قحر پرەزيدەنتى  شي جينپيڭ (قازاقشا وسىلاي جازىلاتىن اتتى ورىسشا سي تسزينپين دەپ جازعاندارعا تاڭ قالماۋ مۇمكىن ەمەس) 2013 جىلى استانا ساپارى كەزىندە ازيا مەن ەۋروپا اراسىنداعى تاريحي ساۋدا جولى “جىبەك جولىن” جاڭعىرتۋ جونىندەگى ء“بىر بەلدەۋ – ءبىر جول” جوباسىن الەمگە پاش ەتكەن ەدى. بۇل - قىتايمەن ورتالىق ازيا، رەسەي، ەۋروپا مەن افريكانى بايلانىستىراتىن، ياعني 60 مەملەكەتتى،  4,5 ميلليارد ادامدى قامتيتىن ءىرى جوبا.  وسى ەلدەردىڭ جالپى ەكوناميكالىق الەۋەتى 21 تريلليون دوللار كولەمىندە.

كەيبىر ماماندار ءححى عاسىردىڭ ەڭ ءىرى دامۋ جوباسى دەپ جوعارى باعالاعان بۇل  يدەيا بۇرىنعى جىبەك جولى بويىنداعى بۇكىل ەلدەردى ەلەڭ ەتكىزدى. وسى ورايدا قازاقستان پرەزيدەنتى نۇرسۇلتان نازارباەۆ تا ءوز تاراپىنان قولداۋ بىلدىرگەنى بەلگىلى.

الايدا قىتايداعى قازاقتاردىڭ تىلىنە، دىنىنە ءتىپتى اتا مەكەنىمەن بايلانىستارىنا قىسىم جاسالىپ جاتقانى جونىندە سوڭعى ۋاقىتتارى جيىلەپ كەتكەن حابارلار بۇل جوبا تۋرالى تولقۋ-تەبرەنىستەردى سۋ سەپكەندەي ءسوندىرىپ جاتقان سىڭايلى. مۇنداي اقپاراتتار شي ءجينپيڭنىڭ ساياساتى ء“بىر بەلدەۋ - ءبىر جول” ەمەس، وزگە ۇلتتاردى بەلدەن باسىپ جويۋ ساياساتىنا اينالىپ كەتپەي مە؟” دەگەن كۇدىكتى ويلاردى تۋعىزا باستادى. قازىر ءوزىنىڭ ستراتەگيالىق ارىپتەسى جانە ء“بىر بەلدەۋ - ءبىر جول” جوباسىنىڭ ەڭ ماڭىزدى سەرىكتەسى قازاقستانمەن بايلانىس ورناتقان ءوزىنىڭ ەتنيكالىق قازاق ازاماتتارىنا جەڭىلدىك كورسەتىپ قولداۋدىڭ ورنىنا قىسىم جاساپ كەدەرگىلىك كەلتىرىپ وتىرعانى ايتىلۋدا. ءتىپتى گازەتتەر قازاقستانعا كوشىپ كەلگەن قىتاي قازاقتارىنىڭ سول ەلدە قالعان تانىس-تۋىستارىنىڭ جانە قازاقستان ازاماتتىعىن الىپ قايتا بارعان ەتنيكالىق قازاقتاردىڭ “ساياسي تاربيە” ناۋقانىنان قىسىم كورىپ، “قاماۋعا الىنىپ جاتقانىن” العا تارتۋدا.

سونىمەن قاتار 4 قالا، 24 اۋدان 150-گە تارتا اۋىلى بار ىلە قازاق اۆتونوميالى وبلىسىنداعى 1 ملن 600 مىڭ قازاققا 2000 جىلعا دەيىن ەرەكشە قۇرمەتپەن قارايتىن قىتاي ۇكىمەتى سوڭعى جىلدارى تىرناعىن باتىرىپ دىنىنەن بەزدىرىپ، تىلىنەن ايىرىپ قىتايلاستىرۋعا كۇش جۇمساعانى اتالىپ وتىلۋدە. اتاپ ايتقاندا ونداعى 1000-عا تارتا قازاق ءتىلدى مەكتەپتەر جابىلىپ قىتاي ءتىلدى مەكتەپتەرگە قوسىلىپ جىبەرىلگەن. جوعارى وقۋ بىتىرگەن قازاقتىڭ ۇل مەن قىزدارىنا جۇمىس تۋعان قالالارىنان ەمەس، قىتايلاسۋلارىنا جاعداي جاساۋ ءۇشىن قىتايدىڭ ىشكى قالالارىنان ۇسىنىلۋدا. ولاردىڭ ەتنيكالىق قىتايلارمەن ۇيلەنۋىنە ىڭعايلى جاعداي جاسالۋدا. سونىمەن بىرگە قازاقتاردىڭ مۇسىلمانشىلىق عيباداتتارىن ورىنداۋىنا دا تيىم-شەكتەر كۇن سايىن ۇدەپ بارادى. مۇسىلمانشىلىقتىڭ نەگىزگى پارىزدارى ناماز وقۋعا، ورازا ۇستاۋعا، مەشىتكە بارۋعا تىيىم سالىنۋدا. ءتىپتى 19 جاستاعى ءبىر ستۋدەنت قىزدىڭ ۇيالى تەلەفونىنان قۇران تابىلعانى ءۇشىن تۇتقىندالعانى ايتىلۋدا.

قىتاي جەرگىلىكتى باسقارۋ ورىندارى وسىنداي ورەسكەل شارالارىنا لاڭكەستىك پەن ءدىني اسىرەشىلدىككە قارسى كۇرەستى جەلەۋ ەتۋدە. راس وسىنداي كۇرەستى تەك قىتاي ەمەس، بۇكىل الەم ەلدەرى، ءتىپتى مۇسىلمان ەلدەرى دە جۇرگىزۋدە. بىراق ونىڭ جولى بۇكىلدەي مۇسىلماندىق عيباداتتارعا تيىم سالۋ ەمەس. ءدىني اسىرەشىلدىك پەن قاراپايىم ادامنىڭ ءداستۇرلى مۇسىلمانشىلىعىن ايىرا ءبىلۋ كەرەك. ەگەر قىتايدا مۇنى اجىراتا الاتىن ماماندار جوق بولسا، وندا مۇسىلمان ەلدەردەن كومەك سۇراۋى قاجەت. ايتپەسە بۇل قازاقتاردى قاساقانا دىنىنەن بەزدىرۋ شاراسى رەتىندە قازاقستاندا دا، وزگە مۇسىلمان ەلدەرىندە دە تەرىس باعالانباق. سوندا بۇل جالپى حالىق  سانى 1,5 ميللياردتان اساتىن الەم مۇسىلماندارىنىڭ دا، ءدىن بوستاندىعىن ادامي قاق-قۇقىقتار دەپ بىلەتىن وزگە حالىقتاردىڭ دا نارازالىعىن تۋدىرماي قويمايدى.

قىتاي ۇكىمەتى جىبەك جولى زامانىمىزدان بۇرىنعى 2-3 عاسىرلاردان باستالىپ زامانىمىزدىڭ 16-17 عاسىرلارىنا دەيىن جالعاسقانىن، بۇل جوبا جولىنىڭ تەك تاۋار الماسۋىن قامتاماسىز ەتۋدەن عانا ەمەس، سونىمەن قاتار رۋحاني قاجەتتىلىكتەن دە تۋىنداعانىن ەسكەرگەنى ءجون. بۇرىنعى جىبەك جولى شىعىس وركەنيەتىنىڭ باتىسقا، باتىس وركەنيەتىنىڭ شىعىسقا تارالۋىنا مۇمكىندىك بەرىپ ادامزاتتىڭ بۇگىنگى دامۋ دەڭگەيىنە جەتۋىنە نەگىز بولعان. الەم حالىقتارى ءارتۇرلى ءدىني، ادەبي، مادەني جانە ساياسي ويلارىن ەركىن الماسىپ عىلىم مەن مادەنيەتتە ۇلكەن جەتىستىكتەرگە قول جەتكىزگەن.

نەگىزىندە ساۋدا-ساتتىق ەركىندىكتى سۇيەدى. ەركىندىك، سەنىم جانە ادىلەتتىلىك بولماعان جەردە دامۋ دا بولمايدى، شارۋاشىلىق تا گۇلدەنبەيدى. بۇگىن الەمنىڭ ءبىرىنشى ورىنداعى ەكونوميكالىق ەلى اقش سوڭعى ۋاقىتتارعا دەيىن ەركىندىكتەر جانە مۇمكىنشىلىكتەر ەلى دەگەن اتاققا يە بولىپ كەلگەن ەدى. ەندى ونىڭ ورنىنا ءبىرىنشى ەل بولۋدى ارمانداپ وتىرعان قىتاي ەلى راس ەكونوميكالىق تۇرعىدان ودان وزۋ الەۋەتى بولعانىمەن رۋحاني جانە مادەني جاقتان ودان الدەقايدا ارتتا تۇرعانى بايقالىپ وتىر. قۇستىڭ ەكى قاناتى بولعانىنداي، تاريحي جىبەك جولىنىڭ دا ماتەريالدىق جانە رۋحاني ەكى قاناتىمەن دەرلىك ەكى مىڭ جىل ادامزات يگىلىگىنە قىزمەت ىستەگەنىن ەسكەرىپ قىتاي ۇكىمەتىنىڭ ادامي قۇندىلىقتاردى كۇشەيتۋگە ءمان بەرگەنى دۇرىس بولار ەدى. ايتپەسە ونىڭ ء“بىر بەلدەۋ - ءبىر جول” اتتى جوباسىنىن كوزدەگەن ماقساتقا جەتپەي ساتسىزدىككە ۇشىراۋى عاجاپ ەمەس.

قورىتا ايتقاندا، بۇگىنگى تەحنيكا مەن عىلىمي دامۋدىڭ شارىقتاۋ شەگىنە جەتكەن جاھاندانۋ كەزىندە ەشبىر ەل وزىندەگى ازشىلىقتا قالىپ وتىرعان ۇلتتاردىڭ ءتىلىن، ءدىنىن جانە مادەنيەتىن جابايى وكتەم جولدارمەن جويا المايدى. قىتاي دا قانشا قىسىم جاساسا دا وزىندەگى ەتنيكالىق قازاقتاردى ۇلتتىق بولمىسىنان اجىراتا الماق ەمەس. قايتا ءوزىنىڭ بەس مىڭ جىلدىق تاريحىندا العاش رەت جاھاندىق ءبىر جوباعا جەتەكشىلىك ەتۋىنە مۇمكىندىك بەرگەن ء“بىر بەلدەۋ - ءبىر جول” باستاماسىنىڭ ساتسىزدىككە ۇشىراپ قۇلدىرۋىنا سەبەپ بولادى. سوندىقتان وزىندەگى ۇيعىر، قازاق، دۇڭگەن سىندى مۇسىلمان جانە وزگە ازشىلىقتاردىڭ ادامي قاق-قۇقىقتارىن قۇرمەتتەۋى كەرەك. بۇل قۇرمەت ەڭ الدىمەن ۇلى جىبەك جولىن جاڭعىرتۋعا باستالعان يگى جوبانىڭ باياندى كەلەشەگىن قامتاماسسىز ەتەتىنىن ەسكەرتەمىز.

ابدىۋاقاپ قارا، تاريح عىلىمىنىڭ دوكتورى، ميمار سينان كوركەم ونەر ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ پروفەسسورى

Abai.kz