ءوز الدىنا ءبىر پلانەتا سياقتى بولىپ جاتقان سارى ارقانىڭ سايىن دالاسىنىڭ بەتپاق جاق بەتىندە اقدالا دەگەن ءبىر جالپاق جازىق بار. ءجاي جازىق ەمەس، كەي جىلدارى بولاتىن قۋاڭشىلىقتان قىسىلعان  بارشا جۇرتقا ازىق بەرەتىن عاجايىپ جەر ول. سەبەبى وندا تابيعاتتىڭ نەبىر تارشىلىعىنا بوي بەرمەي جەلكىلدەپ ءوسىپ، جايىلىپ كەتە بەرەتىن سەلەۋ دەگەن ءبىر وسىمدىك بار. وعان ىستىق-سۋىعىڭىز ءبارى ءبىر. قاشان كورسەڭ جايقالىپ تۇرعانى.

سەلەۋلى جازىقتىڭ ايلى تۇنگى كورىنىسى ءتىپتى عاجاپ. مىڭداعان-ميلليونداعان سەلەۋدىڭ  اي ساۋلەسىنە مالىنعان كۇلتەلەنگەن باسى سامال جەلمەن شايقالىپ، تۇتاسا تەربەلگەندە بەينە ءبىر تەڭىزدىڭ جاعاسىندا تۇرعانداي اسەر الاسىز. اي ساۋلەسى استىندا اۋناپ ءتۇسىپ جاتقان قيساپسىز مول تولقىندار. ءتاڭىرىنىڭ الىپ تاباعىنىڭ كەمەرىن تولتىرىپ، كەمەلىنە كەلتىرىپ ايدىنىنا كوز جەتكىسىز بالقىعان اق كۇمىس شىمىر-شىمىر قايناپ جاتقان سەكىلدى.

مەنىڭ اقسەلەۋ اعامنىڭ  ىشكى جان دۇنيەسى دە كىرشىكسىز اپپاق، رۋحاني بايلىعى دا قاۋعاڭدى قانشا سالساڭ ورتايمايتىن وسىنداي قيساپسىز مول ەدى-اۋ، شىركىن! باسقانى قايدام ءوز باسىم زاتىنا ساي قىلىپ اتىن قالاي تاۋىپ قويعان دەپ تاڭ قالۋمەن بولاتىنمىن. بولمىسىن بىلاي قويعاندا، ءتىپتى ءبىتىمىنىڭ ءوزى وسى ءبىر دالانىڭ دارا ءشوبىن ەسكە تۇسەر ەدى. بىلۋىمىزشە اكەسى سلان جارىقتىق سوعىسقا اتتانىپ بارا جاتىپ قۇرساقتا قالىپ بارا جاتقان قاراعىنا وسىلاي دەپ ات قويىپ كەتىپتى. اتالارىنان ارعىسى نايمانتاي، بەرگىسى بايعوزى سەكىلدى   ايبىنى اسقان  باتىرلار شىققان سلەكەڭە سولاردىڭ ارۋاعى سىبىرلاپ، ايان بەردى مە ەكەن ، ات قانا قويماي، التىن  ايدار دا تاعىپ كەتكەن سياقتى.

ءبىز ءومىرىمىزدىڭ دەنىن جات جۇرت بيلەگەن جۇتاڭ زاماندا، رۋحاني قۋاڭشىلىقتا وتكىزدىك قوي. ول كەزدە وزگەسىن بىلاي قويعاندا  ءوز تىلىڭدە سويلەپ، ءوز ۇلتىڭنىڭ اتىن اتاۋدىڭ ءوزى ءبىر مۇڭ بولاتىن. سول ءبىر قىتىمىر زاماننىڭ وكپەك جەلى وكپەڭدى قىسىپ، جانىڭدى كۇيدىرىپ، قانىڭدى كەپتىرگەندە  اقسەلەۋ سياقتى اسىل دا باتىل اعالارىمىزدىڭ جازعاندارىمەن تاڭداي ءجىبىتىپ، جانىمىزدى ءبىر شاقىرىپ الاتىنىمىز راس ەندى.

ول كەزدە اسىرەسە تامىرىمىزدىڭ تارتىلىپ، تاريحىمىزدىڭ كوپە-كورنەۋ كومىلىپ بارا جاتقان كەزى. رەۆوليۋتسياعا دەيىن ءتىپتى مىناۋ كەڭ دۇنيەدە قازاق دەگەن حالىق مۇلدەم بولماعان سەكىلدى. بولسا دا قويىن قۇرتتاپ، ايرانىن ۇرتتاعاننان باسقا تۇك بىتىرمەپتى باتشاعارلار. وسىنداي كەساپات پىكىر مەن جارىمجان يدەولوگيانى بۇزۋعا اقاڭ سياقتى الىپتار بولماسا، ەكىنىڭ ءبىرىنىڭ باتىلى بارا بەرمەيتىن كەز ەدى ول.

اعامىزدىڭ ەل تاريحىنا تابان تىرەپ جازعان العاشقى سۇبەلى ەڭبەگىنىڭ ءبىرى «كۇمبىر-كۇمبىر كۇمبەزدەر» دەگەن كىتابى ەدى. تالاپ الىپ وقىدىق. قۇداي-اۋ، انالار ايتقانداي ەمەس، بىزدە دە  ەل قامىن جەگەن ەستيارلار  مەن جولبارىس جۇرەكتى، قۇرىش بىلەكتى باتىرلار، نەبىر ەلىم دەپ ەڭىرەگەن ەرلەر بارشىلىق ەكەن عوي. حالقىمىز دا قاراپ قالماي دارحان دالا تورىندە ولارعا نەبىر  ەسكەرتكىش سوعىپ، ريزاشىلىعىن ءبىلدىرىپ وتىرىپتى. باسقالاردان بىزدە كەم ەمەس ەكەنبىز. ەندەشە ەسىمىز كەتىپ، ەڭسەمىز تۇسەتىن ءجونىمىز جوق ەكەن. ءسويتىپ بۇل كىتاپ كۇمبىر-كۇمىر سوعىلعان قوڭىراۋداي بولىپ، كوڭىلىمىزدى وياتىپ، كوزىمىزدى اشتى. ال اعامىز بولسا رۋحاني دۇنيەمىزدى دۇبىرلەتىپ، كوسىلە شابۋدان ءبىر تانعان ەمەس. ءسوتىپ سەيدىمبەكوۆتىڭ ونسىز دا سورايعان بويى باياعىنىڭ باتىرلارىنشا  كوز الدىمىزدا كۇن ساناپ ءوسىپ  زورايا بەردى. ونىڭ اتاعى الىسقا كەتىپ، الىپقا اينالعانى سونشا، ول كەزدە رەسپۋبليكانىڭ باس جۋرنالىندا اجەپتەۋىر قىزمەت ىستەيتىن مەن جەرلەس اعامىزدىڭ قاسىنا بارىپ، قول قۋسىرىپ سالەم بەرۋدەن دە قايمىعاتىنمىن.

ايتپاقشى ءبىر كۇنى الدىنا بارعان ەكەنمىن عوي. وندا اقاڭنىڭ «ءبىلىم جانە ەڭبەك» جۋرنالىنا باس رەداكتورى بولىپ كەلگەن كەزى بولاتىن. پارتيالىق باس باسىلىمنىڭ قاتىپ قالعان قاساڭ جازۋىنان جالىقتىم با، قىڭقىلداپ كەلىپ قىزمەت سۇراعانىم بار.  كەلىپ وتىرعان ورگانىم ۇناماي كەرى اينالدى-اۋ دەپ ويلايمىن بۇل كۇنى. ايتەۋىر جەرلەس اعام جىبىگەن جوق. جەرشىلدىككە، اعايىنگەرشىلىككە سالىنبادى. ول دا بيىكتىگىنىڭ ءبىر بەلگىسى ەكەن-اۋ!

بۇرىنعى بۇرىنعى ما، ەندى ءتىپتى ماڭايىنا جولامايتىن بولدىم. بىراق تۋرا بيدەي تۋعانىن تانىمايتىن اعاما تاعى ءبىر بارۋعا تۋرا كەلدى. ءبىر كۇنى رەداكتسيانىڭ تاپسىرماسىمەن اتاقتى اكادەميك الكەي مارعۇلانعا بارىپ جولىقتىم.

-قاراعىم، سەن اقسەلەۋ سەيدىمبەكوۆ دەگەن ءجۋرناليستى بىلەسىڭ بە؟-دەپ سۇرادى ول كىسى اڭگىمەمىز اياقتالعان سوڭ،- ول جىگىت تاريحتىڭ ءدانىن ارشىپ، تەرەڭ تۇيسىكپەن جازادى. ءبارىن وقىپ ءجۇرمىن. ايتشى، ماعان كەلىپ كەتسىن.

الەكەڭدەي عۇلامانىڭ سالەمىن قالاي جەتكىزبەيسىڭ، امال جوق  تاعى باردىم. انانداي ادامنىڭ اتىن  اتاپ سۇراعانىن ەستىگەندە ەلپىلدەمەسە دە جەلپىلدەيتىن شىعار دەپ ويلاعام. جوق، سول بۇرىنعى  قالپى. كىرپىگىن دە قاقپاستان باسىن ءسال يزەدى دە قويدى.

ءبىر شاڭىراقتىڭ استىندا ىستەيمىز عوي. تالاي بەتپە بەت كەلىپ قالىپ ءجۇردىم. بىراق ودان كەيىن «باردىڭىز با؟» دەپ باتىلىپ بارىپ سۇراعان ەمەسپىن.

مىنە، مەنىڭ الدىمدا اقاڭنىڭ ايگىلى التى تومدىعىنىڭ 2-ءشى كىتابى جاتىر. سونىڭ ىشىندە بەرىلگەن كۇندەلىگىنىڭ 1985 جىلدىڭ 21-ءشى شىلدە كۇنگى جازباسىنىندا ول الەكەڭ تۋرالى ءبىراز تولعانىپتى. ونىڭ عۇلامانىڭ كوزى تىرىسىندە وزىمەن، ودان كەيىن ەڭبەكتەرىنەن قول ۇزبەگەنى انىق سەزىلىپ تۇر. وعان  وسى جازباسىندا: «الكەي مارعۇلان ءوزىنىڭ بارشا بولمىسىمەن ورتا عاسىر ەنتسيكلوپەديستەرىن ەلەستەتەدى. ال ول كىسىنىڭ ادام رەتىندەگى بولمىسى ناعىز اۋليەلىك قالىبىمەن قايران قالدىراتىن» دەپ تولعانعانى ايقىن كۋا.

اعامىزدىڭ كوپ تومدىعىن اقتارىپ وتىرىپ «اقان مەن اكادەميك» دەگەن شاعىن اڭگىمەسىن كەزدەستىرگەنىم بار. وندا جىلقى قاراي شىققان اقان دەگەن بالا تاۋ ىشىنەن جارتاس تولى سۋرەتتەر مەن بەلگىسىز تاڭبالاردى كورىپ، كەيىنىرەك ولار تۋرالى الماتىداعى الكەي مارعۇلانعا حات جازىپ جىبەرەدى. جاز شىعا «دارات تاۋىنىڭ بويىنا الكەي مارعۇلان باستاعان ەكسپەديتسيا كەلىپ، شاتىرلارىن قۇرىپ تاستاپتى» دەگەن حابار دۇڭك ەتە قالادى. ۇزاماي بۇلاردىڭ ۇيىنە الەكەڭنىڭ ءوزى كەلىپ اقاندى ەرتىپ كەتەدى. «كەيىن الگى تاسقاشاۋ سۋرەتتەرى الەكەڭنىڭ عىلىمي كىتاپتارىنا باسىلىپ، بايتاق ەلگە ءمالىم بولدى» دەپ اياقتالادى اڭگىمە. مۇنداعى اقان بالا اقسەلەۋدىڭ ءوزى ەكەندىگىنە كۇمان جوق. ال اعامىزدىڭ ەلدە جوق ەرەكشە ەسىمى عالىمنىڭ ەسىندە ساقتالىپ قالعانى دا داۋسىز. كەيىن ونىڭ ءباسپاسوز بەتىندە ۇزدىكسىز باسىلىپ جاتاتىن تانىمى زور، بەرەرى مول ماتەريالدارىنىڭ سوڭىنداعى نىسپىسى تۋمىسىنان زەرەك عۇلامانىڭ كوزىنە وتتاي باسىلعان عوي. ال ولاردىڭ ارسىنداعى ەرتەدەن باستالعان  تانىستىقتىڭ ءۇزىلىپ قالعان ءتىنىن قايتا جالعاپ جىبەرۋگە  سەبەپكەر بولعانىما  ماقتانمىن بۇگىندە. بۇل تانىستىق ۇلتىمىز ءۇشىن نەبىر ماۋەلى جەمىسىن توككەنىنە ەشبىر كۇمانىم جوق.

اقاڭ بولسا سول كەزدەگى قاساڭ يدەولوگيانىڭ قاتىپ قالعان قالىڭ توڭىن ءجىبىتىپ، ءوزى باسقارىپ وتىرعان جۋرنال بەتىندە قازاق تاريحىنىڭ قاتپارلارىن قوپارىپ، تەرەڭىنەن قاۋزاۋدان  ءبىر تانبادى. ۇمىت بولۋعا اينالعان ۇلتىمىزدىڭ يگى جاقسىلارىنىڭ، حالقىمىزعا يگىلىگى تيگەن بايلار مەن باعىلاندارىنىڭ، ەل قورعاعان باتىرلاردىڭ اتى اتالىپ، اتتارىنا قايتا مىنگەندەي بولدى. «ءبىلىم جانە ەڭبەكتى» ەندى ەڭبەكتەپ ءجۇرىپ ىزدەيتىن بولدىق. ءار بەتىن قۇنىعا وقىپ شىعامىز. وقىعان سايىن ەسىمىز جيىلىپ، ەڭسەمىز بيىكتەي تۇسەدى. بىراق بۇل قۋانىشىمىز ۇزاققا بارمادى. «سەيدىمبەكوۆتى ورنىنان الىپتى» دەگەن سۋىق حابار جان-ءتانىمىزدى قارىپ تۇسكەندەي بولدى. انەكي، سول كەزدەگى ساياساتتىڭ سيقى.

اسىل اعامىز ءوزىنىڭ اتىنا زاتى ساي ەكەنىن سول كەزدەرى تاعى ءبىر كورسەتتى. ارقانىڭ اق سەلەۋىندەي ءومىردىڭ ىستىق-سۋىعىنا بىردەي شىداس بەردى. ارقانىڭ اق سەلەۋى مەن ادامنىڭ اقسەلەۋىنىڭ قاباتتاسا شەندەسىپ، ەڭ جاقىن كەلگەن كەزى وسى تۇس-اۋ، ءسىرا. «الماس پىشاق قىن تۇبىندە جاتپايدى» دەگەن راس ەكەن. ءبىر جىل ءوتتى مە، جوق پا،  «سەيدىمبەكوۆ عىلىم جولىنا ءبىر جولا ءتۇسىپ، كانديداتتىق ديسسەرتاتسياسىن قورعاپ تا تاستاپتى» دەگەن حابار دا جەتتى. تاقىرىبى قازاقتىڭ قارا ولەڭى جايىندا كورىنەدى. اقيىق اقىنىمىز مۇقاعالي ماقاتاەۆ «قازاقتىڭ قاسيەتتى قارا ولەڭىن، ۇستىنە شەكپەن جاۋىپ قايتارسا» ەندى اقسەلەۋ سەيدىمبەكوۆ ونىڭ ۇستىنە التىن جاعالى  قامقا تون كيگىزدى. بۇل ەڭبەگىن ول دوكتورلىققا دەيىن جەتكىزگەنى كوپشىلىككە ايان.

ونىڭ وسىنداي قامكوڭىل بولىپ جۇرگەن كەزىندە ءبىر جەردە بىرگە بولىپ قالعانىمىز بار. بارىمدى سالىپ اڭگىمە ايتىپ، «قيادان شاۋىپ، قيسىنىن تاۋىپ» كوڭىلىن كوتەرىپ، ءبىراز كۇلدىردىم دە. «ءوي، مىناۋ ءبىر اڭگىمە بىلەتىن بالا ەكەن عوي» دەگەندەي تۇڭىش رەت ماعان جىلى قارادى سول جولى.

دەگەنمەن اقاڭنىڭ  سونشاما زارىقتىرعان ىستىق ىقىلاسى مەن قىزۋى مول قۇشاعىنا استانامىز الماتىدان امولاعا اۋىسىپ كەلگەندە بارىپ بىراق كەنەلدىم.  نامازالى، نەسىپبەك، ءجۇرسىن مەن تۇرسىن ءھام جانبولات سياقتى كۋرستاس دوستارىم دا بۇل ۇلى كوشتەن قالماي «جاسايمىز جاڭا دۇنيە» دەسىپ ارقىراپ جەتتى ارقاعا. بۇلاردىڭ ءبارى دە اعامىزدىڭ اق جايلاۋىنا مەنەن بۇرىن قول جەتكىزىپ، اق ۇيلەرىن جاعالاي تىگىپ باياعىدا-اق  قونىستانىپ العان.  ال  ىلكىمدى دوسىم نەسىپبەك  بولسا قىزمەتكە ىلىنەر-ىلىنبەستەن-اق  قارا نارداي اعاممەن قارتا ساپىرىسىپ جۇرەتىن. مىنە، وسىلاردىڭ ارقاسىندا ارمانداي بولعان اق كوكەممەن ەتەنە ارالاسۋدىڭ ءساتى ءتۇستى.

سول كەزدە جاڭا استانادا  ەۆرازيا ۋنيۆەرسيتەتى شاڭىراق كوتەرىپ، وعان ءبىر كەزدەگى ۇستازىمىز مىرزاتاي جولداسبەكوۆ اعامىز باسشى بولىپ كەلدى. الگى اتاعان دوستارىمنىڭ كوبىسى وعان قوسشى بولىپ جەتتى. «استانا اۋعان جەرگە ىرىس اۋادى» دەگەن راس ەكەن،  سولاردىڭ قاي-قايسى دا جاڭا جەردە جامان بولعانى جوق. بەرەكەلەرى تاسىپ، اتاقتارى اسپاندادى. ال اقسەلەۋ اعامىز بولسا جۋرفاكتىڭ جەتكەشىسى. ءتۇرلى كەزدەسۋ، وتىرىستاردا ءجيى باس قوسىپ، كوڭىل ءتۇيىستىرىپ تە قالامىز.

مەنىڭ ءبىر دارىگەر دوسىمنىڭ ايتۋىنشا بارلىق ادام بالاسى ەكى تۇرگە بولىنەدى ەكەن. ونىڭ ءبىرىنشىسى – بيوۆاپير، ەكىنشىسى بيودونور دەپ اتالاتىن كورىنەدى. العاشقىسىنىڭ الدىنا بارساڭ بىلدىرتپەي  كەۋدەڭدەگى بار قۋاتىڭدى وزىنە سورىپ الىپ، قۋراعان جاپىراقتاي قالتىراتىپ قويادى ەكەن. ال ەكىنشىسى، بۇعان كەرىسىنشە، بۇكىل جان دۇنيەڭدى شۋاققا بولەپ، جارقىراتىپ جىبەرەتىن كورىنەدى. مەنىڭ اقسەلەۋ اعام تۋرا وسىنداي ەدى. جۇعىسىپ كەتسەڭ جانىڭنىڭ جىرتىعىن جاماپ، جوعىڭدى بۇتىندەپ، جادىراتىپ جىبەرەتىن. بىلمەيتىن نارسەسى جوق. اسىرەسە قازاقتىڭ سالت-ءداستۇرىنىڭ، ءان-كۇيىنىڭ اسقان بىلگىرى ەدى-اۋ اعامىز. بىردە ءمىنىپ كەلە جاتقان  ماشينامىزدىڭ راديوسىنان ارداق بالاجانوۆا قارىنداسىمىز «قارا جورعا، تۇسسەڭ قولعا، كەتەر ەم، ءمىنىپ الىپ، الىس جولعا» دەپ ءوزىنىڭ ەرەكشە داۋسىمەن عاجايىپ ءبىر ءان ايتىپ بەردى.

-ءاي، شىركىن-اي،-دەدى اقاڭ ءان اياقتالعان سوڭ،- مەن مادەنيەت ءمينيسترى بولسام، مىنا قىزعا ءدال وسى ءانى ءۇشىن عانا «حالىق ءارتىسى» اتاعىن بەرەر ەدىم!

بۇل ەندى ۇلتىمىزدىڭ جانىنىڭ جايلاۋى، ءتىپتى التىن ۇياسى سانالاتىن  ءان ونەرىنىڭ ورىسىنە توپان سۋ قاپتاپ، جاستارىمىزدىڭ «اسپانعا قاراپ، جۇلدىزدى ساناي» باستاعان كەزى ەدى.

اعامىزدىڭ سەگىز قىرلى، ءبىر سىرلى ەكەنى بەلگىلى. ول كىسىنىڭ قامشى-جۇگەن ءورىپ، ءتىپتى كوڭىل حوشى كەلگەن دە دومبىرا دا جاساپ تاستايتىنىن ەستيتىنبىز. جانە ول دومبىرانى شەرتىسى قانداي. ال قارتا ويىنىنا قۇمارلىعى ءتىپتى بولەك. اعامىزدىڭ ءتىپتى ىشىمدىك ىشكەنى دە بولەكشە ەدى. فۋجەردى تولتىرىپ بىراق تارتاتىن دا ودان كەيىن جايىنا قاراپ وتىراتىن. ول مىنەزىن بىلمەيتىن كەيبىرەۋلەر ويماقتاي ريۋمكا ۇسىنسا قايتارىپ تاستاپ، ءوزى فۋجەر ۇسىناتىن. بۇعان تۇسىنبەي ساسقالاقتاعان الگى ادام جاناشىرلىق جاساپ ازداپ قانا تارتىنا قۇيسا، اقاڭ ءبۇيىرلى ىدىسىنىڭ اۋزىن جاقىنداتىپ: «قۇي،قۇيساڭشى، مەن رۋلدەمىن عوي» دەۋشى ەدى ءتىپتى تاڭقالدىرىپ. بولدى، ودان كەيىن وتىرىس بويى ولتىرسەڭ دە تاتىپ المايدى.

ال تاسقاياققا دەگەن قۇمارلىعى ءتىپتى ويساڭ.  شاقىرساڭ  بولدى، تاياعىن الىپ جەتىپ كەلەتىن. قۇداي ۇرعاندا مەن وسى تاسقاياعى قۇرعىردى قاقپايدى ەكەنمىن. ءتىپتى ءالىپتى تاياق دەپ بىلمەيمىن. كەيىنەن بارىپ بەرتىندە  ۇيرەندىم. العا وزىپ ايتا بەرەيىن، وعان قويشىقارا اعامنىڭ قامشىلاۋى سەبەپ بولدى. بىردە ول كىسىنىڭ دوستارىم ويناپ جاتقاندا ۇستەل جانىندا سوستيىپ تۇرعان مەنى كورىپ «وۋ، مۇنىڭ قالاي سەنىڭ، ءوزىڭدى جاقسى كورەتىن، ءوزىڭ دە قۇرمەت تۇتاتىن اقسەلەۋ اعاڭنىڭ جاقسى كورەتىن ويىنى ەمەس پە ەدى بۇل» دەگەنى. شىمبايىما باتىرىپ، شىمشىپ ايتتى. سودان قاناعاتتىڭ جەڭىسى دەگەن اۋىلدىڭ جىگىتىن ەرتىپ الىپ، ءبىر قىس ويناپ، اجەپتاۋىر ۇيرەنىپ الدىم. بۇگىندە نەسىپبەكتى جەڭەمىن. تۇرسىندى تۇرالاتىپ، جۇرسىنگە جەتىپ قالعان جايىم بار. ال نامازالىنى ۇتسام، مەن ءۇشىن 9 ماي – جەڭىس كۇنى سول كۇنگە دەرەۋ اۋىساتىن بولادى.

ال ەندى اڭگىمەمىزدىڭ جۇيەسىنە قايتا اۋىسساق، بىزدەردى جاقىنداستىرعان وسى بيليارد بولدى. ويىن ۇستىندە نەبىر قالجىڭ قارشا بوراپ، تالاي سىر شەرتىلەدى. ايتىلمايتىن اڭگىمە جوق. بىردە اعامىز ەكەۋىمىز باسقالاردان وڭاشالاۋ وتىرىپ ءبىراز سىر شەرتىستىك. اڭگىمەنىڭ وزەگى  جىلقى جايلى بولدى. اڭگىمەنىڭ اسەرى مە، قىزا-قىزا كەلىپ، اعاما باياۋلاتىپ «ەكى جيرەندى» سالىپ بەردىم. بۇل ءاندى شىعارعان جۇسىپبەك ايماۋىتوۆ دەگەن دە اڭگىمە بار. سول اسەر ەتتى مە، ايتەۋىر ول الدەبىر تۇڭعيىق ويعا شومىمىپ وتىرىپ تىڭدادى. اقاڭنىڭ الدىندا ءان سالىپ جۇرگەن جۇرەگىمنىڭ تۇگى بار ەكەن عوي دەپ ويلايمىن بۇگىندە.

-ويپىرىم-اي، سەن ەكەۋمىز شاجاعاي وزەنىنىڭ ەكى جاعىندا قۇرىق ۇستاپ، قۇراۋلاپ ءجۇرىپپىز-اۋ،- دەدى سونسوڭ.

-ءيا، ءبىز جايلاعان سۇربيە وزەگى سوزىلىپ بارىپ سارىبۇلاققا قۇلايدى عوي. ول بارىپ باتپاق سۋعا قۇيادى. باتپاق سۋدىڭ سول جاعىندا قوڭىرقۇلجا، سارى قۇلجا تاۋلارى. وڭ جاعىندا الاقۇنان بولسا، الىستان مۇنارتىپ ايعىرۇشقان دا توبە كورسەتەر ەدى. وزىڭىزدە بىلەسىز، ءبىر بايدىڭ جاۋدى الىستان سەزەتىن تەكتى ايعارى وسى تاۋدىڭ باسىنا شىعىپ ەل مەن جەردى كۇزەتىپ تۇرادى ەكەن دەيدى عوي. تاڭ الدىندا قالعىپ كەتكەن جانۋار كەلىپ قالعان جاۋ دۇبىرىنەن سەلت ەتىپ ويانىپ، ادەتتەگىدەي ارقىراپ كىسىنەۋگە مۇرشاسى دا كەلمەي، تاۋ باسىنان اۋىلعا قاراي بىراق قارعيدى عوي...

مەن ءار وزەن- سۋدىڭ اتىن ايتقان سايىن اقاڭنىڭ ءجۇزى بال-بۇل جايناپ، ايرىقشا تولقىدى.

-ءاي، سەن  ادامدى جىلاتاسىڭ ەندى،-دەدى سونسوڭ. بەت الپەتىنە قاراسام، بۇكىل تۇلا بويى ەلى مەن جەرىنە دەگەن سارىتاپ ساعىنىشقا تولىپ، بۋىنى بوساپ بۋلىعىپ وتىر ەكەن.

مەن تۋعان جەر كيىك دەگەن كىشكەنتاي عانا ستانسا. وسى ءبىر الاقانداي اۋىلدان سىدىق مۇقامەدجانوۆ پەن سوفى سماتاەۆ دەگەن ادەبيەت پەن ونەردىڭ ورەن جۇيرىكتەرى قاتار شىققان. جالپى شەت اۋدانىن كۇيشىلەر ەلى دەيدى عوي. سول شەرتپە كۇيدىڭ سوڭعى ساڭلاعى بەگىمسال دا وسى اۋىلدان. ال قازاقتىڭ العاش دومبىرا الىپ ساحىناعا شىققان ءانشى قىزى ءلازات سۇيىندىكوۆا بولسا مەنىڭ جاقىن ناعاشىم. ال ەندى اۋلىمىزدىڭ اتاعىن اسپانعا كوتەرىپ تۇرعان ءبىر تۇلعا بار.  كەنەسەرىنىڭ باس باتىرى اتاقتى اعىباي دا وسى جەردىڭ تۋماسى. ونىڭ شوبەرەسى تارعىننىڭ بالالارىمەن مەكتەپتە بىرگە وقىدىق. اقاڭ بولسا وسى تارعىن اتامىزدىڭ قولىندا جىلقى باققان. ءبىزدىڭ اۋىل مەن كورشى جاڭارقانىڭ قىزىلتاۋ سوۆحوزىنىڭ جەرى ورىستەس، قويى قورالاس، ادامى ارالاس ىرگەلەس جاتقان ەلمىز. اقسەلەۋ اعامىزدىڭ جاڭارقا مەن شەت اۋداندارىنىڭ قۇرمەتتى ازاماتتىعىن قاتار يەلەنىپ وتىرعانى تەگىن بوماسا كەرەك.

-تارعىن اتامىز بۇركىت ۇستايتىن. بويى بيىك ادام ەدى عوي،-دەدىم اڭگىمەنىڭ بەتىن بۇرىپ. اقاڭ جايناپ سالا بەردى. ونىڭ ءوزى دە ەكى مەترگە جۋىق. الگى كوكتەمدە كەلەتىن شۋاعى مول ەڭ ۇزاق كۇندەردى قازاق «ۇزىن سارى» دەيدى عوي. تۋرا وسى كىسىگە قاراتىپ ايىلعانداي.

- مەنىڭ بويىمدى كورىپ وتىرسىڭ عوي،- دەدى سونسوڭ،- ال قاتار تۇرا قالعانىمىزدا ول كىسى مەنەن ءبىر باس بيىك بولاتىن.

سوندا دالا باتىرىنىڭ بويى قازىرگى جەر-جاھاننىڭ تۇلعالىسى اتانىپ جۇرگەن شۆارتسەنەگەردەن ارتىق بولماسا كەم بولماعانى عوي. باتىر مالداس قۇرىپ وتىرعاندا توبەسى كيىز ءۇيدىڭ كەرەگەسىنەن اسىپ، جابىعىنا جەتىپ وتىراتىن كورىنەدى،- دەپ اكەم ايتۋشى ەدى. سول ءسوز راس بولدى.

استاناداعى كەنەسارى كوشەسى ستاديوننان باستالادى. ستاديون بولسا ءبىر كەزدە ونىڭ ءوزى ويران سالعان كازاكتاردىڭ بەكىنىسىنىڭ ورنىندا تۇرسا كەرەك. ال وسى كوشەمەن اعىباي، بۇقارباي، بۇعىباي باتىرلار كوشەلەرى قاپتالداسىپ جاتىر.  ازاتتىق ءۇشىن الىسقان كەنەسارى بابامىزبەن سوڭىنا دەيىن بىرگە بولعان ولار ءالى كۇنگە شەپ قۇرىپ ازاتتىعىمىزدىڭ سيمۆولى استانامىزدى كىرپىك قاقپاي كۇزەتىپ تۇرعان سياقتى بولىپ  ەلەستەيدى ماعان. ال ايرىقشا ساتىمەن شەشىلگەن  بۇل يگىلىكتى ءىستىڭ باسىندا سول كەزدە قالانىڭ ونوماستيكالىق كوميسسياسىنىڭ مۇشەسى بولعان اقسەلەۋ اعامىزدىڭ تۇرعانى كۇمانسىز. قولتاڭبا ءسوزسىز سونىكى.

جالپى بەلدىگىمىزدى بەكەم بۋىپ، ەلدىگىمىزدى تانىتۋ جولىنداعى اقاڭنىڭ تىندىرعان ىستەرى جوعارىدا مەن اتاعان تاۋلار سياقتى شوعىر-شوعىر. مەنىڭ زامانداستارىمنىڭ ىشىندە ءبىر ءوزى ءبىر ينستيتۋتتىڭ جۇمىسىن اتقارعان ءۇش ادام بار. ونىڭ بىرەۋى كەشەگى وتكەن اسقار ەگەۋباەۆ بولسا، ەكىنشىسى بۇگىنگى ەڭبەگى ەلەنبەسە دە ەل ءۇشىن ەڭىرەپ جۇرگەن تۇرسىن جۇرتپاي عۇلاما. ال سولاردىڭ بىرەۋى دە بىرەگەيى اقسەلەۋ سەيدىمبەكوۆ ەكەندىگىنە ەشكىمنىڭ شاگى جوق بولار. ول كىسىنىڭ ءوزى قۇراستىرىپ كەتكەن التى تومدىعى ەلىمىزدىڭ ەرەن قابىرعاسىنىڭ التى كىرپىشى، رۋحاني دۇنيەمىزدىڭ التىن ساندىعى دەسە بولار.

سوڭعى كەزدە «ارقانىڭ اقسەلەۋى» دەگەن سياقتى تارلاۋ تاقىرىپ قوياتىندار كوبەيىپ كەتتى. اعامىز بۇل كۇندە ارقانىڭ عانا ەمەس، ءتىپتى ءيىسى قازاقتىڭ عانا ەمەس، التى الاشتىڭ ارداعى ەمەس پە! كەزىندە ءبىر باۋىرىمىز ول تۋرالى «التى الاشتىڭ التىن ساقاسى» دەپ جازدى دا. ءدوپ ايتىلعان ءسوز – وسى.

اعامىزدىڭ ورتاسى، جورا-جولداستارى دا كەرەمەت بولدى. وزدەرىن «جەتى جەتىم» دەيتىن ولاردىڭ ءبارىنىڭ دە اكەلەرى وتان قورعاۋ جولىندا شەيىت بولعان. بۇگىنگى جاستاردىڭ ءبىرى بىلەر، ءبىرى بىلمەس، ولار اتاپ ايتساق: ورالحان، بەكسۇلتان، كادىربەك، قۋانىشپاي، كارىباي  مەن سەرىك ءابدىرايىموۆ جانە اقسەلەۋدىڭ ءوزى.  بۇلار ورتەڭگە شىققان كوك شوپتەي قاۋلاپ شىعىپ، سوڭعى ءجۇز جىلدىقتى «قازاق ادەبيەتىنىڭ التىن عاسىرىنا» اينالدىرۋعا ايانباي ات سالىسقان ايتۋلى ازاماتتار ەدى. «قازىر سولاردان ءۇش قارا عانا امان وتىرمىز» دەپ كۇلەدى بۇگىندە اۋزىن اشسا كومەكەيى كورىنەتىن اقكوڭىل اعامىز قۋانىشپاي. ول ءۇش قاراسى بەكسۇلتان مەن كادىربەك جانە ءوزى كورىنەدى. امان ءجۇرسىن اعالارىمىز. ايتپەسە ءبىزدىڭ دە الدىمىز ايقارا اشىلىپ قالاتىن ءتۇرى بار.   ەساعاڭ، نامازالى، نەسىپبەك باستاپ، ەتىستىك ەسىمدەس ءجۇرسىن مەن تۇرسىن جانە ارتىمنان ەرگەن جالعىز قارا  جانبولات ەكەۋىمىز قوستاعان  بىز دە جەتەۋمىز. بۇل كۇندە «جەتى جولاۋشى» دەپ ات قويىپ، ايدار توعىپ، ءبىر كىتاپتى قولعا الىپ وتىرعان جايىم بار، قۇداي قالاسا.

مەنىڭ اۋلىم قاراعاندى قالاسىنان جۇز شاقىرىمداي عانا، باياعى ساكەن وقىعان ءنىلدىنىڭ جانىنداعى جارىق ستانساسىنىڭ ماڭايى. اتاقتى بالۋان- سەرى يمانجۇسىپكە انگە قوسقان بۇعىلى-تاعىلى تاۋىنىڭ باۋرايى. دەمالىستا اۋىلعا بارىپ، دالانىڭ جولىمەن زاۋلاپ كەلە جاتىپ جول شەتىندە قالباڭ-قۇلباڭ ەتىپ وتىرعان الدە ءبىر قۇستى كوزىم شالىپ قالدى. «توقتاشى» دەگەن داۋىسىم قاتتى شىقسا كەرەك، جۇرگىزۋشى تەجەگىشتى وقىس باستى. سەكىرىپ-سەكىرىپ تۇستىك.

-ويباي، مىناۋ بۇركىت قوي!

-قايداعى بۇركىت، اعا، اشەيىن قاراقۇس قوي،-دەپ قولىن سوزا بەرگەن جۇرگىزۋشى جىگىتتىڭ بىلەگىنە الگى قۇستىڭ شەڭگەلىن سالىپ-اق جىبەرگەنى. ارەڭ اجىراتىپ الدىق. ءبىر قاناتى توپشىسىنان سىنىپ، اقسوڭكە بولىپ سورايىپ سۇيەگى شىعىپ تۇر. قۇرتتاماپتى، جاعىمسىز ءيىس تە جوق. جىلقى سياقتى بۇلار دا قۇرتامايدى ەكەن-اۋ. ەكى اياعىن شىجىم جىپپەن قوساقتاپ بۋىپ، قاپقا سالىپ، بارا جاتقان جەرىمىزگە الا كەلدىك. قاپتىڭ اۋزىن اشساق جاۋقاباقتانىپ، شۇڭىرەيە قاراپ، سارى جاعال اۋزىن اشىپ ىسىلداپ ايبات شەگەدى. نە ىستەرىمىزدى بىلمەي، اقىرى اقسەلەۋ اعاما تەلەفون سوقىم.

-ايتىستارىڭا قاراعاندا الداعى بۇركىتىڭ ءبىر جاسار  بالاپانى. تىرنەك دەيدى ونى. تۇلكىگە تۇسكەن بولۋى كەرەك. تۇلكى دە قوقاقتاپ ايبات قىلادى عوي. توپشىسىن شايناپ جىبەرگەن عوي. ەندى الداعى وزىڭە سويىلعان قويدى قىلعىتا بەرمەي سۇرپى ەتىن الىپ، ابدەن اقجەم بولعانشا سۋعا سالىپ قوياسىڭ. بۇل دا بالا سياقتى ءتاتتىنى جاقسى كورەدى. وعان اياماي قانت قوس. سونسوڭ زورلاڭقىراپ اۋزىنا تىعاسىڭدار،-دەپ اعامىز ادەتتەگىدەي باپتانا سويلەپ اقىل بەردى. قۇددى ءبىر كۇندە جاساپ جۇرگەن كاسىبى سياقتى سەنىمدى. ءبارىبىر ارامىزدان قۇستىڭ بابىن تاباتىن ادام تابىلمادى. اقىرى ءبىر رەتىن تابارسىڭ دەپ سول ۇيگە تاستاپ كەتتىك. ال اسقارتاۋداي اعامىزبەن  اقىرعى رەت تىلدەسىپ وتىرعانىمدى مەن بەيباق بىلمەپپىن-اۋ سوندا.

بىرەر كۇننەن كەيىن استاناما قايتىپ ورالىپ، ادەتىمشە ءۇيىلىپ قالعان گازەتتەردىڭ بەتىن اشىپ قالسام، التىن اعام ماعان قارا رامكانىڭ ىشىنەن قارا-اپ تۇر. ءسوتىپ اق كوكەم مىناۋ جارىق دۇنيەنى بىزبەن قوسىپ بىراق كۇندە تاستاپ كەتە باردى. تۇسىنىگى مەن اقىل-ويى ءبىز سياقتى قاراپايىم پەندەلەردەن الدە قايدا جوعارى ازامات قوي. كىم ءبىلسىن، زاماننىڭ ءبىزدىڭ اقىلىمىز جەتپەيتى الدە ءبىر اۋىرتپالىعى جانىن ەزىپ،  جۇرەگىنە اۋىرتپالىق ءتۇسىردى مە ەكەن. ورنى ءالى كۇنگە وپىرايىپ تۇر.

ءوزىنىڭ قۇتتى مەكەنى جاڭارقاسىنا اپارىپ قويدى. قۋ جۇمىستان شىعا الماي،قارالى كوشتەن قالىپ قويدىم. كەيىن كوپەن ەكەۋىمىز ارنايى بارىپ قۇران وقىپ قايتتىق. ءبىر كەزدە «بايگە توبە» دەپ اتالاتىن قىرقانىڭ باسىنا قويىپ، ەرەكشە بەلگى قويىپتى. وندا قىزىلقوڭىر ءمارمار تاسقا «كوكتەگى كۇننىڭ نۇرى مەن جەردەگى ەلىمنىڭ ىقىلاسىنا مەيىرىم قانبادى» دەگەن سوزدەر قاشاپ جازىلىپتى.

-باقيلىققا كەتەتىنىن قۇداي سەزدىردى مە، وسىدان ءبىراز جىل بۇرىن اۋىلعا كەلگەنىمىزدە ماڭگىلىك مەكەنى بولاتىن وسى جەردى ءوزى كورسەتىپ، «بىلاي دەپ جازاسىڭ» دەپ وسى سوزدەردى قاعازعا ءتۇسىرىپ بەرىپ ەدى،-دەيدى ارتىنداعى جوقتاۋشىسى بولىپ جۇرگەن جاقىنىنىڭ ءبىرى - ءىنىسى اسىلحان سەيدىمبەكوۆ. اعامىزدىڭ ارتىندا ءبىر ۇل، ەكى قىز قالعان. ولار دا اكەلەرى دەسە جاندارى قالمايدى. ال ءبىزدىڭ نامازالى وماشەۆ بولسا جىل دا جۋرناليستەر كۇنىنە قارسى بيليارتان اقسەلەۋ سەيدىمبەكوۆ اتىنداعى جارىس ۇيىمداستىرىا ءجۇر. ازاماتقا ايتار العىس مول.

اڭگىمەمىزدى قايعىلى  نوتامەن اياقتاپ، وقىرمانىمىزدىڭ جانىنا قاياۋ تۇسىرمەي،  كادىربەك كوكەمىزدىڭ ازىلىمەن بىتىرگەندى ءجون كورىپ وتىرمىن.

تاۋەلسىزدىك تاڭى اتقان سوڭ جاستارىمىز ەرەكشە رۋحتانىپ، قىزىل قىرعىندى ەسكە تۇسىرەتىن ەسكەرتكىش اتاۋىلىنى الاستاتۋعا كىرىسكەنى ايان. سونداي سەرپىلىستىڭ ءساتتىڭ بىرىندە ءبىر توپ جىگىت «اناۋ  تۇرعان قىزىلداردىڭ قىزىلكوزى دزەرجينسكيدىڭ ەسكەرتكىشىن الماق كەرەك، باتاڭىزدى  بەرىڭىز» دەپ كادىربەككە بارادى عوي. سوندا كادەكەڭ: «ءوي، ونى الاپ اۋرە بولىپ قايتەسىڭدەر، ۇستىندەگى شينەلىن سىپىرىپ الساڭدار بولدى، ول ەسكەرتكىشىڭىز  اقسەلەۋگە اينالىپ شىعا كەلەدى» دەگەن عوي.  ول كەزدە شەگىمىز قاتىپ لەكىتىپ كۇلدىك تە قويدىق. ءار قالجىڭىنىڭ استارىندا قاتپار-قاتپار استار جاتاتىن كادىربەك كوكەمىزدىڭ سول كەزدە -اق  بارىمىزگە ويتامىزىق تاستاعانىن ەندى ءتۇسىنىپ وتىرمىز.

بيىل ارامىزدان الىستاپ كەتكەن اقسەلەۋ اعامىز ءتىرى بولسا 75 -كە تولار ەدى. «ول وزىنە ءوزى قولدان كەلمەس ەسكەرتكىش ورناتىپ كەتكەن» دەپ وسىلاي وتىرا بەرەمىز بە، اعايىن! اعامىز ارامىزعا ەڭسەلى ەسكەرتكىش بولىپ قايتا ورالسا دەگەن يگى تىلەك، ۇكىلى ءۇمىت قوي بىزدىكى. ول وعان ابدەن لايىق جان.

ساۋلەبەك جامكەنۇلى، دوعارىستاعى ادىلەت پولكوۆنيگى، زاڭگەر-جۋرناليست

Abai.kz