- كەڭشىلىك تىشحانۇلى، ءسىز ەلىمىزدەگى بەلدى جوعارى وقۋ ورىندارىنىڭ بىرىندە دوتسەنتسىز. ءدىنتانۋشى مامانداردى دايارلايسىزدار. جىلدان جىلعا «ءدىنتانۋ» ماماندىعىنا بولىنەتىن مەملەكەتتىك گرانت سانى دا ارتىپ كەلەدى. باكالاۆر دارەجەسىنەن بولەك، ماگيسترلەر مەن دوكتورلارعا دا سۇرانىس جوعارى. جاستاردىڭ ءدال وسى ماماندىققا دەگەن قىزىعۋشىلىقتارىنىڭ ارتۋىن نەمەن بايلانىستىرۋعا بولادى؟

- ارينە، بۇرىنداعى جىلدارمەن سالىستىرعاندا «ءدىنتانۋ» ماماندىعىنا دەگەن كوزقاراس نەداۋىر وزگەرگەن. ونىڭ باستى سەبەبى: حالىقتىڭ جالپى تانىمىنىڭ، سونىڭ ىشىندە ءدىني تۇسىنىكتەرىنىڭ ارتۋى. بۇرىنداعى ءدىندى تەك مەشىتپەن بايلانىستىراتىن بولسا، قازىردە ونىڭ ءبىر عىلىم سالاسى، مەملەكەتتىك ساياساتتىڭ اجىراماس ءبىر بولىگى ەكەندىگىن كوپ ازاماتتار تۇسىنەدى. ونىڭ ۇستىنە جاستاردىڭ بۇل سالانى تاڭداۋىندا قوعامنىڭ وسى سالا ماماندارىنا دەگەن جوعارى سۇرانىسى دا باستى سەبەپتەردىڭ قاتارىنان سانالادى. ەلدەگى ءدىن سالاسىنا قاتىستى قىزمەت اتقاراتىن مەكەمەلەردە، تەرىس كوزقاراستاعى اعىم وكىلدەرىمەن جۇمىستا بىلىكتى مامانداردىڭ جەتىسپەۋشىلىگى ايقىن سەزىلەدى. وسىعان بايلانىستى دا مەملەكەتتىك گرانت سانى ازداپ بولسا دا ارتىپ كەلەدى. بىراق بۇل جەتكىلىكتى دەپ ايتا المايمىز. ولاي بولاتىنى بۇل ماماندىقتى بىتىرگەن تۇلەكتەردىڭ بارلىعى بىردەي اتالمىش سالادا قالمايدى، ونىڭ ۇستىنە ءبىلىمىن جەتىلدىرۋ بويىنشا شەت ەلدەرگە شىعىپ كەتەدى، بولماسا ارى قاراي تەرەڭدەتىپ وقۋعا تۇسەدى. سوندىقتان ءبىزدىڭ ماماندىقتا جۇمىسقا ورنالاسۋ كورسەتكىشى وتە جوعارى سانالادى

- بۇگىندە حالىقتىڭ ءدىني ساۋاتتىلىعى بەلگىلى ءبىر دەڭگەيگە كوتەرىلىپ قالعانداي سەزىلەدى. بۇل تۇرعىدا جاسالىپ جاتقان جۇمىستار دا از ەمەس. دەسە دە، جات اعىمداردىڭ جەتەگىندە كەتىپ جاتقان قانداستىرىمىزدىڭ دا سانى كوپ. بۇنداي تەندەنتسيا نەنى بايقاتادى؟- قازىرگى جاستاردىڭ دىنگە دەگەن قىزىعۋشىلىعى مەن بەتبۇرىسى وتە جوعارى دەڭگەيدە جانە جىلدام ءجۇرىپ جاتىر. بىراق وسى دىنگە بەت بۇرۋ ۇردىسىندە ءدىني ءبىلىمدى قايدان جانە قالاي الىپ جاتىر دەگەن سۇراق باسى اشىق كۇيىندە تۇر.

ەلىمىزدە جالپى ساۋاتسىزدىق دەگەن تۇسىنىك جوق. سەبەبى ورتا ءبىلىم الۋ مىندەتتى بولىپ سانالادى. دەگەنمەن، ءدىني-رۋحاني قايشىلىقتاردىڭ باستى سەبەبى رەتىندە ءدىني ساۋاتسىزدىقتىڭ دا زاردابى از ەمەس. وسى ءدىني ساۋاتسىزدىقتىڭ جانە باعدارسىزدىقتىڭ كەسىرىنەن قانشاما ازاماتتارىمىز زارداپ شەگىپ، رۋحاني-ماتەريالدىق داعدارىسقا ۇشىراپ جاتىر. جاستاردىڭ قىزىعۋشىلىعى، جاڭالىققا قۇشتارلىعى، تەز بەيىمدەلگىشتىگى، رۋحاني ىزدەنىمپازدىعى سياقتى ەرەكشەلىكتەرى ولاردى ءارتۇرلى جاعدايلارعا جەتەلەيدى. سونىڭ ىشىندە ءدىن دە بار. ءدىن - پسيحولوگيالىق قۇبىلىس. سەنىم – ادامنىڭ جۇرەگىنىڭ تۇكپىرىنەن ورىن الاتىن قۇندىلىق، سوندىقتان جاستاردىڭ وسى قۇندىلىققا ۇمتىلىسى جولىندا كەي جاعدايلاردا تەرىس اعىمنىڭ ۋاعىزدارىنا ەرىپ كەتۋى تۇسىنىكتى ءجايت. ونىڭ ۇستىنە تەرىس اعىم وكىلدەرىنىڭ ءداستۇرلى باعىتتاردى ۇستانۋشىلاردىڭ وكىلدەرىنە قاراعاندا اناعۇرلىم بەلسەندى جۇمىس جاسايدى. سوندىقتان ەلىمىزدەگى تەرىس اعىم وكىلدەرىنىڭ قاتارىن تولىقتىرۋشىلاردىڭ اراسىندا جاستاردىڭ ۇلەسى باسىم ەكەندىگىن ەشكىم جوققا شىعارا المايدى.

- ءبىر سوزىڭىزدە «...ءدىني-رۋحاني قايشىلىقتاردىڭ باستى سەبەبى: ءدىني ساۋاتسىزدىقتان» دەدىڭىز. جالپى ەلىمىزدەگى جاستاردىڭ ءدىني ساۋاتتىلىعى قانداي دەڭگەيدە؟

- «ءدىني قىزمەت جانە ءدىني بىرلەستىكتەر تۋرالى» زاڭنىڭ 3-بابىنىڭ 4-تارماعىندا كورسەتىلگەنىندەي، قر-دا ءبىلىم بەرۋ مەن تاربيەلەۋ جۇيەسى، ءدىني ءبىلىم بەرۋ ۇيىمدارىن قوسپاعاندا، ءدىن مەن ءدىني بىرلەستىكتەردەن بولىنگەن جانە زايىرلى سيپاتتا بولادى.  سوندىقتان مەملەكەتتىك وقۋ ورىندارى (ورتا نەمەسە جوعارى وقۋ ورىندارى) ءدىني ءبىلىم بەرمەيدى. بۇل زايىرلىلىق قاعيداتتارىنا قايشى. ونىڭ ۇستىنە ەلىمىز كوپكونفەسسيالى ەل بولعاندىقتان، قانداي دا ءبىر كونفەسسيا نەمەسە دىنگە باسىمدىق بەرە المايدى. بىراق، ءدىني ساۋاتتىلىقتى كوتەرۋگە باعىتتالعان كۋرستار قازىردىڭ وزىندە بىرقاتار وقۋ ورىندارىندا وقىتىلىپ جاتىر. ول كۋرستاردىڭ مازمۇنى بارلىق دىندەردى تاريحىن، كوزقاراستارىن، سەنىم نەگىزدەرىن قامتيدى. سول سەبەپتى دە دىنگە بەت بۇرعان جاستىڭ ءدىني قىزىعۋشىلىعىن قاناعاتتاندىرمايدى. ياعني، بۇل دىنتانۋلىق كۋرستار  راديكاليزم مەن ەكسترەميزمنىڭ الدىن الۋدا وراسان ۇلەس قوسادى دەۋگە كەلمەيدى. دەگەنمەن مەملەكەت جەرگىلىكتى ءدىن قىزمەتكەرلەرىنىڭ ءبىلىمىن جەتىلدىرۋگە، ءدىني ءبىلىم بەرۋ ماسەلەسىنىڭ ساپاسىن ارتتىرۋعا ىقپالداسۋى ءتيىس. وسى ورايدا ەلىمىزدە تەرىس پيعىلدى ءدىني اعىمداردىڭ الدىن الۋ، ازاماتتاردىڭ ءدىني ساۋاتىن ارتتىرۋ جولىندا بىرقاتار شارالار جاسالۋدا. مەملەكەت ەلدەگى ءدىني احۋالعا بەي-جاي قاراماۋ كەرەكتىگىن ءتۇسىنىپ، ءدىن ىستەرى اگەنتتىگىن قۇرىپ، «ءدىني قىزمەت جانە ءدىني بىرلەستىكتەر تۋرالى» جاڭا زاڭ قابىلدانىپ، جۇمىس جاساي باستادى. سونىمەن قاتار، 2008 جىلدان باستاپ ورتا ءبىلىم بەرەتىن مەكتەپتەردىڭ 9-سىنىپتارىنا «ءدىنتانۋ نەگىزدەرى» ءپانى ەنگىزىلگەن ەدى.  قازىر بۇل ءپان «ءدىنتانۋ جانە زايىرلىلىق نەگىزدەرى» دەپ اتالىپ ءجۇر. ال الداعى جىلدارى «ءدىن جانە قوعام» بولىپ وقىتىلماق. الايدا بۇل زايىرلى سيپاتتاعى ءپان بولعاندىقتان جاستارعا ءدىني ساۋاتتىلىق قالىپتاستىرا المايدى. ءدىن تۋرالى مالىمەت بەرۋى مۇمكىن. بىراق بۇل بەلگىلى ءبىر باعىتتا ءدىني كوزقاراستاردى ورنىقتىرمايدى. وعان ءبىزدىڭ ەلىمىزدىڭ زايىرلى سيپاتتاعى مەملەكەت جانە ءدىن قاتىستارى مۇمكىندىك بەرمەيدى. سوندىقتان جاستار ءدىني ىزدەنىستەرىن كوبىنەسە ءدىن سالاسىنداعى مامانداردان، مەشىتتەردەن، ءتىپتى كەزدەيسوق تانىسقان توپتاردىڭ وكىلدەرىنەن نەمەسە ينتەرنەت جەلىلەرىنەن الىپ جاتىر. ال ونىڭ زارداپتارى وراسان ەكەندىگى بارشاعا ءمالىم.

- وسى توڭىرەكتە مەملەكەتتىڭ باستى پروبلەماسى — ءدىن سالاسىندا تۋىنداپ جاتقان تانىمدىق، ساياسي ماسەلەلەر ەكەنى بەلگىلى. ءسىز وسى تاقىرىپتى كوبىرەك زەرتتەپ ءجۇرسىز. ەندەشە، وسىلاردىڭ ىشىندەگى كۇردەلىسى قايسى؟

- جوعارىدا ايتىپ وتكەنىمىزدەي ءدىن دەگەنىمىز - پسيحولوگيالىق قۇبىلىس. ونىڭ استارىندا تانىم، ءبىلىم، سەنىم، باقىت، قورقىنىش سياقتى كوپتەگەن كاتەگوريالار جاتىر. ال جالپى ادامدار بۇل تۇيسىكتەردەن تىس ءومىر سۇرە المايدى. سوندىقتان ءدىن ماسەلەسىن مەملەكەت زاڭنامالار ارقىلى رەتتەۋگە تالپىنعانىمەن ءدىني، سەنىمدىك ماسەلەلەردى رەتتەي المايدى. ءتىپتى بۇل مەملەكەتتىك ساياساتتىڭ اياسىنا كىرمەيدى. سوندىقتان دىنگە كەلۋشىلەر كوپتەپ كەزدەسىپ وتىرعان قازىردى ءبىزدىڭ قوعامىمىزدا ازاماتتاردىڭ ءدىني ساۋاتتىلىعنىڭ تومەندىگى مەن قىزىعۋشىلىعىنىڭ جوعارىلىعىن پايدالانعان كوپتەگەن اعىمدار، ونىڭ ىشىندە دەسسترۋكتيۆتى توپتار وزدەرىنىڭ قاتارىن تولىقتىرۋمەن اينالىسۋدا. ال بۇل ازاماتتاردى اتالمىش توپتار ءوز كەزەگىندە وتباسىنا، ەلىنە، ءتىپتى اتا دىنىنە قارسى پايدالانۋعا تىرىسادى. قازىردى الەمدىك ساياسي ۇردىستە ءدىن اتىن جامىلعان ەكسترەميزم مەن تەرروريزمنىڭ بەلەڭ العانىن نازارعا الساق، ءبىزدىڭ قازىرگى قوعام ءۇشىن دە، ەرتەڭگى بولاشاق ءۇشىن دە بۇل ءۇردىس اسا قاۋىپتى.

- كوپ جاعدايدا «ءدىن مەملەكەتتەن بولەك» دەگەن قاعيدانى باسشىلىققا الادى. بۇل ءوزى مۇمكىن نارسە مە؟

- ارينە، ءدىن مەن مەملەكەت ىستەرى قابىسپايدى. ءدىن ءىسى كوبىنە-كوپ ادامنىڭ سەنىمدىك جۇيەسىنە قاتىستى بولسا، مەملەكەت ءىسى جالپىعا ورتاق قاعيدالاردى قالىپتاستىرۋ، ءدىني ۇيىمداردىڭ قىزمەتىن ۇيلەستىرۋ، باقىلاۋ، رەتتەۋ بولىپ تابىلادى. سوندىقتان بۇل تۇسىنىكتە ەشقانداي تەرىس سيپات جوق. بىراق، ءدىن قوعامنان بولەك ءومىر سۇرمەيدى. سوندىقتان  قوعامداعى ءدىن احۋالىنىڭ وڭ باعىتتا قالىپتاسۋى نەمەسە ءدىني بىرەگەيلىك، رۋحاني تۇتاستىق مەملەكەت ءۇشىن دە وتە وزەكتى ماسەلە. سەبەبى، دىنگە، ءدىني سەنىمدەرگە بولىنگەن ەلدەرگە ءارتۇرلى ساياسي كۇشتەر ارالاسقان كەزدە ءدىني سەنىم الاۋىزدىعىن قوزدىرادى. بۇل ەڭ تەرەڭ دۇشپاندىققا اينالادى. سەنىمى بولەك بولسا، تۋعان باۋىرلار ءبىر-ءبىرىن ايىپتاپ قارۋ كوتەرۋى دە ىقتيمال. ونىڭ ۇستىنە ەلىمىزدىڭ كوپ كونفەسسيالى، كوپ ەتنوستى ەل ەكەندىگىن نازارعا الاتىن بولساق، الەمدەگى وسى تاقىرىپتاعى دۇربەلەڭ ەلىمىزدى اينالىپ وتپەسى انىق. سوندىقتان دا قازىرگى كەزدە مەملەكەتتىڭ دىنگە قاتىستى زاڭنامالارىنىڭ بارلىعىنا دەرلىك جەتىلدىرۋلەر جاسالىپ جاتىر. بۇل - كەزەك كۇتتىرمەيتىن وڭ شەشىم. قازىرگى ءدىني جولدا جۇرگەن ادامدار وزدەرىنىڭ سەنىمىن تەك قۇدايمەن اراداعى دانەكەر عانا دەپ تۇسىنبەيدى. ءارتۇرلى ساياساتتارعا ارالاستىرادى. بۇل- قاتەرلى جاعداي.

- وسىدان ءبىراز ۋاقىت بۇرىن نايب-ءمۇفتي تەرىس اعىمىنداعىلاردىڭ 90 پايىزى ورىستىلدىلەر دەگەندى ايتقان ەدى. نەلىكتەن؟ مەشىتتەردە ورىس تىلىندە ۋاعىز ايتقىزۋ بۇل ماسەلەنى شەشە الا ما؟

-  وسى ماسەلە بويىنشا قازىرگە شەشىمدەر قابىلدانىپ، ارنايى يمامدار ازىرلەيتىن وقۋ ورنىندا ورىسشا توپتار اشىلىپ جاتىر. بۇل ماسەلەنى تولىق شەشپەگەنىمەن، مەشىتتەردەگى تەك قازاق تىلىندە ايتىلعان ۋاعىزداردى قانا تۇسىنە المايتىن، ءارتۇرلى ينتەرنەت مالىمەتتەرىنەن ءدىندى ۇيرەنىپ جۇرگەن ورىس ءتىلدى مۇسىلمان جاماعاتىنا جول تاۋىپ، ولارمەن ءتىل تابىسۋعا دانەكەر بولارى انىق. بىراق بۇل تۇراقتى تەندەنتسيا دەۋگە كەلمەيدى. سەبەبى، ورىس ءتىلدى ازاماتتاردىڭ باسقا اعىمنىڭ سويىلىن سوعۋى مەشىتتەگى قازاق ءتىلىن تۇسىنبەگەندىكتەن ەمەس، وتباسىندا ءوزىنىڭ ۋىزىنا قانىپ سالتىن ساقتاماۋىنان، انا تىلىندەگى رۋحاني تاربيەگە قانىق بولماۋىنان، جالپى پوستكەڭەستىك ەلدەرگە ارنالىپ تەك ورىس تىلىندە جارىق كورەتىن كوپتەگەن وسى باعىتقا قاتىستى ادەبيەتتەردىڭ كەڭ تارالۋىنان تۋىنداپ وتىرعان ءۇردىس.

- اڭگىمەڭىزگە راحمەت!

سۇحباتتاسقان زارينا ادىلبەك

Abai.kz