ادامزات تاريحىنىڭ سوڭعى ەكى مىڭ جىل اياسىندا ادام ءومىرىنىڭ ءمانى مەن مازمۇنى ماسەلەسىنە فيلوسوفيادا، ادەبيەتتە ەرەكشە زەيىن قويىلا باستادى. ول ادامنىڭ تابيعاتىنىڭ تۇپنەگىزىن ىزدەۋ ماقساتىندا جۇزەگە استى. ادامنىڭ ىشكى رۋحاني الەمىنىڭ كۇندەلىكتى ءومىر قۇلشىنىسى ناتيجەسىندە قانداي حالگە تۇسەتىندىگى نەمەسە سول جاعدايداعى ادامنىڭ كۇيى قانداي بولاتىندىعى تۋرالى سۇراقتار توڭىرەگىندە حاكىمدەرگە كوپ ويلانۋعا تۋرا كەلدى. وسى ىزدەنىستەر ءومىردىڭ مانسىزدەنۋى سىندى، ادامداردىڭ تانىمعا نەمقۇرايدىلىعى سىندى سۇرقيا شىندىق بەينەلەرىن اشتى.
حح عاسىردىڭ بەتكە ۇستار ازامات ويشىلدارىنىڭ قاتارىنداعى شاكارىمدى دە ادام ماسەلەسى اسا قاتتى مازالاعان بولاتىن. شاكارىم - ابايدىڭ ءىزباسار ءىنىسى، ابايدان سوڭ حح عاسىر باسىندا قازاق دالاسىندا ءومىر سۇرگەن ەڭ كورنەكتى تۇلعالاردىڭ ءبىرى. شاكارىم ءومىر سۇرگەن زامانا شىندىعى مەملەكەتتىك داعدارىستار كەزەڭىنە تۋرا كەلگەن بولاتىن. سول ۋاقىتتىڭ مىڭ قۇبىلعان ساياسي تۇراقسىزدىعى مەن جىلدام وزگەرىپ وتىرعان مەملەكەتتىك بيلىك جۇيەسى ونىڭ ادامزاتتىڭ بىرىڭعاي ورلەپ كەمەلدەنۋىنە دەگەن سەنىمىنە سەكەم ءتۇسىردى.

ادامزات تاريحىنىڭ سوڭعى ەكى مىڭ جىل اياسىندا ادام ءومىرىنىڭ ءمانى مەن مازمۇنى ماسەلەسىنە فيلوسوفيادا، ادەبيەتتە ەرەكشە زەيىن قويىلا باستادى. ول ادامنىڭ تابيعاتىنىڭ تۇپنەگىزىن ىزدەۋ ماقساتىندا جۇزەگە استى. ادامنىڭ ىشكى رۋحاني الەمىنىڭ كۇندەلىكتى ءومىر قۇلشىنىسى ناتيجەسىندە قانداي حالگە تۇسەتىندىگى نەمەسە سول جاعدايداعى ادامنىڭ كۇيى قانداي بولاتىندىعى تۋرالى سۇراقتار توڭىرەگىندە حاكىمدەرگە كوپ ويلانۋعا تۋرا كەلدى. وسى ىزدەنىستەر ءومىردىڭ مانسىزدەنۋى سىندى، ادامداردىڭ تانىمعا نەمقۇرايدىلىعى سىندى سۇرقيا شىندىق بەينەلەرىن اشتى.
حح عاسىردىڭ بەتكە ۇستار ازامات ويشىلدارىنىڭ قاتارىنداعى شاكارىمدى دە ادام ماسەلەسى اسا قاتتى مازالاعان بولاتىن. شاكارىم - ابايدىڭ ءىزباسار ءىنىسى، ابايدان سوڭ حح عاسىر باسىندا قازاق دالاسىندا ءومىر سۇرگەن ەڭ كورنەكتى تۇلعالاردىڭ ءبىرى. شاكارىم ءومىر سۇرگەن زامانا شىندىعى مەملەكەتتىك داعدارىستار كەزەڭىنە تۋرا كەلگەن بولاتىن. سول ۋاقىتتىڭ مىڭ قۇبىلعان ساياسي تۇراقسىزدىعى مەن جىلدام وزگەرىپ وتىرعان مەملەكەتتىك بيلىك جۇيەسى ونىڭ ادامزاتتىڭ بىرىڭعاي ورلەپ كەمەلدەنۋىنە دەگەن سەنىمىنە سەكەم ءتۇسىردى.

شەريزدان ەلەۋكەنوۆ «جاڭا جولدان» دەگەن كىتابىندا «ارمىسىز، شاكارىم اعا!» دەگەن ماقالاسىندا شاكارىمنىڭ ءومىرىن كوركەم بەينەلەگەن: «ش.قۇدايبەرديەۆ 1917 جىلعى رەۆوليۋتسيا تاڭىن جارقىن ۇمىتپەن قۋانا قارسى الدى. وعان كۋا - «بوستاندىق تۋى جارقىراپ»، «بوستاندىق تاڭى اتتى» دەگەن رەۆوليۋتسياعا ارناعان جىرلارى. كەيدە اداسىپ، دوسى قايسى، دۇشپانى قايسى ەكەنىن ايىرا الماي قالعان كەزدەرى دە بولادى. 1918 جىلدىڭ باسىندا ول الاشورداشىلاردىڭ شاقىرۋىمەن سەمەيگە كەلەدى. جولشىباي «سەمەيدى قىزىل العانىن» ەستىپ بارادى. بۇل 1918 جىلدىڭ فەۆرالى. الاشورداشىلار شاكارىمدى سىرتىنان سوت ەتىپ سايلاعان ەكەن، ويىندا ەش نارسە جوق اقىن كونە سالادى. بىراق كوپ ۇزاماي، سول 1918 جىلعى يۋندە، سەمەيدى اقتار قايتا باسىپ الادى. «وعان تاعى قۇل بولدىق، ساتىلعان مالمەن پۇل بولدىق» دەپ اقتاردان كوڭىلى قالعان اقىن ەلىنە ورالادى. سول جىلعى كۇزدە ول تاعى دا سەمەيدىڭ قۇم كوشەسىن تاپتايدى. وسىندا ورىنبوردان قاشقان الاشوردا «ۇكىمەتى» كوشىپ كەلىپ، ءوز بەدەلىن ءوسىرۋدىڭ ءبىر امالى ەسەبىندە اقىندى قالاعا شاقىرتقان ەكەن. بۇل جولى شاكارىمنىڭ «الاشوردا ءبىر بولەك، قاۋىمنىڭ ويى وزگەرەك" ەكەنىنە ابدەن كوزى جەتەدى دە، ەسكىلىكتى قايتا جاڭعىرتقىسى كەلگەندەرگە نارازىلىق ءبىلدىرىپ، ەلىنە تارتىپ وتىرادى. ول اۋىلدا ءجۇرىپ تە اقتاردىڭ سالعان ويرانىنىڭ كۋاسى بولادى. «قالاعا قىزىل ورنىعىپ، ادىلەت اتتى جول شىعىپ، ايتىلعان بوران ءوتتى تەز» دەپ قۋانا قورىتادى.

ءيا، وسىنداي قىسقا عانا مەرىزىم ىشىندە قالىپتاسقان ساياسي تۇراقسىزدىق جاعدايلارى كەز كەلگەن ادامنىڭ قاي جاققا شىعۋ، كىمدى قولداۋ كەرەكتىگى تۋرالى باعدارىن قيىنداتادى. قۇبىلجىپ تۇرعان كوڭىل، تۇرلاۋسىز قۇندىلىقتار، ءار ساياسي جۇيە ءوزىنىڭ باعىت-باعدارىن ۇسىنىپ، ءار جۇيە ءوز امالىن جاقتاپ وتىرعان ءبىر كەز. وسىنداي كەزدە ادامنىڭ تاعدىرى يەسىز قالعان تەاتر قۋىرشاعىنا ۇقسايدى. سپەكتاكل ءجۇرىپ جاتىر، پەرسوناجدىڭ رول كەزەگى كەلدى، كىمنىڭ قولى بوس سول قۋىرشاقتى الا كەتىپ، ءوز ىرعاعىمەن قيمىلداتا-سويلەتە جونەلەدى. قۋىرشاق ەكى ءجۇزدى كەيىپكەرگە ۇقسايدى، بىردە قاتاڭ داۋىستى قاتىگەز، بىردە ەزىلگەن جىگەرسىز داۋىستى بوس ادام. وسىنداي الاساپىران كەزىندەگى ادامداردى، اسىل سوزگە باي قازاق: «بىردە - بيە، بىردە - تۇيە» دەگەن ەمەس پە؟!
ءدال وسىنداي الماعايىپ كۇيدى ەۋروپالىق ەلدەر دە باسىنان كەشىرگەن-ءدى، ءحالىنىڭ مۇشكىل بولعانى سونشالىقتى ولارىڭ "قۇداي ءولى!" دەۋگە دەيىن باردى ەمەس پە؟! ف. نيتسشە ەۋروپاداعى رۋحاني ومىردەگى الاساپىراندى بىلاي دەپ سەزىنە سۋرەتتەيدى: «اڭىزسىز كەز كەلگەن مادەنيەت ءوز مانىنىنەن ايىرىلادى، ءوزىنىڭ شىعارماشىلىق قابىلەتىنەن جۇرداي بولىپ، تۇتاستىعى تارقايدى. ويدىڭ قۇتقارۋشى تەجەۋىشى جوعالىپ، قيالى سونەدى. ءوز تامىرىن جوعالتقان مادەنيەت، مادەنيەتتى ساقتاۋشى نەگىزى ءداستۇرى ءسونىپ، قاناعاتتانارلىق ازىقتى ىزدەمەيتىن جەرى قالمايدى»

شاكارىم شىعارماشىلىعى، ارينە، باتىس ەكزيستەنتسياليزمىنەن بولەك، ول جان كۇيزەلىسىن جانە الەمنىڭ زوبالاڭدارىن وزىندىك ناقىشتا سيپاتتايدى. سول سەبەپتەن ونى ءبىز تولىققاندى ەكزيستەنتسياليزم اعىمىنىڭ وكىلى دەپ قاراستىرۋدان اۋلاقپىز، دەگەنمەن، ءحىح-حح عاسىردىڭ فيلوسوفيالىق ايدارىنا اينالعان باعىتقا ءتان وي-تانىم ۇلگىسىنىڭ وزىندىك ۇردىستەرى قازاق جەرىندە سوناۋ بۇرىننان كەلە جاتقان داستۇردەن تارايتىندىعىن بەدەرلەپ كورسەتە بىلگەن شاكارىمنىڭ دە شىعارماشىلىعىندا كەزىگەتىندىگىن كورسەتىپ بەرۋ ەش ارتىقتىق ەتپەيدى.
شاكارىمنىڭ فيلوسوفيالىق ليريكاعا تولى شىعارمالارى تەرەڭ مازمۇندى ەكزيستەنتسيالدىق سارىنداعى شىعارمالار. جالپى ەكزيستەنتسياليزم جايىندا فيلوسوفيا تاريحىندا ءارتۇرلى پىكىرلەر بار: «ەكزيستەنتسياليزم دەگەن اتاۋ كلاسسيكالىق «ماندەر فيلوسوفياسىنىڭ» (essentia) ورنىنا «ادام تىرشىلىگى» (existentia) فيلوسوفياسىن قويۋدى بىلدىرسە كەرەك. ەكزيستەنتسياليزم - XX عاسىر فيلوسوفياسىنىڭ كلاسسيكاسى. حرونولوگيالىك تۋرعىدان ەڭ ەرتە، ياعني XX عاسىردىڭ ءبىرىنشى شيرەگىندە، تانىلا باستاعان ەكزيستەنتسياليزم فورمالارى ورىس فيلوسوفتارى ن.بەردياەۆ پەن ل. شەستوۆ ىلىمدەرى. ەكزيستەنتسياليزمنىڭ كەڭ قۇلاش الىپ جايىلۋىنا ءبىرىنشى دۇنيەجۇزىلىك سوعىستىڭ توپالاڭى، كايعى-قاسىرەتى كوپ ىقپال ەتتى. ك.ياسپەرس، م حايدەگەر، ا.كاميۋ، ج-پ. سارتر، گ. مارسەل، ح. ورتەگا-ي-گاسسەت، م.بۋبەر جانە ت ب ەكزيستەنتسياليزمنىڭ كورنەكتى وكىلدەرى. ولاردىڭ كوپشىلىگىنە ورتاق ەكزيستەنتسيالدار رەتىندە «قامقورلىق» (زابوتا), «ۇمىت قالۋ» (پوكينۋتوست), «جاتتانۋ» (وتچۋجدەننوست), «ابسۋرد»، «ۇرەي-قورقىنىش»، «جاۋاپكەرشىلىك»، «تاڭداۋ»، «ءولىم» سىندى پاراتەرمينولوگيالار كورىنەدى» [3; 42].
ەكزيستەنتسياليزم ءىلىمىنىڭ تاريحى مەن ونىڭ ءمانى جونىندە قوماقتى ەڭبەك جازعان پولياك فيلوسوفى ەجي كوسساك: «ەكزيستەنتسياليستەرگە كىمدى جاتقىزامىز؟ ءبىزدىڭ زامانداستارىمىز با، جوق الدە حريستيان ويشىلى كەركەگوردى ما؟ مۇمكىن شتيرنەر مەن نيتسشەنى جاتقىزارمىز؟ ال شوپەنگاۋەر بولسا شە؟ العاشقى قادام ەتكەندەردى قايدان ىزدەسەك بولادى جانە تاريحتان قانشا تەرەڭ ىزدەسەك بولادى؟
قانداي ورتاق پرينتسيپتەر ءبىر فيلوسوفيا اياسىندا ءارتۇرلى ويشىلداردىڭ باسىن: كەركەگور مەن مەرلو-ءپونتيدى، بەردياەۆ پەن كاميۋدى، مارسەل مەن سارتردى بىرىكتىردى؟».

بالكىم، ەكزيستەنتسيالدى سارىن قاي ەلدە بولسىن، قاي زاماندا بولسىن ادامزاتتىڭ پايدا بولۋ ساتىنەن بەرى بىرگە كەلە جاتقان بولار؟! ءتىپتى، ادامزاتتىڭ ءتۇپ اتاسى ادام اتا مەن حاۋا انا جۇماقتان قۋىلعانان كەيىن اقىلسىزدىقتىڭ قاسىرەتىن زارلاپ كوز جاسىن توككەندەگى ولاردىڭ قايعىسىندا ەكزيستەنتسيالدى سارىن جوق دەپ كىم ايتا الادى؟! مۇمكىن تەك حح عاسىردا عانا ول نازاريالىق فيلوسوفيا تۇرعىسىنان قوماقتى ىزدەنىستەر دىڭگەگىنە اينالىپ، انىقتامالىق ورتاق اتىنا يە بولعان بولار؟! قورقىتتىڭ سارى ۋايىمىنىڭ مازمۇنىنىڭ ەكزيستەنتسياليستەر تىلگە تيەك ەتكەن جاي-كۇيلەرگە جاقىندىعى، اسان قايعىنىڭ ەسىمىنىڭ ءوزى كوپ نارسەنى اڭعارتاتىندىعى كوپ ءتۇسىندىرۋدى قاجەت ەتپەيتىندىگى بىزدەرگە ءمالىم. ەكزيستەنتسيالدىق سارىن قازاق دۇنيەتانىمىنا دا جات دۇنيە ەمەس!

ەكزيستەنتسيالدى فيلوسوفيا حح عاسىردىڭ باسىندا ەرەكشە بەدەرلەنىپ بايقالعان فيلوسوفيالىق ىلىمدەردىڭ ءبىرى. ول كەزدەيسوقتىق پا الدە زاڭدىلىق پا، ادامنىڭ كۇيزەلىستى جاعدايىندا پايدا بولاتىن ىزدەنىس سارىنى ما نەمەسە ادامنىڭ بويىندا ورنالاسقان قۇدىرەتتى اقيقاتىنىڭ سىرتقا شىعۋ قۇبىلىسى ما؟! قالاي دەسەك تە، ايتەۋىر، بۇل دۇنيە شىنايى بولمىستاعى قۇندىلىقتاردىڭ قۇلدىراۋىنا قارسىلىق ءبىلدىرۋ تۇرىندە جۇرەكتەن شىعاتىن ىزدەنىس جولىنا ۇقسايدى. ەجي كوسساك بىلاي دەيدى: «ەكزيستەنتسياليزم قازىرگى زامان ساناسىنىڭ اعىمى رەتىندە فيلوسوفيالىق كوزقاراستار جيىنتىعى دەپ ايتۋ دا قيىن، ول ادەبي جانە فيلوسوفيالىق موتيۆتەر جيىنتىعى، سوندىقتان دا ەكزيستەنتسياليزمنىڭ مانىنە ءارتۇرلى باعىتتا تالقىلاۋ جاساۋعا مۇمكىنشىلىكتەر بەرەدى». [4; 50]. ونداي بولعان جاعدايدا ەكزيستەنتسياليزمنىڭ ناقتى بەلگىلى ءبىر قاتىپ قالعان قاعيدالى جولى جوق جانە بولۋى دا مۇمكىن ەمەس، ويتكەنى ءبىز شىعارماشىلىعىن ەكزيستەنتسياليزممەن بايلانىستىراتىن تۇلعالار ءوز ەڭبەكتەرىن ءبىر مەكتەپ، ءبىر باعىت وكىلىمىز دەپ ادەيىلەپ جازباعاندىعى بەلگىلى. ەندەشە، ءبىز ەكزيستەنتسياليزم سارىنى تۋرالى عانا ءسوز ەتە الامىز دەپ ويلايمىز. سوندىقتان دا ءبىز ەكزيستەنتسياليزمدى ءبىر ءوزى جەكەشەلەپ يەلەنەتىن تۇبەگەيلى ۇلت تا، ءناسىل دە جوق دەپ ايتا الامىز. قاعيدالاردى جۇيەلەۋ ماقساتىندا جۇزەگە اسىرۋشى دايەكتەردى پايدالانا وتىرىپ، كەز كەلگەن وي تولعاۋدى فيلوسوفيالىق سالالار نەگىزىندە: تانىم تەورياسى (ونتولوگيا), ادەپ (ەتيكا), قۇندىلىقتار (اكسيولوگيا), ەستەتيكا تۇرعىسىنان جاڭا كەيىپتە قايتا وندىرۋگە بولادى. موتيۆتەرى شاشىراپ جاتقان فيلوسوف-ەكزيستەنتسياليستەردىڭ ەنبەكتەرى ەرەكشە وزىندىك ۇعىمداردى جاراتا باستايدى.

ەگەر دە ءبىز شاكارىمنىڭ قولدانىپ وتىرعان ۇعىمدارىنا يمانەنتتىك تالداۋ جاساساق، وندا اقىننىڭ فيلوسوفيالىق دۇنيەتانىمىن ايقىنداي الامىز. شاكارىمنىڭ شىعارمالارى حاكىمدىك دۇنيەتانىمنان تۋىنداپ جاتىر. ارينە، شاكارىم ءوزىن ءوزى فيلوسوف دەپ ەشقاشان ساناماعان، تەك فيلوسوفيالىق ويلارعا سىنشى رەتىندە ولەڭ جازادى. سونىمەن قاتار، ول عىلىمنىڭ ماڭىزدىلىعىن، تاريحتاعى ادامنىڭ ءرولىن، ءومىر مەن ءولىم، بولمىس ماسەلەلەرىن جانە جاھاندانۋدىڭ قاۋپىن بولجاپ، ءوز شىعارمالارىنا وزەك ەتەدى. ول ەرتەڭگى كۇندە اقيقاتتىڭ وياناتىنىنا نىق سەنگەن. اقىن ءوزىن سول ءبىر قاربالاس زاماننىڭ الەۋمەتتىك ساتىسىنىڭ بيىك باسپالداعىنا كوتەرۋگە تىرىسپادى، ءتىپتى، ءوز زامانىنداعى ءدىن وكىلدەرىنىڭ - مولدالاردىڭ ەكىجۇزدىلىگىن بىلگەن شاكارىم قاجىلىققا بارىپ قايتقاننان كەيىن قوجا اتالۋدان دا باس تارتادى. شاكارىمنىڭ بۇل ارەكەتىن اۋىلداستارى تۇسىنبەيدى، ال ءبىزدىڭ بۇدان بايقايتىنىمىز - شاكارىمنىڭ ىشكى جان دۇنيەسىنىڭ ادامي تاكاپپارلىق پەن مانساپقورلىقتان تازا بولعاندىعى.

شاكارىم سول كەزدەگى فيلوسوف-ويشىلداردىڭ يدەيالارىنا فيلوسوفيالىق سىن كوزقاراس قالىپتاستىرا وتىرىپ، ابايدان العان ونەگەسىن جەتىلدىرە ءبىلدى. زامان اعىمىنا قايعىرا قاراپ، بۇل دۇنيەدەن پوەزيانىڭ قۋاتىمەن ترانستسەندەنتالدى كەڭىستىككە شىعۋ مۇمكىنشىلىگىن الدى. اقىننىڭ بولاشاق ۇرپاعىنىڭ ەرتەڭگى كۇنىنەن ۇلكەن ءۇمىت كۇتكەنىن ءبىز كەلەسى ولەڭىنىڭ مازمۇنىنان بايقاي الامىز:
مەن وتەرمىن، كەتەرمىن،
جوقتارسىڭ مەنى ءبىر كەزدە.
جاردەمىم تيمەس، نە ەتەرمىن،
بەكىنەم وسى ءبىر سوزگە.
ماقساتىڭ قايسى، دوسىڭ كىم،
وسىنىڭ ءتۇبىن شىن كوزدە...
ادام ءومىرى جالعان جانە قىسقا ەكەنىن ايتا وتىرىپ، ءوزىنىڭ ادامدىق مىندەتى - ونەگە ەتۋگە، جول كورسەتۋگە، «دوس جىلاتىپ ايتادى» دەگەندەي، شىندىقتى ايتۋعا بەت بۇرادى:
...كۇيدىرە تۇرىپ شىداتپاي،
كورە تۇرىپ جايىڭدى،
كىم ايتادى، مەن ايتپاي،
سەندەرگە ەندى ۋايىمدى.
شاكارىم، قازاقتىڭ اقىندىقتان ءوربىپ جاتقان فيلوسوفيالىق ءداستۇرىنىڭ لايىقتى جالعاستىرۋشىسى رەتىندە، فيلوسوفيالىق پوەتيكا مەن پوەتيكالىق فيلوسوفيانى قاتار الىپ جۇرگەن جان. پوەزيانى ماڭگىلىك دەيدى. نەگە؟ ولەڭ ءسوزى نەمەسە شىن پوەزيا وي تولعاۋ رەتىندە بولمىستىڭ قۇدىرەتتى كەڭىستىگىنەن - قۇداي الەمىنەن جارالاتىن سياقتى كورىنەدى.

پوەزيا - جاننىڭ بەينەسى، قۇدايدىڭ بەرگەن دەمىنىڭ كورىنۋى. اقىننىڭ پوەتيكالىق شىعارماسىن تالداي وتىرىپ ونىڭ جان دۇنيەسىنىڭ تۇبىنە جەتكەندەي بولاسىڭ نەمەسە اقىن بولمىستى پوەزيا تىلىمەن بەينەلەگەن ساتتە ءوزىنىڭ جاسىرىن جاتقان سىرىن جاريالاي باستايدى. سونىمەن قاتار، اقىن جەر بەتىندەگى جالعان دۇنيەنى پوەزيا ارقىلى ماڭگىلىككە اينالدىرادى.

مارتين حايدەگگەر اقىندىقتىڭ استارىندا شىن عىلىم جاتىر دەپ ەسەپتەگەن بولاتىن: «عىلىم باتىس وركەنيەتىنىڭ ەڭ جوعارى ۇلگىسى بولسا دا، ءوز سيپاتىندا عىلىم تاريحتىڭ سوڭى «بولمىستىڭ ءسونۋى» ەۋروپالىق نيگيليزمنىڭ قورىتىندىسى. بولمىستى ويلاۋ عىلىمنىڭ نيگيليزمىنە توسقاۋىل جاسايدى، تەك پوەزيا عانا بولمىستى زاتقا اينالدىرۋدى توقتاتا الادى، ءسوز ءمانى تەحنيكالىق ماڭىزعا اينالۋدان نەمەسە بيلىكتىڭ زاتىنا اينالۋدان ساقتايدى.» شىنىندا دا، پوەزيادا ءبىر قۇپيا جاتقانى راس، سوندىقتان بۇگىنگى كۇندە جىراۋ، اقىنداردىڭ شىعارماشىلىعىنا ەرەكشە كوڭىل بولگەن ءجون. ويتكەنى ءار اقىننىڭ تابيعاتىندا اقيقاتتىڭ ساۋلەسى جارقىراپ تۇر، پوەزيانى تەك ادەبي جانر سالاسى دەپ قاراستىرۋ عىلىمنىڭ زامانىنا ساي كەزەكتى اداسۋلارىنىڭ ءبىرى سياقتى.

«اقىندار شىعارمانى ەرەكشە تىلسىم جاعدايدا جاراتادى» - دەپ العاش ايتقانداردىڭ ءبىرى پلاتون بولاتىن. كەيىنىرەك ول تىلسىمدى شىعارماشىلىق شابىت دەپ اتاپ ءجۇرمىز. پوەزيانىڭ نەگىزىندە جاتقان قۇپيا ەرەكشەلىگىن ايقىنداي وتىرىپ، كوركەم شىعارماشىلىقتاعى تىلسىمدىقتان بەيسانالىقتىڭ ءرولىن بەلگىلەگەندەردىڭ ىشىندە پلاتون العاشقىلاردىڭ ءبىرى بولاتىن: «شىعارماشىلىققا ۇيرەتۋ مۇلدە مۇمكىن ەمەس، سوندىقتان دا ادامدى تەك داعدىلاندىرۋعا عانا بولادى. ونىڭ كوركەم شىعارماشىلىق تۇجىرىم كوزقاراسى، شابىتى ميستيكالىق مىنەزگە يە. ءوز-وزىنەن ۇمىتتا بولۋ، وي عانيبەتىن تانۋ بارىسىندا اقىن شۋاقتانعنا ۇقسايدى» دەگەن.

شىعارماشىلىق ارەكەتتىڭ وي-سانادان، تانىم قابىلەتىنەن تىس بولۋىن يماننۋيل كانت تا بايقايدى: «سۋرەتشى شابىت ساتىندە «ەركىندىك الەمىندە» - بولاتىنىن ايتا وتىرىپ، ونىڭ - ويتانىمى قۇدىرەتتى كۇش رۋحىنا يە بولادى، باتادى. تانىم، ونەردىڭ قۇدىرەتتى قاسيەتى بولعاندىقتان دانىشپان سول تانىم كەڭىستىگىندە عانا پايدا بولۋى مۇمكىن، ال عىلىم سالاسىندا ساناعا سۇيەنگەن ادام تەك دارىندى (تالانتتى) ادام عانا بولا الادى. ەستەتيكا الەمىندەگى شابىت ماسەلەسىندە كۇماندانۋلار، تۇپكى ويدىڭ كۇمانى بولعانى سياقتى قالىپتاسقان. شىعارماشىلىق شابىتتىڭ جەمىسىنىڭ جەڭىلدىگى، ءتۇيىنى، اپريورلى تۇردە قالىپتاسقان قۇدايدان بەرىلگەن سانانىڭ قاسيەتى نەمەسە شىعارماعا اينالعان تياناقتى ەڭبەكتىڭ ساپالى ناتيجەسى - پوەزيا»، - دەگەن.

ابايتانۋ ىسىنە قوماقتى ۇلەس قوسقان عالىمدارداردىڭ ءبىرى م. مىرزاحمەتوۆ: «گۋمانيزم يدەياسىن جۇزەگە اسىرۋ ادامزاتتىڭ ماڭگى ماسەلەسى بولعان", - دەيدى. "جەكە تۇلعانىڭ سانانى جەتىلدرۋ بارىسىنداعى كۇرەسى، ادامگەرشىلىكتىڭ تۇتاستىعىن جۇزەگە اسىرۋى، يگىلىكتى ارەكەتتەرى تۋرالى پىكىرتالاستار ءار ۋاقىتتا ۇزدىكسىز قالىپتاسۋدا. ءار ەلدىڭ جانە ءار ۋاقىتتاعى گۋمانيستەردىڭ پىكىرى بويىنشا، الەمنىڭ ەڭ قۇدىرەتتى، ەڭ قۇندى دۇنيەسى ادام ەكەنى كۇمانسىز. سوندىقتان دا ءار ءداۋىر ويشىلدارىنىڭ ۋاقىتى مەن زامانىنا ساي، قابىلەتى مەن تانىمىنا بايلانىستى باستى ماسەلەسى: «قانداي نەگىزگى بەلگىلەرىنە بايلانىستى ادامنىڭ قادىر-قاسيەتى ولشەنەدى؟». ءحىح عاسىردىڭ قارساڭىنداعى ۇلى ويشىل ابايدى جاس ۇرپاق زامانىنا ساي قانداي قۇدىرەتتى ادامگەرشىلىكتىك قاسيەتتەر بولۋ كەرەك دەگەن سۇراقتار قينادى»

حح عاسىردىڭ باسىندا ءومىر سۇرگەن ورىس فيلوسوفى لەۆ شەستوۆتى شاكارىمنىڭ زامانداسى دەسەك بولادى. سول: «فيلوسوفيانىڭ نەگىزگى ماقساتى جايباراقاتتاندىرۋ ەمەس، كۇمانداندىرۋ دەگەن ەكەن. سول سياقتى، تىرلىك كۇيبەڭىمەن، "مال تاپپاق" قامىمەن ماڭگىلىك ءومىر سۇرەتىندەي بولىپ جۇرگەن پەندەشىلىك استامشىلىققا ارا-اراسىندا ەكزيستەنتسيالدى ماندەر تۋرالى ەسكە سالىپ وتىرۋ دا كەرەك بولار، ءسىرا؟! ەكزيستەنتسياليزمنىڭ باستى ماقساتى - ادامنىڭ جوعالتقان دۇنيەسىن بايانداۋ. ادەتتە ادام ماتەريالدى ەمەس قۇندىلىقتاردى جەڭىل جوعالتىپ الادى جانە ونىڭ جوقتىعى، بوس ورىنى تۋرالى مازاسى كەتپەيدى، ويتكەنى ءبىزدىڭ عاسىر ماتەريالدى قۇندىلىقتاردى ءبىرىنشى ورىنعا قويعان عاسىر، ونىڭ ار جاعىندا رۋحاني قۇندىلىقتار جەتىمسىرەپ قالعان كۇيدە كورىنەدى.

سونداي جايباراقات پەندەشىلىك كوڭىلدى استان-كەستەن ەتەتىن ءولىم ماسەلەسىنە قاتىستى شاكارىم كوپ سىر شەرتكەن. وسى ورايدا مىنا جولدارعا زەر سالىپ كەتكەن ءجون بولار.
ەندى ءومىردىڭ قىزىقتى قاي اراسى،
ءولىمدى ويلاپ سىڭە مە ىشكەن اسى؟
شاكارىمنىڭ فيلوسوفيالىق ليريكاسىن تالداۋ وڭايعا تۇسپەيدى. ونىڭ استارىندا ەكزيستەنتسياليزم دە جاتىر، فۋتۋريزم ەلەمەنتتەرى مول، فيلوسوفيالىق انتروپولوگيا، اكسيولوگيا دا بار، ءدىني فيلوسوفيا جانە سوپىلىق سارىن، پسيحولوگيا دا - سان سالا بار...
تابيعي زاڭ - وتكەندى جاڭا سىناۋ،
جامانىنان جيرەنىپ، جاقسىنى ۇناۋ.
دالەلدەۋگە ولگەن سوڭ كەلمەس ءتىلىم،
تىرلىگىمدە ايتاتىن ءسوزىم مىناۋ:
سىناۋ قيىن بىرەۋدى جايىن بىلمەي،
كەتپە ءومىرىن، ورتاسىن كوزىڭە ىلمەي.
اۋىر جۇك ارقالاعان جولاۋشىعا،
جاعادا جۇكسىز تۇرعان جانشا كۇلمەي.
شاكارىمنىڭ ولەڭىنەن شىعىپ وتىرعانداي، قانداي دا بولماسىن تالداۋ، سىني كوزقاراستار ءار ۋاقىتتا استارلى بولۋى شارت. شاكارىم دۇنيەتانىمىنا، ونىڭ بىلىمىنە كوڭىل ءبولۋ شاكارىمنىڭ كوزى ءتىرى كەزىندە-اق ورىن العان بولاتىن. مىسالى، ءاليحان بوكەيحانوۆ، جۇسىپبەك ايماۋتوۆ، مۇحتار اۋەزوۆتەردى اتاپ كەتسەك تە جەتكىلىكتى. شاكارىمنىڭ شىعارماشىلىعىنا دەگەن ىقىلاستىڭ قايتا ورالۋى ۇلتتىق سانا-سەزىمنىڭ ويانۋىمەن قاتار ءجۇرىپ وتىر. م. ماعاۋين، ق. مۇحامەدحانۇلى سىندى ەل ازاماتتارىنىڭ اقىننىڭ ۇرپاعىنا قايتا ورالۋىنا ات سالىسقاندىعىن ايتا كەتۋ كەرەك.

سەگىز قىرلى ءبىر سىرلى شاكارىمنىڭ ءومىرى وتكەن عاسىردىڭ باسىندا اداسقان وقتىڭ كەسىرىنەن ءۇزىلدى. ال ونىڭ بولاشاق تاعدىرى ءبىزدىڭ قولىمىزدا - ونى «قايتالاي ءولتىرىپ الماي»، ويشىل اقىننىڭ سان سىرلى مول مۇراسىن ۇرپاقتان ۇرپاققا تەرەڭدىگىن اشا ءبىلىپ، بايىتا جەتكىزۋ - ءبىزدىڭ مىندەتىمىز. ونىڭ فيلوسوفيالىق ءماتىن مۇراسىن زەردەلەگەندە ماسەلە شاكارىمگە ەكزيستەنتسياليست دەپ ات قويۋ-قويماۋدا ەمەس، ماسەلە جان-جاقتى ازاماتتىڭ تەرەڭ شىعارماشىلىعىنا ءتان بۇكىلالەمدىك ۇردىستەردى كورسەتە وتىرىپ، ونىڭ ءوزىنىڭ مۇرا ەتىپ قالدىرعان سوزدەرىن قولدانا وتىرىپ، "مۇتىلعان فيلوسوفياسىن" نەگىزدەۋ.

مۇتىلعان پسەۆدونيمىن تالداۋعا ات سالىسقانداردىڭ ءبىرى پروفەسسور عالىم تۇرسىنبەك كاكىشەۆ «قاسكويلىكتى جەڭگەن ازاماتتىق» دەگەن ماقالاسىندا بىلاي دەپ جازادى: «مۇتىلعان» دەگەن اتاۋدا ازاپ-بەينەت تە، ءمۇجىلىپ شارشاۋ دا، قامىعىپ قان جىلاۋ دا، شىعار جول، جۇتار اۋا تابا الماعان جاننىڭ باتپانداي قايعى-قاسىرەتى دە، ەلىنە ءسوزىن وتكىزە الماعان وكىنىشى دە، شارت سىنعان نامىس تا بار دەپ تاپقان ءجون. وزىنە-ءوزى ەرىككەننەن بۇرالاڭ ات قويماس بولار». شىنىندى، شاكارىم شىعارمالارىنىڭ ءتۇپ مانىندە قايعى، ازاپ، ەل بولاشاعى ءۇشىن قىنجىلۋ جاتىر. بىراق ەلدەن سوققىعا ۇشىرادىم دەپ ەلدەن بەزسە، وندا ول شاكارىم بولماس ەدى.
شاكارىم اق پەن قارانى ايىرا العان، كوزى اشىق ەرىكتى ادام، زامانىمەن بىرگە سولقىلداماي، وزىندىك الەمىن جاراتقان جان. عاريفوللا ەسىم «مۇتىلعان» فيلوسوفياسى» دەگەن ماقالاسىندا شاكارىمنىڭ ەلدەن بەزۋىنىڭ ءمانىن بىلاي دەپ انىقتايدى: «شاكارىم ءومىر فيلوسوفياسى حاقىندا تەك ولەڭ جازۋمەن شەكتەلمەي، ساناسىنداعى سانسىز سۇراقتارعا جاۋاپ ىزدەپ، سوناۋ مەككەگە بارىپ قايتقان. ول بۇل ساپارىن تەك قاجىلىققا قانا باعىشتاماعان، وزىنە-ءوزى قويعان سۇراقتارىنا جاۋاپ ىزدەگەن. سۇراقتارىنا تولىق جاۋاپ تاپپاي قاپا بولادى. ءسويتىپ شاكارىم وي دەرتىنە ۇشىرايدى. ەلدەن بەزىپ، وڭاشا جەر ىزدەيدى»

كەزىندە كەركەگوردىڭ: «رۋح ادامى بىزگە قاراعاندا وزىمەن-ءوزى جەكە قالعاندى جاقسى كوتەرە الادى، ال ءبىز بولساق، كەرسىنشە، توپتان تىس كۇن كورە المايمىز، كوپپەن پىكىر الماسپاساق تۇنشىعامىز، مۇجىلەمىز، كوپتىڭ پىكىرىمەن بولىسپەسەك ولەمىز» دەگەنىندەي، راسىندا دا، اقىلى تولى، يمانى دۇرىس ادام جەكە جاتىپ ارەكەتىنىڭ دۇرىس ءادىسىن ويلاستىرادى، ءوزىنىڭ جاۋاپكەرشىلىگىن مويىنداي وتىرىپ، جوبا-جوسپارىن جاسايدى. ول قوعامنىڭ پىكىرىنەن، قىسپاعىنان ارىلۋ ارقىلى شىنايى تىرشىلىك ەتە الادى. دەمەك، شاكارىمنىڭ «مۇتىلعانى» ءمۇجىلۋ دە ەمەس، ازاپ-بەينەت شەگۋ دە ەمەس، بۇل بۇركەنشىك اتتىڭ استارىندا تەرەڭ رۋحاني ءمان جاتىر.
شاكارىم شىعارمالارىندا ەل نەنى ۇمىتتى دەگەن سۇراق قويىلادى؟ ەل يماندى ۇمىتتى، ەل ادامشىلدىقتى ۇمىتتى، ەل ىزگىلىك پەن ۇجداندى ۇمىتتى، نامىسى مەن جىگەرىن ۇمىتتى، عىلىم دەپ ادالدى ەمەس، ۋ ءىشتى، ادامعا ءتان جومارتتىقتى ۇمىتىپ، بىرەزۋگە اينالدى، پارتيا قۋىپ اداسىپ ەكىجۇزدىلىككە ۇشىرادى، ايتا بەرسە قوعامدا جاتقان قاسىرەت كوپ دەپ تۇجىرىمدايدى. مۇتىلۋدىڭ تاعى دا ءبىر قىرى ونىڭ ادامزاتتىڭ ساناسىنان تىس قالعان الەم - كوز دە، قۇلاق تا كورە المايتىن، تەك جۇرەكپەن قانا سەزەتىن الەم تۋرالى ءسوز ەتەتىندىگى. شاكارىم:
كوز، قۇلاق، قول، مۇرىن، ءتىل - ءبارى الدايدى،
تەتىگى - تازا اقىلمەن ولشەپ سىناۋ!

الەمنىڭ قيراۋى، قۇندىلىقتاردىڭ ىدىراۋى، حاوس، مانسىزدىك، ۇمىتسىزدىك - مىنە، ەكزيستەنتسياليزمنىڭ ءداستۇرلى موتيۆتەرى وسىلار. بىراق شاكارىم وسىنشاما قاپىدا قالۋ جاعدايىنا ۇشىرامايدى. ونىڭ تۇسىنىگىندە ادامي الەمدى جاراتاتىن دا، قيراتاتىن دا ادام، دەمەك، قۇندىلىقتاردىڭ ىدىراۋىنا سەبەپكەر دە ادامنىڭ ءدال ءوزى. شاكارىمنىڭ قاعيداسى بويىنشا، «ءبارىن تاپقان تازا اقىل». ول مانسىزدىك دەگەن ۇعىمدى قولدانعان ەمەس، ويتكەنى ادامزاتتىڭ جاراتىلىسىنىڭ ءوزى باستاپقى ءماننىڭ ورناۋىمەن بايلانىستى. ادامنىڭ ءمانى - يمان، يماننىڭ ءمانى - تانىم.
شاكارىم باس كوزىن تەرىستەي وتىرىپ، جۇرەگىنىڭ ىمبىلىنا بەت بۇرادى. ول جۇرەكتىڭ سىرىنا سەنگەن، باسقا اقپار بەرۋشىلەردىڭ بارىنەن باس تارتىپ، ولاردىڭ بەرگەن اقپارى ىقتيمال دەپ تۇسىنگەن. شاكارىم اق جۇرەكتىڭ جولىنا تۇسە وتىرىپ، ەلىنىڭ، ءتىپتى، ادامزاتتىڭ باسىنان كەشكەن اداسۋلارىن سەزىنەدى. قالاي دەسەك تە، مۇتىلۋ - ناقتى جوبا، ول ارمان ەمەس جانە كەزدەيسوق ەسىم دە ەمەس. شاكارىم ولەڭدەرىن وقي وتىرىپ ونىڭ ەشقاشان ارمانداماعانىن كورەمىز، ول ەش ۋاقىتتا ەل قاسىرەتىن كورىپ ءمۇجىلدىم دەگەن ەمەس، قاشاندا بولاشاقتى جوبالاپ، تۋعان ەلىنىڭ جارقىن بولاشاعىنىڭ بارىنا سەنىمدى بولعان.

پايدالانىلعان ادەبيەتتەر ءتىزىمى
1. ەلەۋكەنوۆ ش. «ارمىسىز، شاكارىم اعا!». شاكارىمتانۋ ماسەلەلەرى. 2-توم. الماتى: «راريتەت»، 2007 ج.
2. نيتسشە ف. روجدەنيە تراگادي يز دۋحا مۋزىكي. پول. سوبر.سوچ. م.: 1912 ت.1 -س.124
3. اقتولقىن قۇلساريەۆا. حح عاسىرداعى باتىس فيلوسوفياسىنىڭ تاريحى. الماتى: «قازاق ۋنيۆەرسيتەتى»، 2001.
4. كوسساك ە. ەكزيستەنتسياليزم ۆ فيلوسوفي ي ليتەراتۋرە. موسكۆا 1980. - 360 س.
5. شاكارىم ق. يمانىم. الماتى. «ارىس» باسپاسى، 2000. - 321 بەت.
6. ستاۆتسەۆ س. ن. ۆۆەدەنيە ۆ فيلوسوفيۋ حايدەگگەرا. سانكت- پەتەربۋرگ 2000. - 192 س.
7. ۆ. ا. كودراشەۆ، ە. ا. چيچينا. ەتيكا-ەستەتيكا. روستوۆ-نا-دونۋ «فەنيكس» 1998.
8. مىرزاحمەتۋلى مەكەمتاس. ۆوسحوجدەنيە مۋحتارا اۋەزوۆا ك ابايۋ. المىتى. «سانسات»، 1994.
9. شەستوۆ ل. اپوفەوز بەز پوچۆەننوستي. لەنينگراد 1991. - 216 س.
10. ەسىم ع. «مۇتىلعان فيلوسوفياسى». شاكارىمتانۋ ماسەلەلەرى. 3-توم الماتى: «راريتەت»، 2007 ج.

اقتولقىن قۇلساريەۆا
فيلوس.ع.د.، دوتسەنت، مادەنيەتتانۋشى
جەتيباەۆ ە. ج.
سەمەي مەملەكەتتىك مەديتسينا
اكادەمياسىنىڭ وقىتۋشىسى.