نۇرجان جەتپىسباي. الاشوردا جانە كوپجاساروۆتار
ءسوز باسى
الاش قوزعالىسى زەرتتەلۋ ۇستىندە. حح عاسىردىڭ باسىندا الدىڭعى قاتارلى قازاق ۇلتتىق دەموكراتيالىق ينتەلليگەنتسياسىنىڭ بولعانىنا، ولاردىڭ ۇلتتىق ۇكىمەت قۇرعانىنا كوز جەتتى. الاشتىڭ ءاليحان، احمەت، مۇستافا سەكىلدى ارىستارىنىڭ قىزمەتتەرى ءبىرشاما زەرتتەلدى، تالاي كىتاپتارعا، ءتىپتى، فيلمگە ارقاۋ بولدى. الايدا اتالعان الاش جۇلدىزدارىنان بولەك سول يدەيا ءۇشىن كۇرەسكەن باسقا قايراتكەرلەر تولىق زەرتتەلدى مە؟ ءبىزدىڭ ويىمىزشا، كوپشىلىگى جۇمباق تۇلعا كۇيىندە قالدى.
وتكەن جىلى رەسپۋبليكالىق «ەگەمەن قازاقستان» گازەتىندە بەلگىلى تاريحشى، پروفەسسور كوشىم ەسماعامبەتوۆتىڭ مۇستافا شوقايعا ارنالعان كولەمدى ماقالاسى جارىق كوردى. اۆتور وسى زەرتتەۋ ماقالاسىندا شەتەلدە ەميگراتسيادا جۇرگەن مۇستافاعا ەلدەن يسكاندەر كوپجاساروۆ دەگەن ادامنىڭ استىرتىن حاتتار جىبەرىپ، ەلدەگى جاعدايدان حاباردار ەتىپ وتىرعاندىعىن جازادى. ول 1918 جىلدار شاماسىندا تۇركىستان ۇكىمەتىندە مۇستافانىڭ كومەكشىسى بولعان. مۇستافا ەلدەن كەتكەن سوڭ گرۋزيادا جۇرگەن شاعىندا (1920), كەيىننەن پاريجدە دە ونىمەن بايلانىسىن ۇزبەي، تاشكەنتتەن قۇپيا حاتتار ارقىلى قازاقستاننىڭ قوعامدىق-ساياسي ومىرىمەن تانىستىرىپ وتىرعان.
وسى يسكاندەر كوپجاساروۆ كىم ەدى؟ وسى ساۋالعا جاۋاپ ىزدەپ كورسەك.
ءسوز باسى
الاش قوزعالىسى زەرتتەلۋ ۇستىندە. حح عاسىردىڭ باسىندا الدىڭعى قاتارلى قازاق ۇلتتىق دەموكراتيالىق ينتەلليگەنتسياسىنىڭ بولعانىنا، ولاردىڭ ۇلتتىق ۇكىمەت قۇرعانىنا كوز جەتتى. الاشتىڭ ءاليحان، احمەت، مۇستافا سەكىلدى ارىستارىنىڭ قىزمەتتەرى ءبىرشاما زەرتتەلدى، تالاي كىتاپتارعا، ءتىپتى، فيلمگە ارقاۋ بولدى. الايدا اتالعان الاش جۇلدىزدارىنان بولەك سول يدەيا ءۇشىن كۇرەسكەن باسقا قايراتكەرلەر تولىق زەرتتەلدى مە؟ ءبىزدىڭ ويىمىزشا، كوپشىلىگى جۇمباق تۇلعا كۇيىندە قالدى.
وتكەن جىلى رەسپۋبليكالىق «ەگەمەن قازاقستان» گازەتىندە بەلگىلى تاريحشى، پروفەسسور كوشىم ەسماعامبەتوۆتىڭ مۇستافا شوقايعا ارنالعان كولەمدى ماقالاسى جارىق كوردى. اۆتور وسى زەرتتەۋ ماقالاسىندا شەتەلدە ەميگراتسيادا جۇرگەن مۇستافاعا ەلدەن يسكاندەر كوپجاساروۆ دەگەن ادامنىڭ استىرتىن حاتتار جىبەرىپ، ەلدەگى جاعدايدان حاباردار ەتىپ وتىرعاندىعىن جازادى. ول 1918 جىلدار شاماسىندا تۇركىستان ۇكىمەتىندە مۇستافانىڭ كومەكشىسى بولعان. مۇستافا ەلدەن كەتكەن سوڭ گرۋزيادا جۇرگەن شاعىندا (1920), كەيىننەن پاريجدە دە ونىمەن بايلانىسىن ۇزبەي، تاشكەنتتەن قۇپيا حاتتار ارقىلى قازاقستاننىڭ قوعامدىق-ساياسي ومىرىمەن تانىستىرىپ وتىرعان.
وسى يسكاندەر كوپجاساروۆ كىم ەدى؟ وسى ساۋالعا جاۋاپ ىزدەپ كورسەك.
1932-1933 ج.ج. شاماسىندا قوبدا اۋدانىندا قاراپايىم عانا اۋداندىق دايىنداۋ كەڭسەسىندە ەسكەندىر كوپجاساروۆ ەسىمدى ادام قىزمەت ەتەدى. پاريجدەگى مۇستافاعا سوناۋ تاشكەنتتەن سوڭعى حاتتارىنىڭ ءبىرىن 1930 جىلدىڭ اقپان ايىندا جىبەرگەن يسكاندەر مەن قازاق دالاسىنىڭ باتىسىنداعى شاعىن عانا اۋىلدىڭ، قاراپايىم عانا تۇرعىنىنىڭ اراسىندا قانداي بايلانىس بولۋى مۇمكىن. ءبىر قىزىعى، بۇل ەكەۋى ءبىر ادام ەدى...
اڭگىمەنى ەڭ باسىنان باستاساق.
يسا كوپجاسارۇلى
شامامەن ءحىح عاسىردىڭ 50-60 ج.ج. قوبدانىڭ شاعىن سالالارى ءبىرىنىڭ بويىندا كوپجاسار ەسىمدى ءبىر ادام جالدانىپ، ورىستىڭ مالىن باعىپ كۇن كەشەدى. ءوزى كەدەي، يسا مەن مۇسا ەسىمدى قوس پايعامباردىڭ اتىن العان ەكى ۇلىنان باسقا داۋلەتى دە، سۇيەنەرى دە جوق. دالادا مال باعىپ جۇرگەن كوپجاسار قالادان كەلگەن ءبىر نوعاي (تاتار) ساۋداگەرىمەن جولداس بولادى، ودان سىر جاسىرمايدى.
كۇندەردىڭ كۇنىندە ساۋداگەر وعان: «ەي، كوپجاسار، سەن دە مۇسىلمان، مەن دە مۇسىلمان، ەكەۋمىز ءبىر-بىرىمىزگە باۋىرمىز. ەگەر ءتىلىمدى الساڭ، مىنا يسانى ورىسشا وقۋعا بەر. كەيىن ادام بولادى، سەندەردى اسىرايتىن بولادى»، - دەپ كەڭەس بەرەدى. ونىڭ ءتىلىن العان كوپجاسار ۇلكەن ۇلى يسانى شاھارعا وعان ەرتىپ جىبەرەدى. بۇل ەل اراسىندا ساقتالعان اڭگىمە، ونى ايتۋشىلاردىڭ ءبىرى - اقتوبەلىك قارت ۇستاز، حالىق اعارتۋ ءىسىنىڭ ۇزدىگى، سوعىس ارداگەرى قابدراحمان ساتاەۆ اقساقال.
ال يسانىڭ 1863-1864 ج.ج. ورىنبور شەكارا كوميسسياسى جانىنداعى قازاق بالالارىنا ارنالعان مەكتەپتە وقىعاندىعى تۋرالى قۇجات ورتالىق مەملەكەتتىك مۇراعاتتا ساقتالعان. وسى مەكتەپتە قاراپايىم كوپجاساردىڭ ۇلى دالانىڭ ءىرى شونجار-بيلەۋشىلەرى قوڭىرباي نۇرماعامبەتوۆتىڭ ۇلى سەيىتباتتالمەن، ازبەرگەن مۇڭايتپاسۇلىنىڭ ۇلى رىسمۇحامەدپەن، اعا سۇلتاننىڭ كومەكشىسى بولعان بايەدىل كەيكيننىڭ ەكى ۇلىمەن، باسقا دا تورە-سۇلتانداردىڭ بالالارىمەن بىرگە وقيدى. ءوزىنىڭ تاماشا ءومىر جولىنىڭ نەگىزىن قالايدى.
ەكى جىلدان سوڭ يسا مەكتەپتى ءبىتىرىپ كەلەدى. وعان اتا-اناسى، تۋما-تۋىستارى توي جاساپ، ەندى بالامىز ەلدىڭ ورىسشا ارىز-پروشەنيەلەرىن جازىپ، اقشا تاۋىپ، ءبىزدى اسىرايدى دەپ قۋانادى.
سوندا بۇرىنعى تاتار ساۋداگەرى: «سەندەر بۇعان قۋانباڭدار، قۋانۋعا ءالى ەرتە. بۇل وقۋمەن ول تەك سەندەردى عانا اسىرايدى. ءارى قاراي وقىسىن، پەتەربۋرگكە بارسىن. ناعىز وقۋ سول جەردە، سوندا تەك سەندەر عانا ەمەس، بۇكىل ەلگە پايداسى تيەدى، ۇلكەن ازامات بولادى»، - دەپ تاعى كەڭەس بەرەدى. سول ساۋداگەردىڭ باجاسى سول تۇستا پەتەربۋرگتە قىزمەت قىلادى ەكەن. اكە-شەشەسىنىڭ رۇقساتىمەن يسانى سوعان تاپسىرىپ، اتالعان شاھارعا وقۋعا جىبەرەدى. يسا رەسەي استاناسىندا بولاشاق الاش ليدەرى ءارى كەيىننەن سەرىگىنە اينالعان جانشا دوسمۇحامەدوۆپەن بىرگە وقىعان دەسەدى.
ەلگە ورالعان سوڭ يسا كوپجاسارۇلى ءوز زامانىنىڭ ەڭ ايتۋلى دا بەدەلدى ادامدارىنىڭ بىرىنە اينالادى. شاعىن كەڭسە جۇمىسىنان باستاپ، ورال ۋەزى باستىعىنىڭ كومەكشىسى قىزمەتىنە دەيىن كوتەرىلەدى. بۇل قازاقتارعا سول زاماندا بەرىلگەن ەڭ جوعارعى لاۋازىم ەدى. اسقان داۋلەتتى ادامعا اينالادى، پاتشالىق داۋىردە رەسەي مەملەكەتىنىڭ دالالىقتارعا ارنالعان بۇكىل التىن جانە كۇمىس وردەن-مەدالدارىنىڭ بارلىعىمەن ماراپاتتالادى. ۋەزدىك قىزمەتتەن سوڭ ۇزاق جىلدار بويى قوبدا جەرىندەگى جيرەنقوپا بولىسىن باسقارادى. قوبدا وڭىرىندە «40 جىل بولىس بولعان يسا» تۋرالى اڭگىمەلەر كۇنى كەشەگە دەيىن ساقتالعان.
1913 جىلى رومانوۆتار اۋلەتىنىڭ رەسەي تاعىنا وتىرعان 300 جىلدىق سالتاناتىنا قاتىسىپ، پاتشا تاراپىنان تاعى ءبىر التىن مەدال الادى. پاتشالىق داۋىردە قازاق اراسىنان تەك ەرەكشە قىزمەت كورسەتكەن ادامدارعا عانا بەرىلەتىن جوعارعى اتاقتاردىڭ ءبىرى - ءۇرىم-بۇتاعىنا دەيىن جالعاساتىن قۇرمەتتى ازامات (پوتومستۆەننىي پوچەتنىي گراجدانين) اتاعىنا يە بولادى.
قىسقاسى، يسا قازاقتىڭ باتىس وڭىرىنە اتاعى دۇركىرەگەن ەڭ باي، بەلگىلى ادامنىڭ ءبىرى بولادى.
يمپەريا تۇسىندا اق پاتشاعا ادال قىزمەت ەتىپ، شەن-شەكپەن، سىي-ماراپاتتارعا يە بولسا دا، يسا كوپجاساروۆ ەل كوسەمدەرىنىڭ ءبىرى رەتىندە تۇتاس حالىق مۇددەسىن ەشقاشان جادىنان شىعارمايدى.
قازاق بالالارىن وقىتۋعا ەرەكشە كوڭىل بولەدى. ءوز جەرلەستەرىن وقىتۋ ماقساتىندا ءوز قارجىسىنا قوبدا بويىندا ون ەكى بولمەلى مەكتەپ سالدىرىپ، ورالدان مۇعالىم اكەلۋگە كەتكەن كەزدە، «يسا بالالارىمىزدى ورىسشا وقىتىپ، شوقىندىرعالى ءجۇر» دەپ تۇسىنگەن اۋىل ادامدارى مەكتەپ ءۇيىن ورتەپ جىبەرگەن. سوندا يسا رەنجىپ: «حالقىم، سەندەرگە جاقسىلىق ىستەپ ەدىم، مەنى تۇسىنبەدىڭدەر. كۇندەردىڭ كۇنىندە زامان ورىسشا وقىعاندىكى بولادى. مىنا ورىنبور-تاشكەنت تەمىرجولىنىڭ بويىندا تالاي قالا بولادى، مەكتەپتەر اشىلادى. سوندا سول جەردەن وقىعاندار مىنا سەندەردى باسقاراتىن بولادى. مەن سەندەردى وزدەرىڭنەن شىققان بالا باسقارۋىن قالاپ ەدىم، سەندەر تۇسىنبەدىڭدەر»، - دەگەن ەكەن. راسىندا دا، كەيىننەن قوبدانى كوبىنە وزگە جەردەن، وزگە ۇلتتان كەلگەندەر باسقارعان دەسەدى.
ەل اراسىنداعى اڭگىمەلەردە يسانىڭ اتاق-داڭقىن كەيبىر ءوز جاقىن اعايىندارى كورە الماي، ونىمەن بولىستىققا تالاسقاندىعى ايتىلادى. مەكتەپ ءۇيىن دە اعايىندارى ورتەگەن دەسەدى. قالاي بولعاندا دا يسا بۇعان مويىماعان، جيرەنقوپا بولىسىنان ءبىر كلاستىق ورىس-قازاق بولىستىق مەكتەبىن اشقىزعان جانە ۇزاق جىلدار ءوزى ونىڭ قۇرمەتتى قامقورشىسى (پوچەتنىي بليۋستيتەل) بولعان. حالىقتى وتىرىقشىلىققا كوشىرۋگە ات سالىسقان، وزەنگە بوگەت سالدىرىپ، سۋارمالى تارى، تۇڭعىش رەت كارتوپ وتىرعىزعان، كورشى ورىس پوسەلكەسىنەن ءوز قارجىسىنا ديىرمەن سالدىرتقان.
ول باسقارعان جيرەنقوپا بولىسى جەرى قۇنارلى، وزەن-كولگە باي ءارى ورىس شەبىنە جاقىن مەكەن بولاتىن. رەسەي قونىس اۋدارۋ مەكەمەلەرىنىڭ نازارى وسى بولىستىڭ جايلى جەرىنە ەرەكشە تۇسكەن، سوندا يسا قازاقتاردى ءوز جەرىنەن قوزعاماي، ورىس قونىس اۋدارۋشىلارىن شولەيتتەگى ايماقتارعا ورنالاستىرۋعا تىرىسقان.
يسانىڭ قايراتكەرلىگىنىڭ، ەلگە قىزمەتىنىڭ كەلەسى كەزەڭى 1917 جىلدان كەيىن باستالادى. ول سول جىلعى اقپان توڭكەرىسىنەن سوڭ ورىن العان ساياسي وقيعالارعا بەلسەنە ارالاسادى. 1917 جىلدىڭ ءساۋىر ايىندا ورالدا وتكەن ورال وبلىستىق ءبىرىنشى قازاق سەزىنە قاتىسادى. سەزدى جانشا دوسمۇحامەدوۆ، عۇبايدوللا الىبەكوۆ سياقتى بەلگىلى الاش قايراتكەرلەرى باسقارعان بولاتىن. يسانىڭ ودان كەيىنگى ورال وبلىسىنىڭ ويىلدا جانە قاراتوبەدە وتكىزىلگەن ەكىنشى جانە ءۇشىنشى سەزدەرىنە قاتىسقاندىعى تالاس تۋدىرمايدى، بىراق بۇل جيىنداردىڭ قۇجاتتارى ساقتالماعان.
بۇل كەزەڭدەردە جانشا جانە حالەل دوسمۇحامەدوۆتار، ع. الىبەكوۆ باستاعان باتىس الاشتىقتار جەكە ۇلتتىق قازاق اۆتونومياسىن جاريالاۋ جولىندا جۇرگەن بولاتىن. 1917 جىلى 5-13 جەلتوقسان ارالىعىندا وتكەن، الاشوردا ۇكىمەتى قۇرىلاتىن تاريحي جيىندا اتالعان قايراتكەرلەر باستاعان باتىس ايماق دەلەگاتتارى (33 ادام) جەدەل اۆتونوميا جاريالاۋدى تالاپ ەتكەن ەدى. الايدا الاش ارىستارى ءاليحان، احمەت، مىرجاقىپ باستاعان توپ، ارالارىندا ماعجان جۇماباەۆ، تۇراعۇل ابايۇلى، ت.ب. بار 42 ادام، مۇنداي شارانى ءازىر ەرتە دەپ تاپقانى بەلگىلى.
الايدا بولشەۆيكتەر مەن ورالدىق كازاك اسكەري ۇكىمەتىنىڭ (اقتاردىڭ) اراسىندا قالىپ قويعان بولاشاق باتىس الاشوردا جەتەكشىلەرى ءوزىن-ءوزى باسقارۋعا قول جەتكىزۋ ءۇشىن ايانباي كۇرەسەدى. 1918 جىلى ءساۋىر ايىندا ج. جانە X.دوسمۇحامەدوۆتار ماسكەۋگە بارىپ، لەنينمەن جانە ستالينمەن كەزدەسىپ، ولاردان اۆتونوميا سۇرايدى، بىراق كەيىننەن بولشەۆيكتەردەن كوڭىلدەرى قالعان سوڭ كازاك ۇكىمەتىمەن كەلىسىم جاساۋعا ءماجبۇر بولادى.
وسىنداي دۇربەلەڭگە تولى 1918 جىلدىڭ 18 مامىرىندا جىمپيتىدا دوسمۇحامەدوۆتەردىڭ باسقارۋىمەن ورال وبلىسى قازاقتارىنىڭ تاريحي ءىV سەزى باستالادى. 450-گە تارتا دەلەگات قاتىسقان وسى سەزدە دوسمۇحامەدوۆتەر ورال وبلىسىنان ايرىقشا «ويىل ءۋالاياتى» دەپ اتالاتىن ۋاقىتشا ۇكىمەت جاساقتايدى. يسا كوپجاساروۆ وسى ۇكىمەت قۇرامىنا ج. جانە X. دوسمۇحامەدوۆتەردەن سوڭ ءۇشىنشى بولىپ ەنەدى. بۇلاردان بولەك ۇكىمەت قۇرامىنا جانقوجا مەرگەنوۆ، حازىرەت ساعيدوللا ىزتىلەۋۇلى، سالىق وماروۆ ەنگەن بولاتىن. ەكىنشى نۇسقا بويىنشا، اتالعان ۇكىمەت قۇرامىندا د. كۇسەپقاليەۆ، ق. اسانوۆ، ع. قوشداۋلەتوۆ، س. سارعوجين بولعان.
سامارادا كەڭەس وكىمەتى قۇلاپ، ورنىنا قۇرىلتاي جينالىسى كوميتەتى (كوميتەت ۋچرەديتەلنوگو سوبرانيا-كومۋچ) ورناعاندا، دوسمۇحامەدوۆتەر باستاعان باتىس الاشتىقتار قۇرىلتاي مۇشەلەرى رەتىندە الدىمەن وسى ساماراعا، ودان كەيىن چەليابىگە بارىپ، ونىڭ وتىرىستارىنا قاتىسادى. وسى جينالىستاردان سوڭ چەليابىدەن ۋفاعا ساپار شەگىپ، وسى جەردە 1918 جىلدىڭ 1 قىركۇيەگىنەن باستاپ وتكىزىلىپ جاتقان بۇكىلرەسەيلىك ماڭىزعا يە ماجىلىسكە قاتىسادى. بۇل جيىنعا جالپى الاشوردا ۇكىمەتىنەن ونىڭ توراعاسى ءا. بوكەيحانوۆ باستاعان رەسمي دەلەگاتسيا قاتىسقان.
وسى اتالعان جيىندا تاعى ءبىر تاريحي وقيعا بولىپ وتەدى: دوسمۇحامەدوۆتەر، ع. الىبەكوۆ جانە باسقالارى ءا. بوكەيحانوۆتان الاش اۆتونومياسىنىڭ باتىس بولىگىن باسقارۋ جونىندەگى بولىمشەنىڭ قۇرىلۋىن سۇراپ، ونىڭ كەلىسىمىن الادى. وسىلايشا، 1918 جىلدىڭ 11 قىركۇيەگىندەگى ءماجىلىس پروتوكولىنا ساي، ويىل ءۋالاياتىنىڭ ۋاقىتشا ۇكىمەتى تاراتىلىپ، الاش اۆتونومياسى رەسمي تۇردە ءا. بوكەيحانوۆ باسقاراتىن ورتالىق الاشوردا جانە ج. دوسمۇحامەدوۆ باسقاراتىن باتىس الاشوردا بولىپ ەكىگە بولىنەدى. وسى باتىس الاشوردا ۇكىمەتى قۇرامىنا دا يسا كوپجاساروۆ دوسمۇحامەدوۆتەردەن كەيىن ءۇشىنشى بولىپ ەنەدى، بۇل ونىڭ الاش ۇكىمەتىندەگى بەدەلى مەن ۇلەس-سالماعىن تاعى ءبىر اڭعارتسا كەرەك.
يسا كوپجاساروۆ جاڭادان قۇرىلعان باتىس الاشوردا ۇكىمەتىنىڭ قۇرامىندا قارجى ءمينيسترى بولىپ تاعايىندالادى. ۇلتتىق الاش ميليتسياسىن (اسكەرىن) جاساقتاۋعا كوپ ەڭبەك سىڭىرەدى، ونىڭ پايداسىنا ءوز داۋلەتىنەن 100 ات بەرەدى. بەلگىلى رەۆوليۋتسيونەر ءا. ايتيەۆ 1923 جىلى جازىلعان ءبىر ماقالاسىندا يسا قارجى جيناۋ ءۇشىن ەل ارالاۋعا شىققاندا، بايلار تابى ونى جاقسى قارسى العانىمەن، جاي حالىق قارجى بەرۋدەن باس تارتىپ، ءىسى ساتسىزدىككە ۇشىراعان ونىڭ وسىدان وتستاۆكاعا كەتكەنىن ايتادى.
ءبىرتۇتاس حالىقتى باي-كەدەي دەپ ەكى تاپقا ءبولىپ، ءبىر-بىرىنە ايداپ سالۋدىڭ بولشەۆيكتەر ۇيرەتكەن جولىمەن جازىلعان اۆتوردىڭ دەرەگى بەلگىلى ءبىر تالاستار تۋدىرادى. سەبەبى ويىلدا الاشوردانىڭ باتىس بولىمشەسى ءبىرىنشى قازاق اتتى اسكەر يۋنكەرلىك مەكتەبىن جاساقتاعان. ونداعى قازاق اسكەرىنىڭ سانى 2 مىڭ ادامنان اسقان، ونىڭ قارۋلانۋىنا سامارا كوميتەتىنەن 2 مىڭ ۆينتوۆكا، 58 پۋلەمەت، 2 زەڭبىرەك جانە 2 اۆتوموبيل الىنعان. مەكتەپ قۇرۋ مەن بولىمدەر جاساقتاۋدان بولەك قوسىمشا تاعى 2 مىڭ جىگىت ءوز ەرىكتەرىمەن اسكەر قاتارىنا شاقىرىلعان.
1918 جىلدىڭ جازىنىڭ سوڭىندا ەكىنشى پولكتى جاساقتاۋ باستالعان. باتىس بولىمشە ءوز اسكەري قۇرامدارىن ديۆيزياعا دەيىن جەتكىزۋگە ۇمتىلعان. الايدا بۇل ىسكە جىمپيتىداعى سارباز جىگىتتەردىڭ جالدانبالى كازاك وفيتسەرلەرىنىڭ وزبىرلىقتارىنا نارازىلىعىنان ءارى سولارمەن بىرگە مايدانعا اتتانۋدان باس تارتۋ ءۇشىن ۇيىمداستىرىلعان بۇلىگى تۇساۋ بولعان. وسى اسكەري جاساقتار مەن بۇلىك جونىندە ج. دوسمۇحامەدوۆ پەن يسا كوپجاساروۆ كولچاكقا 1919 جىلى 7 ماۋسىمدا جازعان حاتتارىندا بايانداعان. بۇل يسانىڭ سول كەزدە قىزمەتتە بولعانىن دالەلدەيدى.
اقتەبە وبلىستىق ارحيۆىندەگى ءبىر ىستە «الاشوردالىق كوپجاساروۆتىڭ» كولچاكقا ونىڭ الاشوردا ۇكىمەتىن مويىنداۋ جونىندەگى كەلىسسوزدەرگە بارعاندىعى تۋرالى ءبىر ۇزىك مالىمەت بار. اتى اتالماعانىمەن ءبىز ونى يسا بولار دەپ ويلايمىز. ول شامامەن 1919-1920 ج.ج. دەنساۋلىعىنا بايلانىستى قوعامدىق قىزمەتتەن كەتكەن بولۋى كەرەك.
حح عاسىردىڭ العاشقى شيرەگىندەگى قازاقتىڭ كورنەكتى ساياسي قايراتكەرىنىڭ ءبىرى بولعان يسا كوپجاساروۆ شامامەن 1920 جىلدارى جاسى 70-كە قاراعان شاعىندا قايتىس بولعان. مولاسى قازىرگى قوبدا اۋىلىنان قاشىق ەمەس، يسا بازى دەگەن جەردە، قۇلپىتاسى ىسىرىلىپ، ورنى ەگىستىككە جىرتىلىپ كەتكەن. ونىڭ پاتشالىق تۇستاعى، الاش كەزىندەگى باسقا دا قىزمەتتەرى جونىندە مۇراعاتتىق قۇجاتتار از، ولار باسقا قاعازدارمەن بىرگە 1918 جىلى ساربازدار بۇلىگىندە ورتەنىپ كەتكەن بولۋى كەرەك.
ەسكەندىر يساۇلى
جوعارىدا اتالعان ەسكەندىر وسى يسانىڭ ۇلى بولاتىن. جالپى، يسانىڭ ودان بولەك احمەت جانە ءابدىراشيت ەسىمدى ۇلدارى دا بولعان. احمەت پەن ەسكەندىر تۋرالى ماردىمسىز دەرەكتەر ساقتالسا، سوڭعىسى جايلى مۇلدەم دەرەك جوق.
احمەت 1904-1907 ج.ج. گۋرەۆ جانە ورال ۋەزدەرى باسشىلارىنىڭ كەڭسەسىندە اۋدارماشى بولىپ قىزمەت ەتكەن، سوعان قاراعاندا، ول دا ورىنبور نە باسقا قالادا وقىعان بولۋى كەرەك. ول تۋرالى باسقا ماعلۇمات جوق، توڭكەرىس كەزىندە نەمەن اينالىسقانى بەلگىسىز.
ال ەسكەندىر پەتەربۋرگ ۋنيۆەرسيتەتىندە وقىپ ءبىلىم العان دەلىنەدى. توڭكەرىسكە دەيىن قانداي قىزمەتتە بولعانى بەلگىسىز، پاتشالىق ءداۋىردىڭ قوبدا بولىسىنا قاتىستى ءىس قاعازدارىندا ارا-تۇرا ونىڭ قولى كەزدەسىپ قالادى; ول ەۋروپاشا ءبىلىمدى زاڭگەر رەتىندە بولىستىق سايلاۋلار، باسقا دا الەۋمەتتىك-ساياسي تالاس-تارتىستار كەزىندە ەكى جاقتى بىتىمگە كەلتىرۋشى ارا اعايىن رەتىندە قاتىسىپ، ءىس قاعازدارىن جۇرگىزگەن.
ءبىزدى قىزىقتىراتىنى، ەسكەندىردىڭ 1917 جىلدان كەيىنگى قىزمەتى. توڭكەرىستەن سوڭ ول اكەسىنىڭ جولىن قۋىپ، ساياسي وقيعالارعا بەلسەنە ارالاسادى. الاش ميليتسياسىنىڭ وفيتسەرى، ويىلداعى يۋنكەرلەر مەكتەبىنىڭ كومانديرى بولادى.
باقىتجان قاراتاەۆتىڭ ەستەلىگىندە ەسكەندىر كوپجاساروۆتىڭ باتىس الاشوردا ۇكىمەتىنىڭ اسكەري-دالالىق سوتىنىڭ توراعاسى بولعانى ايتىلادى. بۇل سوت، قارت كوممۋنيستىڭ كەرسەتۋىنشە، ورال وبلىسىنىڭ 30 بولشەۆيگىن سىرتتاي ءولىم جازاسىنا كەسىپتى-ءمىس. الايدا اۆتور سىرتتاي ءولىم جازاسىنا كەسىلگەن 11 ادامنىڭ عانا اتى-ءجونىن كەلتىرە العان، سولاردىڭ ىشىندە جوعارىداعى ءا. ايتيەۆتىڭ، 1934 جىلى ءوز اجالىنان قايتىس بولعان ءوزىنىڭ دە اتى-ءجونى ءجۇر. ەستەلىگىن 1932-1933 ج.ج. تولىقتىرعان قاراتاەۆ سول ۋاقىتتا ەسكەندىردىڭ قوبدا اۋدانىنىڭ تۇرعىنى ەكەندىگىن كورسەتەدى.
سوندا ەسكەندىر كەپجاساروۆ 1918-1930 ج.ج. ارالىعىندا نەمەن اينالىسقان؟ ەل اراسىنداعى ۇلكەندەر ونىڭ الاشتا بولعانىن عانا ايتۋمەن شەكتەلەدى، شىنىنا كەلگەندە، بەرىدە بولعانىنا قاراماستان ول تۋرالى مالىمەتتەر اكەسى يسا جونىندەگى مالىمەتتەردەن دە از.
جوعارىدا اتالعان ك. ەسماعامبەتوۆتىڭ ماقالاسى عانا بۇل ماسەلەگە ءبىرشاما ساۋلە تۇسىرگەندەي بولدى - ەسكەندىر كوپجاساروۆ قوقاندا قۇرىلعان تۇركىستان ۇكىمەتىنىڭ توراعاسى، بارشا تۇرىك-مۇسىلمان دۇنيەسىنە بەلگىلى ءىرى ساياسي تۇلعا مۇستافا شوقايدىڭ كومەكشىسى بولعان. بۇل دەرەك ۇلكەن جاعىمدى جاڭالىق اكەلۋمەن قاتار ءبىرشاما ساۋالدار دا تۋعىزدى. ەسكەندىر قازاقتىڭ باتىس دالاسىنداعى ورال، اقتوبە وڭىرلەرىنەن الىستاعى تاشكەنتكە نە سەبەپتى جانە قاي كەزدە جول تارتقان، ونداعى تۇركىستان اۆتونومياسىندا ناقتى قانداي ماسەلەلەرمەن شۇعىلدانعان؟
بۇل تۋرالى ماعلۇماتتار جوقتىڭ قاسى. نەگىزىندە، قوقان ۇكىمەتى تۋرالى تولىق دەرەكتەر وزبەكستان پرەزيدەنتى ارحيۆىندە ساقتاۋلى ەكەن، الايدا وعان بوتەن ەلدەن رۇقسات الىپ كىرۋ بۇل دۇنيەدەگى ەڭ قيىن شارۋالاردىڭ ءبىرى كورىنەدى.
عالىمنىڭ جازۋىنا قاراعاندا، ەسكەندىر كوپجاساروۆ ەلدە الاش، تۇركىستان ۇكىمەتتەرى قۇلاپ، ءبىرجولاتا كەڭەس ۇكىمەتى ورناعاننان كەيىن گەرمان-اۋعان ساۋدا كومپانياسىندا قىزمەت ەتىپ، شەتەلگە ەميگراتسياعا كەتكەن مۇستافامەن استىرتىن حات ارقىلى بايلانىسىپ، وعان ەلدەگى ماڭىزدى وقيعالاردى، وزگەرىستەردى حابارلاپ وتىرعان. م. شوقاي كاۆكازدا جۇرگەن شاعىندا (1920 ج.) ءبىراز حابارلار جىبەرىپ تۇرسا، كەڭەس ۇكىمەتى ابدەن ورنىعىپ، كۇشەيگەن 1930 جىلى دا قۇپيا تۇردە وعان حات جىبەرۋدىڭ امالىن تاپقان. وسى سوڭعى حاتىندا ەلدەن حات جىبەرۋدىڭ قيىنداپ كەتكەندىگىن ايتا كەلىپ:
«...اسا قۇرمەتتى مۇستافا اعا! قازىرگى ۋاقىتتاعى جاعداي تۇراندىققا لايىقتى جۇمىس جاساۋ تۇگىلى، بىرەۋمەن ءوز ويىڭمەن ءبولىسىپ كەڭەسۋگە دە مۇمكىندىك بەرمەيدى. كوپ جىلدار بويى وتانىمىزدىڭ يگىلىگىن بارىنەن قىمبات كورەتىن ۇيىرمەدەن قول ءۇزىپ قالدىم، ەندى قالاي، كىممەن بايلانىساتىنىمدى بىلمەيمىن. ءسىزدىڭ تۇركىستانعا شەكسىز سۇيىسپەنشىلىگىڭىز جانە ول ءۇشىن قانشا قۇرباندىققا بارعانىڭىزدى جاقسى بىلەتىن مەنى دە ەسىڭىزگە الىڭىز»، - دەپ جازعان («ەگەمەن قازاقستان»، 2008 ج. 14 قازان).
سونىمەن قاتار ەسكەندىر م.تىنىشباەۆتىڭ قازاقستانعا كەتكەنىن، ەگەر تەمىرجول ينجەنەرى دەگەن ماماندىعى بولماعاندا ونىڭ دا شەتتەتىلىپ قالارىن، قوقان ۇكىمەتىندە قىزمەتتەس بولعان كەيبىر وزبەك قايراتكەرلەرى جونىندە، تاشكەنتتە مۇسىلمان زيالىلارىنىڭ جاپپاي ۇستالىپ جاتقاندىعىن ايتقان.
م. شوقاي ەسكەندىر سەكىلدى سەنىمدى سەرىكتەرىنىڭ ارقاسىندا شەتەلدە ءجۇرىپ قازاقستاننىڭ تۇرمىس-تىرشىلىگىمەن، قوعامدىق-ساياسي ومىرىمەن جاقسى تانىس بولعان. مۇنى وگپۋ-دىڭ قۇپيا قىزمەت ورىندارى جاقسى بىلگەن، «مۇستافا مەن قازاقستان اراسىندا بايلانىس» بۇرىننان بار ەكەنىن مويىنداپ، شۇعىل ىزدەستىرۋ جۇمىستارىن جۇرگىزگەن. قازاق ورتالىق اتقارۋ كوميتەتىنىڭ توراعاسى س.مەڭدەشەۆتىڭ ءوزى قازاق اكسر-ءى بويىنشا وگپۋ-دىڭ وكىلەتتى وكىلى كاشيرينگە جولداعان جەكە حاتىندا:
«...ينتەرەسنو، كاك پولۋچاەت چوكاەۆ ينفورماتسيۋ؟ وچەۆيدنو، ەمۋ پيشۋت يز تۋركەستانا. زناچيت، س تۋركەستانتسامي ون يمەەت وپرەدەلەننۋيۋ سۆياز. تام، پو-ۆيديمومۋ، دەيستۆۋيۋت وستاتكي ەگو (چوكاەۆا) كوكاندسكوگو پراۆيتەلستۆا. ...پروشۋ ۆاس، توۆ. كاشيرين، پرينيات نەوبحوديمىە شاگي ك ۆىياۆلەنيۋ سۆيازەي چوكاەۆا س تۋركەستانوم...», - دەپ جازعان.
وسىنى انىقتاۋ باعىتىندا جۇمىس ىستەگەن وگپۋ-دىڭ شىعىس بولىمشەسى ارنايى قىزمەتكەرلەرىنىڭ ءبىرى شوقايدىڭ ەلدەن حابار-وشار الىپ تۇراتىن 2-3 ادامىنىڭ ىشىندە كوپجاساروۆتى دا اتاپ، ونى م. شوقايدىڭ بۇرىنعى حاتشىسى، قازىر تۇركىستان رەسپۋبليكاسى ناركومسوبەزى كوللەگياسىنىڭ مۇشەسى دەپ كورسەتكەن.
وسىعان قاراعاندا، ەسكەندىر الاشتىڭ ارداقتى ۇلى م. شوقايدىڭ كومەكشىسى عانا ەمەس، حاتشىسى دا بولعان. دەمەك، ول 1930 جىلى ءالى دە تاشكەنتتە كەڭەس مەكەمەلەرىندە قىزمەت ەتكەن.
جوعارىداعى حاتتارىنا قاراعاندا، ءوزىنىڭ جان-تانىمەن بەرىلگەن عۇمىرلىق ءىسى - قازاق ەلىنىڭ ازاتتىعى جولىنداعى كۇرەستەن اجىراپ، كوڭىلى قالاماعان بوتەن، جات جۇيەدە جۇرگەنىنە جابىرقاپ، ىشتەي بۋىرقاناتىنى بىلىنەدى. ونىڭ «وتانىمىزدىڭ يگىلىگىن بارىنەن قىمبات كورەتىن ۇيىرمەدەن (قىزمەتتەن)» قول ءۇزىپ قالعانىن ايتۋىنىڭ وزىندە قانشاما ماعىنا جاتىر. بۇل «كۇش قازانداي قاينايدى، كۇرەسەرگە دارمەن جوق» دەگەننىڭ ناقتى ايعاعى سەكىلدى. سونىمەن قاتار ءوزىن تۇراندىق اتاۋى نازار اۋدارتادى، سوعان قاراعاندا، ول بۇكىل تۇرىك جۇرتىنىڭ بىرلىگى ءۇشىن كۇرەسكەن مۇستافانىڭ ناعىز پىكىرلەسى بولعان.
ەسكەندىردىڭ ءوز تۋعان جەرى قوبداعا ورالۋى شامامەن 1932-1933 ج.ج. ىسكە اسقان بولۋى كەرەك. وعان وگپۋ تاراپىنان تۇتقىندالۋ قاۋپى سەبەپ بولۋى مۇمكىن. ب. قاراتاەۆ ءوز ەستەلىگىندە شامامەن سول جىلدارى ونىڭ قوبدا اۋدانىندا تۇراتىنىن كورسەتكەن. الاشتىقتاردىڭ بۇكىل قىزمەتىن تەرىس جاعىنان جىپكە تىزگەن قارت كوممۋنيستىڭ ەسكەندىردىڭ شوقايعا كومەكشى بولعاندىعىن قالايشا جىبەرىپ قويعاندىعى تاڭ قالدىرادى.
جالپى، باقىتجان قاراتاەۆتىڭ قالدىرعان مۇرالارىنا، اسىرەسە، اتالعان ەستەلىگىنە ايرىقشا سىن كوزبەن قاراۋ قاجەت. سەبەبى بۇل قايراتكەر ءوزىنىڭ بار سانالى عۇمىرىن سوناۋ پاتشا داۋىرىنەن باستاپ، الاش زيالىلارىمەن، ولار شىعارعان «قازاق» گازەتىمەن يدەولوگيالىق كۇرەسكە ارناعان بولاتىن. ءوزىنىڭ ساياسي باعىتىن بىرنەشە رەت وزگەرتسە دە، ول تۇراقتى تۇردە ءاليحان، احمەت، مىرجاقىپ، جانشا جانە حالەل دوسمۇحامەدوۆتەرمەن بىتىسپەس جاۋلىققا كوشىپ، ولاردى قارالاۋمەن بولدى. «قازاق» گازەتىنىڭ ۇستىنەن پاتشا ورگاندارىنا ارىزدار جازۋمەن اينالىستى. تەك قازاقتىڭ عانا ەمەس، بۇكىل تۇرىك-مۇسىلمان جۇرتىنىڭ جوعىن جوقتاعان مۇستافا شوقايدىڭ دا ونى «بۇرىننان بەلگىلى شارلاتان» اتاۋى تەگىن ەمەس. ءوزىنىڭ وتكەن عاسىردىڭ 30-جىلدارى شەت جەردە قۋعىندا ءجۇرىپ، فرانتسيا مەن گەرمانيادا شىعارعان «جاڭا تۇركىستان» جانە «جاس تۇركىستان» جۋرنالدارىنداعى ماقالالارىندا ول قاراتاەۆتىڭ ورىستىڭ وتارلىق، قونىس اۋدارۋ ساياساتتارىن قولداعانىن اشكەرەلەپ، ونى باسقا دا جاعىمسىز تەڭەۋلەرمەن باتىل تۇيرەيدى.
الاشتىڭ ۇلتتىق يدەيالارىنا قارسى بولعان قاراتاەۆ الاشتىقتار رەپرەسسياعا ۇشىراي باستاعان 1930 جىلدارى ولاردى قارالاۋدى اسىرە كۇشەيتكەن. تۋرا سول جىلدارى جازىلعان «الاشوردا تاريحىنىڭ قىسقاشا وچەركى» دەپ اتالاتىن ءبىز سىلتەمە جاساپ وتىرعان قولجازباسىنىڭ دا ەڭ العاشقى بەتىنە ەپيگراف رەتىندە: «الاشوردا - لاي سۋدان بالىق اۋلاعان، جۇمىرتقادان ءجۇن قىرىققان ۇكىمەت بولدى»، - دەپ باتتيتىپ تۇرىپ كورسەتكەن. بۇل، ارينە، نەگىزسىز ءارى قيسىنسىز، سىڭارجاق قارالاۋ.
ءبىز بۇل جەردە قازاقتىڭ تۇڭعىش جوعارى ءبىلىمدى زاڭگەرى، رەسەي مەملەكەتتىك دۋماسىنىڭ دەپۋتاتى بولعان قاراتاەۆتىڭ حالىققا سىڭىرگەن ەڭبەگىن جوققا شىعارۋدان اۋلاقپىز. ول دا ءوز زامانىنىڭ بەلگىلى قايراتكەرى بولدى، ءوز ساياسي باعىتىمەن ءجۇردى. الايدا ول قالدىرعان مۇرالاردا كەيبىر بىرجاقتىلىق، ءبىر اعىمدىلىق بايقالاتىنىن مويىنداۋ قاجەت. ءبىر قىزىعى، م.ءتاج-مۇراتتىڭ مالىمەتى بويىنشا، باقىتجان قاراتاەۆتىڭ ۇلى مۇرات حورۋنجي شەنىندە الاش ميليتسياسىنىڭ وفيتسەرى بولىپتى. ءبىزدىڭ ويىمىزشا، قاراتاەۆتىڭ ەستەلىگى بەلگىلى بولعان سوڭ وندا كورسەتىلگەن ادامدار قۋعىندالا باستاعان. ەسكەندىر دە قۋعىنعا ۇشىراپ، سوتتالىپ، وگپۋ ۇشتىگىنىڭ شەشىمىمەن 5 جىل ەڭبەكپەن تۇزەۋ لاگەرىنە ايدالعان. ءبىز بۇل مالىمەتتى اقتوبەدەن شىققان «قۋعىن-سۇرگىن قۇرباندارى» كىتابىنان الدىق.
ورگان مالىمەتى بويىنشا ول 1884 جىلى قوبدا اۋدانىندا تۋعان جانە تۇتقىندالار تۇستا اۋداندىق دايىنداۋ كونتوراسىنىڭ قىزمەتكەرى بولىپ ىستەگەن. 1989 جىلى 21 ساۋىردە وبلىستىق پروكۋراتۋرا اقتاعان. سوتتاۋشى ورگاننىڭ وگپۋ اتالاتىنى نازار اۋدارتادى، ول ءالى ىشكى ىستەر كوميسسارياتىنا (نكۆد) اينالا قويماعان. سوعان قاراعاندا، ەسكەندىر 1937 جىلعى ۇلكەن تەررور باستالماي تۇرىپ، سول 1932-1933 ج.ج. شاماسىندا قۋعىنعا ۇشىراعانى شىندىققا كەلەتىن سياقتى. ۇجىمشاردىڭ قاراپايىم مۇشەلەرى دە مىڭداپ اتىلعان رەپرەسسيا قىزعان شاعىندا تۇتقىندالار بولسا، الاش وفيتسەرى بولعان ونىڭ دا مۇنداي جازادان قۇتىلۋى ەكىتالاي بولاتىن.
وكىنىش
ۇلكەن وكىنىشكە قاراي، ە. كوپجاساروۆتىڭ ودان كەيىنگى تاعدىرى تۋرالى مۇلدەم دەرەك جوق. شەجىرەلىك دەرەكتەر بويىنشا احمەتتەن دە، ەسكەندىردەن دە ۇرپاق قالماعان. قوبدا وڭىرىندە بۇگىندە، ۇلكەندەر اراسىندا عانا اتاقتى اكەلى-بالالى كوپجاساروۆتار تۋرالى ەمىس-ەمىس اڭگىمەلەر ساقتالعان. سولاردىڭ بىرىندە جوعارىدا اتالعان ارداگەر قابدراحمان ساتاەۆ اقساقال ءوزىنىڭ بالا كۇنىندە ۇلكەندەردەن ەستىگەن ءبىر اڭگىمەنى كەلتىرەدى. وندا ەسكەندىر ءوز اعايىندارىن جيناپ: «مەن ەندى بۇل ەلدە تۇرا المايمىن، مەن اعىلشىنعا كەتتىم. ەلىم، امان بولىڭدار»، - دەگەن سوزدەر ايتىپ، ەلىمەن قوشتاسقان ەكەن دەلىنەدى. بۇل قاي كەزدە بولعانى بەلگىسىز.
وسى ماقالا دايىن بولعان كەزدە اۆتورعا يسانىڭ مۇسا ەسىمدى ىنىسىنەن تارايتىن تۋىسى قاناپياقىزى دينا ەسىمدى ادامدى ىزدەپ تاۋىپ، حابارلاسۋدىڭ ءساتى ءتۇستى. ول كەڭەس داۋىرىندە اۋداندىق كوميتەتتە ىستەگەن مارقۇم اكەسىنىڭ يسا مەن ەسكەندىر تۋرالى وتە كوپ نارسە بىلگەنىن، بىراق ايتا الماي كەتكەنىن وكىنىشپەن جەتكىزدى. ولاردا ءتىپتى سوڭعى كەزگە دەيىن يسانىڭ رەسەيدە تۇسكەن فوتوسۋرەتى بولعان. ونىڭ ەسىندە قالعاندارى 1930 جىلدارى كوپجاساروۆتار اۋلەتىن قاتتى قۋدالاپ، ەرەسەك ەركەك كىندىكتىلەرىنىڭ بارلىعىن دەرلىك تۇتقىنداعان. ۇلكەن انا-اجەلەرى امان قالعان بالالارىمەن 1937 جىلدار شاماسىندا ارال ارقىلى قاراقالپاقستانعا قاشىپ، ۇلكەندەردىڭ اماناتىمەن تۋعان جەرى قوبداعا تەك 1961 جىلى عانا ورالعان. ەسكەندىر تۋرالى ەسىندە قالعانى، ول تىم ەرتە كەزدە-اق قۋعىننان قاشىپ تاشكەنت جاققا كەتكەن. تۋىستارىنىڭ ايتۋىنشا، ودان سول كەتكەننەن حابار بولماعان، ءتىپتى، قاشان ولگەنى، قاي جەردە جەرلەنگەنى بەلگىسىز بولعان. «اكەمىز ەرتە قايتقانىمەن، سول كەزدە ۇلكەن اجەلەرىمىز ءتىرى ەدى، ولار وتە كوپ نارسە بىلەتىن، ول كەزدە جاس ەدىك، ءمان بەرمەدىك. بىراق ەسكەندىردىڭ تاشكەنتتە ءجۇرىپ ءبىر قازاق نە وزبەك ايەلگە ۇيلەنگەنى تۋرالى ەستىگەنىم بار، مۇمكىن، ۇرپاقتارى ءبىر جەردە جۇرگەن بولار»، - دەگەن دينا جالپى كوپجاساروۆتار جايلى دەرەكتەر وسىدان 10-15 جىل بۇرىن ىزدەلمەگەنىنە وكىنىش ءبىلدىردى.
ءتۇيىن
ەسكەندىر كوپجاساروۆ، ءسوزسىز الاش تاريحىنداعى ەڭ قاستەرلى دە ەڭ جۇمباق تۇلعالاردىڭ ءبىرى بولىپ قالۋدا. ول سەكىلدى تاريحتا ەلەۋسىز كەتكەن تۇلعالار كانشاما؟! اسىرەسە، الاش تاريحىندا.
الاش يدەياسى، ءسوزسىز، قازاقتىڭ ۇلتتىق يدەياسى بولاتىن. ءححى عاسىردىڭ باسىندا قازاقتىڭ زيالى قاۋىمى قۇرعان ۇكىمەت بەلگىلى ءبىر دىنگە نە ۇلتقا ۇستەمدىك بەرۋدەن ادا، تازا دەموكراتيالىق ۇلگىدە قۇرىلعان ۇكىمەت ەدى. ونىڭ كوسەمدەرى ەلىم دەپ ەڭىرەگەن، ۇلتى ءۇشىن ايانباي كۇرەسكەن، حالىقتىڭ جوعىن جوقتاعان اياۋلى تۇلعالار ەدى. اققان جۇلدىزداي از عۇمىر سۇرسە دە، الاش كەزەڭى - قازاق تاريحىنداعى ەڭ ءبىر جارقىن كەزەڭ ەكەندىگىندە داۋ جوق. شىرت ۇيقىدا جاتقان قازاقتى اتوي سالىپ وياتقان، كوپتەن اڭساعان ازاتتىق ءۇمىتىن دە اكەلگەن جىلدار ەدى ول.
الاش قوزعالىسى قۋانىشقا تولى ۇمىتپەن باستالىپ، قاسىرەتپەن اياقتالدى. الايدا ارتىندا ونىڭ وشپەس تاريحى قالدى. سول تاريحى بويىنشا سوڭعى 20 جىلداي ۋاقىت ىشىندە تالاي نارسە جازىلدى، زەرتتەلدى، ءالى دە زەرتتەلۋ ۇستىندە.
ءبىر قۇپتارلىعى، قوزعالىستىڭ جەتەكشى قايراتكەرلەرى ءبىراز دارىپتەلدى، ەڭبەكتەرى جارىق كوردى. ارينە، ولاردىڭ بارلىعى - بۇكىل حالىققا ورتاق تۇلعالار، ورتاق يگىلىك. دەگەنمەن ولاردىڭ تۋعان جەرلەرىندە ولارعا دەگەن ىقىلاس پەن سىي-قۇرمەت ەرەكشە.
بۇكىل قازاق ەلى تۋرالى كولەمگە سىيماس تاقىرىپ بولعان باتىس ولكەسىن الساق، ورال جانشانى كوتەردى، اتىراۋ حالەلىن سىيلادى. زەرتتەدى، ەسىمدەرىن كوشەلەرگە بەردى، باس وقۋ ورىندارىن اتادى.
ال باتىس الاشوردا ورتالىعىنىڭ ءبىرى بولعان اقتوبەدە اياۋلى ازامات، الاشتىڭ بەلسەندى مۇشەلەرىنىڭ ءبىرى بولعان ساعىندىق دوسجانوۆتى، باتىس الاشوردانىڭ ءدىن ىستەرى جونىندەگى وبەر-پروكۋرورى بولعان، مۇستافا كەمال اتاتۇرىكپەن، ستامبۋل مۋفتيىمەن كەزدەسىپ سىرلاسقان ساعيدوللا حازىرەتتى، 27 جاس قانا ءومىر سۇرگەن، 24 جاسىندا ءاليحان، مىرجاقىپتارمەن بىرگە «الاش» پارتياسىنىڭ باعدارلاماسىن جازىسقان، 1918 جىلدىڭ وزىندە-اق قازاق بالالارىنىڭ انا تىلىندە وقۋ مۇمكىندىگىنەن ايرىلعانىن ايتىپ، شىرىلداعان ءابدىحاميد تەمىرعاليۇلى جۇندىباەۆتى نەمەسە جوعارىدا اتالعان كوپجاساروۆتاردى بىرەۋ بىلە مە ەكەن؟
ءبىز بۇل جەردە حالىقتى نە باسشىلىقتى كىنالاۋدان اۋلاقپىز، سەبەبى بۇل ماسەلەدە ولاردىڭ كىناسى جوق. ماسەلە ولاردىڭ ارتىندا زەرتتەۋشىلەرىنىڭ، باسقاشا ايتقاندا، ىزدەۋشىلەرىنىڭ، جوقتاۋشىلارىنىڭ بولماۋىندا. ءابدىحاميت پەن كوپجاساروۆتار اقتوبە تۇرماق، وزدەرى تۋعان جەرى قوبدادا دا ۇمىتىلۋعا اينالعان سياقتى. بۇل ادامدار مەن باسقا دا قاتارداعى قوبدالىق الاشتىقتار تۋرالى اۆتور وسىدان ءسال بۇرىنىراق تا جازعان بولاتىن، قازىر ءمالىم بولعانداي، كوپجاساروۆتارعا اۋدان ورتالىعىنان كوشە اتىن بەرۋ ماسەلەسى كوتەرىلىپ، ولارعا بايلانىستى مۇراعاتتىق دەرەكتەردىڭ جوقتىعىنان كەشەۋىلدەپ جاتقان سىڭايلى. كوتەرىلگەن ماسەلە قۇپتارلىق-اق، الايدا باسقا وڭىرلەر داڭقتى جەرلەستەرىن ماقتان ەتىپ جاتقاندا، ناقتى دەرەك جوق ەكەن دەپ ىزدەمەي قاراپ وتىرۋعا بولماس.
قوبىلاندى مەن ءاليانى بۇكىل ەلگە پاش ەتكەن ءوڭىر بۇل باتىرلارعا قوسا الاش ۇلدارىن دا ارداقتاعانى ءجون، بۇل جەردە ءابدىحاميتتى دە ۇمىتپاۋ قاجەت. الاشتىڭ ءبىر ەمەس، ءۇش بىردەي ارىسى ءبىر شاعىن ولكەدەن شىعىپ وتىرسا، ۇرپاققا ۇلگى ەتۋگە تاپتىرمايتىن مىسال ەمەس پە؟!
قورىتا كەلگەندە، الاش قوزعالىسى، ونىڭ جەرگىلىكتى جەرلەردەگى قايراتكەرلەرى جونىندە كەشەندى زەرتتەۋلەر توقتاماۋى ءتيىس دەپ ويلايمىز. شاعىن ولكە وتكەنىنەن مالىمەتتەر جيناۋ كەزىندە عانا ءبىراز الاشتىقتاردىڭ بەت-بەينەلەرى كورىندى، ەگەر ماسەلە تەك مەرەيتويلار كەزىندە عانا زەرتتەلەتىن ناۋقانعا اينالماي، ەلىمىزدەگى بارلىق ولكەلەردىڭ تاريحتارى كوتەرىلەر بولسا، تالاي بەلگىسىز نارسەنىڭ شەتى كورىنەر ەدى. ۇمىتىلعان ەسىمدەرىن جاڭعىرتسا، قۇلاعان بەيىتتەرىن كوتەرسە، ولاردىڭ رۋحتارى دا ءدان ريزا بولار ەدى.
«اقتوبە» وبلىستىق گازەتى
