ءىنىسى). بىراق، بالالىعىنان عوي، سۇراستىرىپ، اڭگىمەنى ودان ءارى ءوربىتىپ  كورمەگەن. اكەسىنىڭ ايتقاندارىنا تەك، ەسەيە كەلە، 1960 جىلى، جوعارى سىنىپتا وقىپ جۇرگەنىندە ءمان بەرىپ، رەسپۋبليكا باس پروكۋراتۋراسىنا ساياسي رەپرەسسيا قۇربانى بولعان نەمەرە اعاسىنىڭ دەرەگىن ىزدەستىرگەن حات جولدايدى. سودان بىرەر اي وتكەندە، «ونداي كىسىنىڭ فاميلياسى تىزىمدە جوق» دەگەن جاۋاپ الادى.

حالكوم حانسۇلتان ءسۇيىنىشالين

ح. ءسۇيىنىشاليننىڭ زايىبى قاتيرا، ۇلى بولات

ح. ءسۇيىنىشاليننىڭ قارىنداسى ورىندىق قارپىق

ساياسي قۋعىن-سۇرگىن جان-جاققا شاشىراتقان اۋلەت مۇشەلەرىن ىزدەستىرۋدى ورىندىق وسپانعاليقىزى 1961 جىلى الماتى مەديتسينا ۋچيليششەسىنە وقۋعا تۇسكەننەن كەيىن جالعاستىرادى. اقتوبەلىك كۋرستاستارى ارقىلى سۇراستىرىپ ءجۇرىپ، اكەسىنىڭ تۋعان اعاسى مۇحامبەتقالي قارپىقوۆتىڭ ۇلى قالقورازدى وتباسىمەن تابادى. ناتيجەسىندە جايسىز ساياسات اجىراتقان باۋىرلار 35 جىلدان كەيىن قاۋىشادى. «قارپىقوۆ قالقوراز اعايىم «سوتسياليستىك قازاقستان» گازەتى ارقىلى ىزدەۋ سالىپ، 1973 جىلدارى ءسۇيىنىشالين حانسۇلتان كوكەمنەن قالعان جالعىز تۇياق بولات اعانى، قاتيرا جەڭگەمىزدى تاۋىپ، ديدارلاسىپ، قاتىسىپ» بارىپ دۇنيەدەن ءوتتى دەپ جازادى ورىندىق وسپانعاليقىزى. ال اكەسى وسپانعالي  «ءىنىسىنىڭ اقتالعانىن، ودان جالعىز تۇياق قالىپ، ادام بولعانىن» بىلمەگەن قالپى 1972 جىلى قايتىس بولعان ەكەن. ءتۇرلى جاعدايعا بايلانىستى كوپ جىلدار بويى حانسۇلتان كوكەسىنىڭ وتباسىمەن ورىندىقتىڭ ءوزى دە قاتىسا الماعان كورىنەدى. مۇنىڭ رەتى 1992 جىلى كەلەدى. سول جىلى قىزىلوردادان شىعىپ، نەمەرە اعاسى حانسۇلتاننىڭ زايىبىن الماتىعا ارنايى ىزدەپ بارادى. تابادى، قاتيرا جەڭگەسىنە سالەم بەرەدى. العاش كورگەننەن-اق جاتىرقاماي: «اعاڭا كوزدەرىڭ ۇقسايدى ەكەن»، – دەپ، جىلى قارسى العان جەڭگەسى وعان باسىنان كەشكەندەرىنەن سىر شەرتەدى.

ناركوم حانسۇلتان ءسۇيىنىشاليندى الماتىنىڭ فۋرمانوۆ كوشەسىندەگى 120-ۇيدە 1938 جىلعى 8 تامىز كۇنى تۇتقىنداپتى. ول مۇندا وتباسىمەن (26 جاسار ايەلى قاتيرا ماحمۇتقىزى، ەكى جاسار ۇلى بولات، ءبىر ايلىق قىزى شولپان، توعىز جاسار قارىنداسى ءشامسيا ومارعاليەۆامەن) بىرگە تۇراتىن.  «حالىق جاۋىنا» اينالعان ۇكىمەت مۇشەسىنىڭ ايەلى مەن بالا-شاعاسى ارتىنشا ۇيدەن قۋىلىپ، الدەبىر جەرتولەگە ۇيلىعادى. كۇزدى كۇنى جەندەتتەر «وتانىن ساتقان وپاسىز وتباسىنىڭ مۇشەسى» رەتىندە حانسۇلتاننىڭ جەتكىنشەك قارىنداسىن بالالار ۇيىنە اكەتەدى، زايىبىن، سابيلەردىڭ قىزىلشا شىعىپ قاتتى اۋىرىپ جاتقانىنا بايلانىستى عانا كىدىرىپ، ەرتەڭىنە قاماماق بولادى. مۇنى ەستىگەن جەزدەسى قاتيرانى سىرقات بالالارىمەن ات-ارباسىنا وتىرعىزىپ الىپ، تۇندەلەتىپ ۇيعىر اۋدانىنا الىپ كەتەدى.  قاتيرا ءسۇيىنىشالينا ايدالۋدان ءسويتىپ قۇتىلادى، سودان بەرى تاعدىر باسقا سالعان نەبىر قيىنشىلىقتارعا ءتوزىپ، يلالاپ كۇنىن كورىپ جۇرەدى. قىزى قىزىلشادان شەتىنەپ كەتكەن، ۇلىن، ازاماتىنىڭ اماناتىن، ەل-جۇرتتىڭ ارقاسىندا، ايتەۋىر، امان-ەسەن وسىرەدى. جەكە باسقا تابىنۋ اشكەرەلەنگەن شاقتا، قازاقتىڭ اقىن قىزى ءماريام حاكىمجانوۆانىڭ جول سىلتەپ كومەكتەسۋى ارقاسىندا، قۇزىرلى ورگاندارعا حات جازىپ، جازىقسىز جازالانعان كۇيەۋىن ىزدەستىرەدى. ىزدەنىسى ناتيجەلى بولادى. سوۆەت وداعى جوعارعى سوتىنىڭ قىلمىستىق ىستەر جونىندەگى سوت القاسى قىلمىس قۇرامى دالەلدەنبەگەن دەپ تاۋىپ، حانسۇلتان ءسۇيىنىشاليندى 1955 جىلعى 7 قىركۇيەكتە اقتايدى. وسىلاي، تاعىلعان ايىپتىڭ نەگىزسىز بولۋىنا بايلانىستى، كسرو ىشكى ىستەر حالىق كوميسسارياتى (نكۆد) جانىنداعى ەرەكشە ءماجىلىستىڭ 1940 جىلعى 11 ماۋسىمداعى قاۋلىسىنىڭ كۇشى جويىلادى.  جازىقسىز جازالانعان قۋعىن-سۇرگىن قۇربانىنىڭ وتباسىنا الماتىدان كوممۋنيست داڭعىلى بويىنداعى ۇيلەردىڭ بىرىنەن پاتەر بەرىلەدى. سول پاتەردە تۇرىپ حانسۇلتاننىڭ ۇلى بولات اۋىلشارۋاشىلىق ينستيتۋتىن بىتىرەدى دە، الماتى وبلىسىنىڭ ەڭبەكشىقازاق اۋدانىندا اگرونوم بولىپ ەڭبەك ەتەدى. ال ازاماتىنىڭ اماناتىن امان-ەسەن ءوسىرىپ جەتكىزگەن جارى قاتيرا ماحمۇتقىزى ەكى نەمەرە ءسۇيىپ، سول پاتەردە 1993 جىلى دۇنيە سالادى.

ورىندىق اپاي ءوزىنىڭ ساياسي قۋعىن-سۇرگىن قۇربانى بولعان نەمەرە اعاسىنىڭ قاسىرەت شەككەن وتباسى جونىندە اڭگىمەلەي وتىرىپ، ونىڭ ومىردەرەگىن قالاي ىزدەستىرگەنىن  ايتىپ بەردى. «مەنىڭ قولىما 2001 جىلى شىققان «قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ ءبىلىم مينيسترلەرى» دەگەن كىتاپ ءتيدى. ونداعى بار-جوعى التى جول دەرەكنامادا «قۋعىن-سۇرگىنگە ۇشىراعان. اقتالعانى تۋرالى ەش دەرەك تابىلمادى» دەپ جازىلىپتى.  وسى سوزدەر جانىما قاتتى باتتى. اقتالماعانى قالاي؟ ارتىندا قالعان جالعىز تۇياعى بولات اعانى ىزدەپ، تاعى دا الماتىعا ساپار شەكتىم، الماتى وبلىسىنىڭ ەڭبەكشىقازاق اۋدانىنداعى تۇرگەن كەنتىندە تۇراتىن اعايدىڭ قولىنداعى دەرەكتەردى الدىم. قاۋىپسىزدىك كوميتەتىنىڭ اقتوبەدەگى، الماتىداعى دەپارتامەنتتەرىنە باردىم. 2004 جىلى  الماتى  قالالىق دەپارتامەنتى ماعان وزدەرىندە بار مالىمەتتەر مەن قۇجاتتاردىڭ كوشىرمەلەرىن، حانسۇلتان كوكەمنىڭ پاسپورتىن، اسكەري بيلەتىن، كاسىپوداق بيلەتىن، لەنينگرادتاعى بۇكىلوداقتىق كوممۋنيستىك ۋنيۆەرسيتەتتە وقىعانى تۋرالى كۋالىكتىڭ تۇپنۇسقالارىن جولدادى. سوندا مەن ستاليندىك رەپرەسسيا قۇربانى بولعان باۋىرىم ءتىرىلىپ كەلگەندەي اسەردە بولدىم»، – دەدى. الماتى  قالالىق پروكۋراتۋراسى ساياسي قۋعىن-سۇرگىن قۇرباندارىن اقتاۋ  تۋرالى 1993 جىلعى 14  ساۋىردەگى (2000 جىلعى 30 قاراشادا تولىقتىرۋلار ەنگىزىلگەن) قر زاڭى نەگىزىندە 2005 جىلعى 1 ناۋرىزدا ءسۇيىنىشالين حانسۇلتاننىڭ ءىسىن قايتا قاراپ، (1955 جىلعى كسرو جس قىلمىستىق ىستەر القاسىنان كەيىن اراعا قىرىق شاقتى جىل سالىپ بارىپ، ەكىنشى رەت) اقتاعان ەكەن. قولىنا جاڭا شەشىم تيگەن سوڭ ورىندىق اپاي ەرى ورىنبور جۇبانيازوۆپەن بىرگە اعاسىنىڭ ءومىر جولىن جاڭعىرتقان جانە ءوزىنىڭ ىزدەنىستەرى كەزىندە جاردەم بەرگەن مەكەمەلەر مەن ازاماتتارعا العىسىن ءبىلدىرىپ،  ماقالالار جازادى. جازعاندارى رەسپۋبليكالىق «ەگەمەن قازاقستان»، قىزىلوردا وبلىستىق «سىر بويى» گازەتتەرىندە جاريالانادى. قىزىلوردا وبلىستىق «قوعام تۆ» تەلەارناسى ارنايى حابار بەرەدى. كوڭىلىن قاناعاتتانعاندىق سەزىم بيلەيدى: «اتپال ازامات، مەملەكەتتىك دارەجەدەگى تۇلعا ءسۇيىنىشالين حانسۇلتان كوكەمنىڭ رۋحى پاك، ارى تازا كۇيىندە قازاق حالقىنا، ەلىنە، جەرىنە، ۇرپاعىنا قايتا ورالدى».

ەندى ءبىز دە ونىڭ ءومىر جولىنا قۇجاتتارعا سۇيەنە وتىرىپ كوز جۇگىرتەيىك. حالىقارالىق «مەموريال» قوعامى قازاقستان رەسپۋبليكاسى ۇلتتىق قاۋىپسىزدىك كوميتەتى الماتى قالاسى بويىنشا دەپارتامەنتىنىڭ حابارىنا سۇيەنىپ، دەرەكتەر بازاسىندا جاريا ەتكەن قىسقاشا مالىمەتتە ول (سۋيۋنچالين حانسۋلتان) 1905 جىلى اقتوبە وبلىسى ىرعىز اۋدانىنداعى  ىرعىزدا دۇنيەگە كەلدى، «ءبىلىمى باستاۋىش، حالىق كوميسسارى» دەپ كورسەتىلگەن. مۇنى ورىندىق وسپانعاليقىزىنىڭ قولىنداعى دەرەكتەرمەن بىلاي تولىقتىرىپ: حانسۇلتان ءسۇيىنىشالىۇلى 1905 جىلعى تامىزدا اقتوبە گۋبەرنياسىنىڭ ىرعىز اۋدانىنداعى اقتوعاي ەلدى مەكەنىندە (1937 جىلى تولتىرىلعان تۇتقىن انكەتاسىنداعى دەرەك بويىنشا – № 9 اۋىلدا) تۋعان دەپ ناقتىلاۋعا بولادى (2004 جىلى جارىق كورگەن «قازاقستاننىڭ حالىق كوميسسارلارى. 1920–1946» ومىرباياندىق انىقتامالىعىندا: «ءسۇيىنىشالين سۇلتان (حانسۇلتان) ءسۇيىنىشاليۇلى اقتوبە وبلىسى ىرعىز اۋدانىندا مال ءوسىرۋشى وتباسىندا تۋعان» دەلىنەدى). حانسۇلتان جەتى جاسقا كەلگەندە اناسى دۇنيە سالادى، سوسىن اكەسى ءسۇيىنىشالى وتباسى قامىمەن 1912 جىلى شالقار قالاسىنا قونىس اۋدارادى. سوندا بەس جىلداي تۇرعاندارىندا  ۇلى مەكتەپتە وقىپ، ورىسشا 2 كلاستىق، مۇسىلمانشا 3 كلاستىق ءبىلىم العان. 1917 جىلعى اقپان رەۆوليۋتسياسى مەن قازان توڭكەرىسى حانسۇلتاننىڭ شالقاردا وتكىزگەن جەتكىنشەك شاعىنا تۋرا كەلىپتى. 1918 جىلى ولار تۋعان اۋىلىنا قايتا ورالادى. سول جىلى، 13 جاسىندا،  حانسۇلتان اكەسىنەن ايرىلعان. سودان ءۇش جىلداي، ونىڭ ىشىندە 1919–1921 جىلدارعى ەلدى جايلاعان اشارشىلىق كەزەڭدە، اعايىندارىنىڭ اراسىندا مال باعىپ، اۋىل شارۋاشىلىعىنىڭ ءتۇرلى جۇمىسىنا قولعابىسىن تيگىزىپ جۇرەدى دە،  1921 جىلى قايتادان شالقارعا بارادى. مۇندا ءجاسوسپىرىم حانسۇلتان ءارتۇرلى جالدامالى جۇمىسقا جەگىلەدى. انىقتامالىقتاردان ءمالىم دەرەكتەرگە قاراعاندا: 1921–1923 جىلدارى پوشتا تاسۋشى،  قالالىق ميليتسيا قىزمەتكەرى بولعان.  ورىندىق وسپانعاليقىزىنىڭ انىقتاپ ناقتىلاۋى بويىنشا: پوشتا-تەلەگراف كونتورىنىڭ حات تاسۋشىسى كەزىندە كومسومولعا ءوتىپ، شالقار تەمىرجول مەكتەبىندە وقيدى، ودان  شالقار ميليتسيا بولىمىندە جورنالشى بولىپ ىستەيدى.  ودان كەيىنگى ءومىر جولى پارتيا-كومسومول تۇرمىسىمەن تىعىز بايلانىستا ءوربيدى.

اتاپ ايتقاندا، 1924–1925 جىلدارى – اقتوبە كەڭەس-پارتيا مەكتەبىنىڭ تىڭداۋشىسى، سوندا وقىپ جۇرگەنىندە، 1924 جىلى، كوممۋنيستىك پارتيانىڭ مۇشەلىگىنە كانديداتتىققا قابىلدانىپ، 1925 جىلى مۇشەسى بولادى. سول جىلى اۋەلى شالقار ۇيەزدىك كومسومول كوميتەتى ساياسي-اعارتۋ ءبولىمىنىڭ مەڭگەرۋشىسى، سوسىن حاتشىسى بولىپ ىستەيدى. 1926–1927 جىلدارى قارساقپاي ۇيەزدىك كومسومول كوميتەتىنىڭ حاتشىسى بولىپ، 1928 جىلى قوستانايعا اۋىسادى. مۇندا الدىمەن وكرۋگتىك كومسومول كوميتەتىندە تاراتۋ ءبولىمىنىڭ مەڭگەرۋشىسى، ودان وكرۋگتىك پارتيا كوميتەتىندە كوشپەلى پارتيا مەكتەبىنىڭ جەتەكشىسى جانە ۇگىت-ناسيحات ءبولىمى مەڭگەرۋشىسىنىڭ ورىنباسارى بوپ ىستەيدى. سودان سوڭ ي.ۆ. ستالين اتىنداعى بۇكىلوداقتىق كوممۋنيستىك ۋنيۆەرسيتەتكە ءتۇسىپ،  لەنينگرادتا ءۇش جىل وقيدى دا، 1932 جىلى «پريبالحاشستروي» اۋپارتكومى مادەنيەت جانە ناسيحات ءبولىمىنىڭ مەڭگەرۋشىسى قىزمەتىنە كەلەدى. سوسىن 1933 جىلدىڭ ساۋىرىنەن الماتى وبلىستىق پارتكومىندا ەكى ايداي ناسيحات سەكتورىنىڭ مەڭگەرۋشىسى، 1933–1936 جىلدارى ريددەر قالالىق پارتكومىندا مادەنيەت جانە ناسيحات ءبولىمىنىڭ مەڭگەرۋشىسى، حاتشىنىڭ ورىنباسارى، ەكىنشى حاتشى بولادى. 1936–1937 جىلدارى ماسكەۋدەگى جوعارعى پارتيا مەكتەبىندە وقىپ كەلەدى دە، قازاقستان كومپارتياسى ورتالىق كوميتەتىنىڭ ءبولىم مەڭگەرۋشىسى، 1937 جىلدىڭ جەلتوقسانىنان 1938 جىلدىڭ ماۋسىمىنا دەيىن قازاق كەڭەستىك سوتسياليستىك رەسپۋبليكاسىنىڭ حالىق اعارتۋ حالكومى لاۋازىمىندا ىستەيدى.

سوسىن قازاقستاننىڭ حالىق كوميسسارى، ياعني رەسپۋبليكا ۇكىمەتىنىڭ مۇشەسى دارەجەسىندەگى ايتۋلى ازامات حانسۇلتان ءسۇيىنىشالىۇلى ءومىرىنىڭ قاسىرەتتى بەتتەرى باستالادى. 1938 جىلعى ماۋسىم ايىندا «قىراعى» كوممۋنيستەر ونى «ۇلتشىل-فاشيستەرمەن بايلانىستا بولعانى ءۇشىن» پارتيادان شىعارادى. (ناقتى قاي «ۇلتشىل-فاشيسپەن»؟ بالكىم، اقپاندا اتىلىپ كەتكەن، وزىنە دەيىن حالىق اعارتۋ ناركومى بولعان تەمىربەك جۇرگەنوۆپەن بايلانىسى بولدى دەر؟ ەكەۋى جەرلەس ەكەن دەپ پالە جابۋلارى دا ىقتيمال عوي). اراعا ءبىر ايدان ءسال استام ۋاقىت سالىپ، تامىزدىڭ 8-ءى كۇنى حانسۇلتاندى نكۆد-ءنىڭ الماتى قالاسى بويىنشا باسقارماسى تۇتقىنعا الادى. سودان ەكى جىلعا جۋىق، قيسىنسىز جالانىڭ قيۋىن قۇپيا قىزمەت ەش كەلتىرە الماعاندىقتان بولۋعا كەرەك،  ۇكىم شىعارىلماي، سارىلىپ تۇرمەدە جاتادى. اقىرى، 1940 جىلعى 11 ماۋسىمدا كسرو  ىشكى ىستەر حالىق كوميسسارياتى جانىنداعى ەرەكشە ءماجىلىس: «سۋيۋنچالين حانسۋلتان انتيسوۆەتتىك ۇلتشىلدىق ۇيىمعا قاتىسقانى ءۇشىن ەڭبەكپەن تۇزەۋ لاگەرىنە بەس جىل مەرزىمگە قامالسىن، مەرزىم 1938 جىلعى 8 تامىزدان سانالسىن»، – دەگەن قاۋلى الادى.

«مەموريال» جاريالاعان انىقتاماعا قاراعاندا، حانسۇلتان ءسۇيىنىشالىۇلىنا رەسەي كەڭەستىك فەدەراتيۆتىك سوتسياليستىك رەسپۋبليكاسى قىلمىستىق كودەكسىنىڭ ايگىلى 58-ءشى بابىنىڭ ءتورت تارماعى بويىنشا ايىپ تاعىلعان. 2-تارماق: قارۋلى كوتەرىلىس نەمەسە بيلىكتى باسىپ الۋ ماقساتىمەن باسىپ كىرۋ; 7-تارماق: مەملەكەتتىك ونەركاسىپتى، ترانسپورتتى، ساۋدانى، اقشا اينالىمىن نەمەسە نەسيە جۇيەسىن، سونداي-اق كووپەراتسيانى مەكەمەلەر مەن كاسىپورىنداردى كونتررەۆوليۋتسيالىق ماقساتتاردا تيىسىنشە پايدالانۋ نەمەسە ولاردىڭ قالىپتى جۇمىسىنا قارسى ارەكەت ەتۋ جولىمەن بۇرىنعى مەنشىك يەلەرىنىڭ نەمەسە مۇددەلى كاپيتاليستىك ۇيىمداردىڭ پايداسى ءۇشىن اقساتۋ، ياعني ونەركاسىپتىك سابوتاج; 8-تارماق: سوۆەت وكىمەتىنىڭ وكىلدەرىنە نەمەسە رەۆوليۋتسياشىل جۇمىسشى جانە شارۋا ۇيىمدارىنىڭ قايراتكەرلەرىنە قارسى تەررورلىق اكتىلەر; 11-تارماق: وسى تاراۋدا ەسكەرىلگەن قىلمىستاردى دايارلاۋعا نەمەسە جاساۋعا باعىتتالعان كەز كەلگەن ۇيىمدىق قىزمەت ولاردى جۇزەگە اسىرعانعا تەڭ سانالادى... 58-بابتىڭ اتالعان تارماقتارىندا كوزدەلگەن قىلمىس تۇرلەرىنىڭ ءبارىنىڭ جازاسى اتىپ تاستاۋ دەپ كورسەتىلگەن. الايدا نكۆد-ءنىڭ ەرەكشە ءماجىلىسى الماتىداعى باسقارماسىنىڭ سۇيىنىشالينگە ەكى جىل بويى ناقتى ايىپ تاعا الماعانىن ەسكەرگەندىكتەن جەڭىلدەتۋ شاراسىن قولدانسا كەرەك، تۇتقىندى شامالى مەرزىمگە ەركىنەن ايىرۋمەن شەكتەلەدى دە، ەڭبەكپەن تۇزەتىپ الۋ ءۇشىن ماگادانداعى «حالىق جاۋلارىن» «قايتا قۇيىپ-سوعۋ، قايتا تاعالاۋ، قايتا شىڭداۋ مايدانىنا» جىبەرەدى.

ماگادان قالاسى سوۆەت وداعىنىڭ سولتۇستىك-شىعىسىنداعى تابيعي بايلىقتاردى يگەرۋگە وراي، اتاپ ايتقاندا، كولىما وزەنى اڭعارىنان التىن ءوندىرىسىن اشۋعا كىرىسكەندىكتەن، 1929 جىلى سالىنا باستاعان. جالپى، سول ولكەدەگى ەڭ ءبىرىنشى التىندى پاتشا وكىمەتى تۇسىندا، 1915 جىلى،  كولىمانىڭ سرەدنەكان دەگەن سالاسىنان جەكە-دارا التىن ىزدەۋشى باري شافيگۋلين دەگەن تاتار جىگىتى تاپقان بولاتىن. الايدا رەۆوليۋتسيالىق وقيعالار سالدارىنان بۇل دەرەك ۇزاق ۋاقىت نازاردان تىس قالىپ كەلدى دە، كەڭەس وكىمەتىنىڭ 1926,  1928 جانە 1930  جىلدارعى ەكسپەديتسيالارى ولكەنىڭ وسى باعالى مەتالعا باي ەكەنىن جانە ونىڭ جاتقان اۋداندارىن ايقىندادى. سودان سوڭ بارىپ ونى ساياسي رەپرەسسياعا ىلىككەندەردىڭ كۇشىمەن كەڭ كولەمدە ءوندىرۋ قولعا الىندى. 1932 جىلى، ياعني بۇدان 85 جىل بۇرىن، ماگاداندا نكۆد-ءنىڭ گۋلاگ جۇيەسىنە كىرەتىن سەۆۆوستلاگ – سولتۇستىك-شىعىس ەڭبەكپەن تۇزەۋ لاگەرى (يتل) قۇرىلدى. حانسۇلتان سۇيىنىشالينگە 1940 جىلعى 11 ماۋسىمدا ۇكىم كەسكەن نكۆد جانىنداعى ەرەكشە ءماجىلىستىڭ قاۋلىسىنان جاسالعان كوشىرمەنىڭ استىنا قولمەن «سەۆۆوستلاگ – كاز.سسر، № 9/13/46775  23/VI–40 گ.» دەگەن جازۋ ءتۇسىرىلىپتى. بۇل جازۋدى تۇتقىننىڭ 1940 جىلعى 23 ماۋسىمدا قازاقستاننان سولتۇستىك-شىعىس لاگەرىنە جونەلتىلگەنىن كورسەتەدى دەپ ۇعۋعا بولار. ءسويتىپ، حانسۇلتان جازاسىن وتەۋ ءۇشىن كەڭەستەر وداعىنىڭ تابيعاتى اسا قاتال، ماڭگى توڭ باسقان تەرىستىك قيىرىنداعى ەڭبەكپەن تۇزەۋ لاگەرىندە جازالاۋشى-ايداۋىلداردىڭ قاداعالاۋىمەن تاۋلىگىنە ون التى ساعات بويى التىن مەن قالايى ءوندىرۋ ماقساتىندا اۋىر دا ازاپتى  جۇمىس ىستەۋگە ءماجبۇر بولعاندار اراسىنا تۇسەدى...

قاتيرا سۇيىنىشاليناعا ەرى 1955 جىلى اقتالعاننان كەيىن، 1956 جىلعى 16 اقپاندا ونىڭ ءولىمى تۋرالى انىقتاما بەرىلگەن ەكەن، سول انىقتامادا حانسۇلتان ءسۇيىنىشالين ماگادان وبلىسىنداعى سۋسۋمان پوسەلكەسىندە 1941 جىلعى 3 قاڭتاردا جۇرەگىنىڭ سال اۋرۋىنا ۇشىراۋىنان (پاراليچ سەردتسا) قايتىس بولدى دەلىنىپتى. ماگادان توزاعىن باستان كەشىپ كەلگەن جازۋشى ۆارلام شالاموۆتىڭ «كولىما اڭگىمەلەرىن» وقىعاندا، ستاليندىك زامانداعى لاگەر تۇرمىسىنىڭ ساۋ ادامدى جىپ-جىلدام قاتاردان شىعارىپ تاستاپ تۇرعانىنا كوزىمىز جەتەدى. دەگەنمەن، «جىلىمىق» جىلدارى بەرىلگەن جوعارىداعىداي انىقتامالاردا شىندىقتى ادەيى بۇرمالاپ كورسەتۋ ادەتكە اينالعانىن ەستەن شىعارا المايمىز، بۇل بۇگىندە قۇپيا ەمەس. سوندىقتان، ءسۇيىنىشاليننىڭ ماگاداندا بار بولعانى جارتى جىل ىشىندە تاپقان «جۇرەك ءپاراليچىنىڭ» استارىندا سەۆۆوستلاگتا قولدانىلىپ تۇرعان اتىپ تاستاۋ سەكىلدى رەپرەسسيالىق شارا جاتۋى دا مۇمكىن ەكەنى ەشقانداي كۇمان تۋعىزبايدى.

قالاي بولعاندا دا، مەملەكەت قايراتكەرى حانسۇلتان ءسۇيىنىشالىۇلى ساياسي قۋعىن-سۇرگىننىڭ جازىقسىز قۇربانى بولدى. راس، ستالينيزم اشكەرەلەنىسىمەن اقتالدى. بىراق ول شىن مانىندە رەابيليتاتسيالانعان تۇلعا قاتارىنا جاتا قويار ما ەكەن... رەابيليتاتسيانىڭ تۇپكى ءمانى قازاقشا «اقتاۋ» تەرمينى بەرەتىن ۇعىمنان گورى كەڭىرەك، ول قۇرباننىڭ جازىقسىز جازالانعانىن مويىنداۋ عانا ەمەس، وعان تاعىلعان ايىپتاردى الىپ تاستاپ، ونىڭ بۇرىنعى قۇقتارىن رەسمي تۇردە تولىق قالپىنا كەلتىرۋ، ماسقارالانعان تۇلعانىڭ وزىنە جابىلعان جالاعا دەيىنگى ەشتەڭەمەن بىلعانباعان ار-وجدانى مەن بەدەلىن قالپىنا كەلتىرۋ، تۇلعانىڭ زاڭسىز جاۋاپقا تارتىلۋى سالدارىنان جوعالتقان قۇقتارى مەن جەتىستىكتەرىن وزىنە قايتارۋ بولسا كەرەك. الايدا ومىردە جوق جاندارعا قاتىستى بۇلاردى جۇزەگە اسىرۋ مۇمكىن ەمەس ەكەنى بەلگىلى. ەندەشە، ستالينيزم قۇربانى  حانسۇلتان ءسۇيىنىشاليننىڭ ادال ەسىمىن ارداقتاۋدىڭ كەلتىرىلگەن ۇعىمدارعا پاراپار كەلەتىن باسقا جولدارىن ويلاستىرعان ءجون بولار ەدى. ايتالىق، ونىڭ بىردەن-ءبىر ىزدەۋشىسى ورىندىق وسپانعاليقىزى ايتىپ جۇرگەندەي، تۋىپ-وسكەن، قىزمەت ەتكەن وڭىرلەرىندەگى قالا نە باسقا ەلدى مەكەننەن ءبىر كوشەگە ياكي مەكتەپكە اتىن بەرۋ ماسەلەسىن قاراستىرعان دۇرىس. ەگەر وسىنى رەتىمەن شەشسەك، مۇنىڭ ەلى ءۇشىن ايانباي ەڭبەك ەتكەن، بەلسەندى قىزمەتى وزبىرلىقپەن ءۇزىلىپ،  ارماندا كەتكەن بوزداقتى لايىقتى ۇلىقتايتىن، ءارى ۇرپاق تاربيەسىنە پايدالى، ابىرويلى ءىس بولارى ءسوزسىز.

بەيبىت قويشىباەۆ، «ادىلەت» تاريحي-اعارتۋ قوعامى توراعاسىنىڭ ورىنباسارى، جازۋشى، تاريح عىلىمدارىنىڭ كانديداتى

Abai.kz