بۇل - سوت تۋرالى اقپارات. وتكەندە عانا اقمولا وبلىسىنا قاراستى تسەلينوگراد اۋداندىق سوتى ءوزىن-ءوزى اتىپ ولتىرگەن ومىربەك جامپوزوۆتى سوتتادى. ءيا، ولگەن ادامدى سوتتادى.

ءوز باسىنداعى جاعدايدى جۇرتقا جاريا ەتىپ، بەينە ۇندەۋ جاساپ، قازاقستان سوتىنان ادىلەت تاپپاعانىن ايتقان ومىربەك جامپوزوۆ اقىرىندا وزىنە-ءوزى قول جۇمسادى. وقيعا جامپوزوۆقا قاتىستى سوت ۇكىمى شىعاتىن 20-شىلدە دە بولدى.

جامپوزوۆ سۋيتسيد جاساۋدان بۇرىن، مەملەكەتتىك ايىپتاۋشى مەن پوليتسيا وكىلىنە وق اتتى. مارقۇمنىڭ تۋىستارى دا، قوعام بەلسەندىلەرى دە جامپوزوۆتىڭ بۇل ارەكەتىن امالى تاۋسىلعاندىقتان جاسادى دەپ اقتادى.

سونىمەن، تسەلينوگرادتىڭ سۋپەر سۋدياسى مارقۇم ومىربەك جامپوزوۆتى كىنالى دەپ تاپتى. كەپىل رەتىندە قويىلعان  دۇنيە-مۇلىكتى تۋىستارىنا قايتارىپ بەرۋ تۋرالى دا شەشىم شىقتى.

ومىربەك جامپوزوۆتىڭ قايتىس بولۋىنا بايلانىستى قىلمىستىق جاۋاپكەرشىلىكتەن بوساتىلسىن دەگەن شەشىم تاعى شىقتى.

سوتتىڭ شەشىمى سولاي بولدى.

قوعامدا رەزونانس تۋدىرعان جامپوزوۆ ءىسى تۋرالى كوپ ايتىلدى. اسىرەسە، سوتتارعا دەگەن حالىقتىڭ سەنىمىنىڭ ازايعانى ايتىلىپ ءجۇر. بيلىككە، باسشىلىققا تاۋەلدى سوتتارعا، جالپى سوت جۇيەسىنە رەفورما كەرەكتىگى كۇن تارتىبىندەگى ماسەلەنىڭ ءبىرى. اسىرەسە، ۇردا جىق، تاپسىرما ورىنداۋشى «ناەمنىي سۋديالارعا» ليۋستراتسيا جاساۋ كەرەك دەپ جازامىز. ويتكەنى، ءتىرىسىن قويىپ، ءولىسىن سوتتاۋ ادامگەرشىلىك قاعيداسىنا جاتپايتىن، سوزبەن اقتاۋعا كەلمەيتىن، ورىنداۋشىلىق پوزيتسيانىڭ كۋلميناتسياسىنا جەتكەندىگىنىڭ كورىنىسى سەكىلدى.

راسىندا، سوتتىڭ ماقساتى – سوتتاۋ عانا ما؟  حالىق سوتقا سەنبەسە – ادىلەتتى كىمنەن، قايدان ىزدەۋى ءتيىس؟  اقمولاداعى تسەلينوگرادتىڭ سوتى شىعارعان شەشىم جۇرتتىڭ نارازىلىعىن تۋدىرعانى انىق. ەڭ قيىنى «جامپوزوۆ سيندرومى»  جالعاسىپ جۇرمەي مە؟ ءمامي مىرزانىڭ كادرلارى مەن حالىقتىڭ اراسى كۇن ساناپ الشاقتاي ءتۇسۋىنىڭ سەبەبى نە؟

مەنىڭ بۇگىنگى سپيكەرلەرىم – ساياساتكەر ەرلان سايروۆ پەن ايدوس سارىم جانە زاڭگەر ابزال قۇسپان. ءۇش پىكىر. وقي وتىرىڭىزدار. زاڭىمىز بار زايىرلى مەملەكەت بولساق تا، سوتىمىز تاۋەلدى. بىرجاقتى. قاھارىنا مىنگەن سوتقا سەنبەگەن جۇرت جەكە ەسەپ ايىرىسۋعا بارۋدا. ءوزىن-ءوزى ورتەگەندى دە كوردىك، ءوزىن-ءوزى ولتىرگەندى دە كوردىك. ەڭ سوراقىسى ولگەن ادامدى سوتتاعاندى دا كوردىك....

سوتقا سەنىم دەۆالۆاتسياسى بولىپ تۇر

ەرلان سايروۆ، ساياساتكەر:

-اقمولا وبلىسى تسەلينوگراد اۋدانىنداعى جامپوزوۆ ىسىنە قاتىستى قوعامدا قىزۋ تالقى بولدى. ەندى سوتتىڭ بۇل ۇكىمى ادامگەرشىلىك تۇرعىسىنان قاراستىرعاندا مۇلدە دۇرىس ەمەس.

ال سوت جۇيەسىندەگى ايتىلىپ جۇرگەن سىني پىكىرلەرگە كەلەر بولسام، سوت ءادىل بولۋى ءۇشىن ايىپتاۋشى مەن قورعاۋشىدا تەڭ قۇقىق بولۋى كەرەك. بىزدە قورعاۋشى ەكىنشى پلانداعى ادام سەكىلدى، كوبىنە-كوپ باسىمدىق پروكۋورعا بەرىلەدى. بىزدە قورعاۋشىلاردىڭ قۇقىعى زاڭ جۇزىندە قاراستىرىلماعان بولۋى دا مۇمكىن. ءتىپتى، قورعاۋشىنىڭ قۇقىعى پروكۋروردان دا جوعارى بولۋى ءتيىس. ول پروكۋروردىڭ ايىپتاۋىنا فاكتىلەر كەلتىرىپ، سوتقا شاعىمدانىپ، كەيبىر دالەلسىز ايىپتاۋلاردى الىپ تاستاۋعا دا قۇقىلى عوي. شىن مانىندە بىزدە قورعاۋشىلاردان گورى پروكۋوردىڭ مىسى باسىم.

سوت پەن پروكۋروردىڭ بىرلەسكەندەگى مىندەتى ادامدى سوتتاۋ عانا سەكىلدى، قۇددى. سوندىقتان دا جۇرتتىڭ سوتقا سەنىمى جوعالعان. جۇرت سوتتان اقيقات كۇتپەيدى. ول شىندىق.

سوت ادىلەتتىلىك، ادامگەرشىلىك دەگەن دۇنيەلەردى ۇمىتپاۋى كەرەك. نەگىزىنەن سوتقا سەنىم دەۆالۆاتسياسى بولىپ تۇر.

سوتتارعا ليۋستراتسيا جاساۋ كەرەك

ابزال قۇسپان، ادۆوكات:

-سوتقا بايلانىستى مەنىڭ پىكىرىم تولىعىمەن قوعامدىق پىكىر جاعىندا. شىن مانىندە دە سوتتى ليۋستراتسيالاۋ قاجەت. قازىرگى شەشىم شىعارىپ وتىرعان سۋديالاردى مۇمكىندىگىنشە گرۋزيانىڭ ءادىسى بويىنشا رەفورمالاۋ قاجەت. گرۋزيادا ميحايل سااكاشۆيلي پوليتسيانى تۇگەلىمەن تازالاپ، ورنىنا جاپ-جاڭا پوليتسيا جاساقتاپ شىقتى عوي. ونىڭ مىندەتىنە ءتىپتى، جول كورسەتۋ، اماندىق-ساۋلىق سۇراۋ دا كىردى. گاي دەگەندى وزگەرتىپ، حالىققا قىزمەت كورسەتۋ دەپ باستالاتىن جاڭا اتاۋ ەنگىزدى. جۇمىسقا العان كەزدە بۇرىن سول سالادا جۇمىس جاساعان ازاماتتار مەن جاڭادان كەلگەن، ەش تاجىربيەسى جوق ازاماتتاردىڭ قۇقىقتارى تەڭ دارەجەلى بولدى. جۇمىسقا قابىلداۋ بويىنشا قوعامدىق كوميسسيانىڭ ىشىندە قوعام وكىلدەرى دە بولدى.  سول كەزدە رەسەيدىڭ گازەت سايتتارى كۇلكىگە اينالدىرىپ ەدى. ال شىنىندا سول رەفورما جەمىسىن بەردى.

ءدال وسى ءتاسىل بويىنشا، ءبىزدىڭ سوت جۇيەسىنە دە رەفورما جاساۋ قاجەت-اق. قازىرگى سۋديالاردى تۇگەلىمەن قىزمەتىنەن بوساتىپ، ورنىنا ەسكى سۋديالار مەن جاڭا سۋديالاردان قايتا تاعايىنداۋ قاجەت. قازىرگى سۋديالاردىڭ ەڭ كەمىندە تەڭ جارتىسىن قىزمەتىنەن الۋ كەرەك. سەبەبى، قازىرگى سۋديالار ايىپتاۋشى پوزيتسياسىنا قونجيىپ العاندار. بەرىلىپ جاتقان تاپسىرما، ساياسي شەشىم بولەك اڭگىمە.  سۋديالاردىڭ سانا سەزىمدەرى سولاي قالىپتاسىپ قالعان. كەيبىر سوت پروتسەسستەرىن بايقاپ وتىرساڭىز سۋديا تەرگەۋشى سەكىلدى ءتونىپ وتىرادى.  ەڭ تومەنگى دەيگەيدەگى سۋديانىڭ ءوزى ادامدى اقتاۋدان گورى سوتتاۋعا باسىمدىق بەرىپ تۇرادى.

قىلمىستىق كودەكستە «كەز كەلگەن كۇدىك-كۇمان ايىپتالۋشىنىڭ پايداسىنا شەشىلەدى» دەگەن باپ بار. ءبىز وسىنى «كەز كەلگەن كۇدىك-كۇمان پروكۋروردىڭ پايداسىنا شەشىلەدى» دەپ ايتامىز دا. بۇل كۇلەتىن دۇنيە ەمەس.

تاعى ءبىر ايتا كەتەرلىك ماسەلە – سوت پروتسەسسىنىڭ نەعۇرلىم اشىق ءام جاريالى وتۋىنە باسا نازار اۋدارعانىمىز ءجون. سەبەبى، ءبىزدىڭ قازىرگى سوتتاردا بۇل اشىقتىق، جاريالىلىق ماسەلەسىنە كوپ ءمان بەرمەيدى.

سودان كەيىن، شىن مانىندە سۋديالارعا تاۋەلسىزدىك بەرۋ كەرەك. ماسقارا بولعاندا، قازىرگى سۋديالار كەڭەس وكىمەتى كەزىندەگى سۋديالاردان دا سوراقى بولدى. ول كەزدە اۋداندىق سوتتاردى اۋداندىق ادىلەت باسقارماسىنىڭ باستىعى تاعايىنداي سالاتىن. بىراق، سول سۋديالاردىڭ ءوزى الدەقايدا تاۋەلسىز ەدى. ەركىن ءارى وبەكتيۆتى شەشىم شىعاراتىن.

ءاربىر اۋداندىق سوتتىڭ وبلىستىق سوتتا ءبىر-ءبىر كۋراتورى بار. بۇل زاڭعا مۇلدە قايشى. ول كۋراتور تاپسىرما بەرۋشى دە، اۋداندىق سوت وبلىستىق سوتتىڭ كومەكشىسى سەكىلدى عانا ءرول وينايدى.

سوندىقتان، مەنىڭ ايتپاعىم اۋەلى، سۋديالاردى ىرىكتەۋ كەرەك. سودان كەيىن قۇقىق قورعاۋ ورگاندارىندا ەڭبەك ءوتىلى بولۋى كەرەك دەگەندى الىپ تاستاۋ كەرەك. سەبەبى، قازىرگى تاعايىندالىپ وتىرعان سۋديالاردىڭ كوبى بۇرىن تەرگەۋشى، پروكۋور بولعان ازاماتتار. سوتتىڭ بىرجاقتى، ايىپتاۋشىلىق پوزيتسيادا ءوتۋىنىڭ ءبىر سەبەبى وسى بولسا كەرەك.

بىزدە زاڭ جوق، نورما جوق دەيدى. ولاي ەمەس. زاڭدى وزگەرتۋدىڭ ەش قاجەتتىلىگى جوق. ادامدى وزگەرتۋ كەرەك. سوسىن، سوتتارعا شىن مانىندە تاۋەلسىزدىك بەرۋ كەرەك.

18 ميلليون ازاماتىمىزدىڭ ىشىنەن تاعى ءبىر 10 ادامدى شىعارا الاتىن پوتەنتسيالىمىز بار

ايدوس سارىم، ساياساتكەر:

-سوڭعى كەزدەردە ەلىمىزدىڭ سوت ورگاندارى تاراپىنان تاۋەلسىزدىگىمىز بەن مەملەكەتتىگىمىزگە قاۋىپ توندىرەتىن كەرىاعار، كەرتارتپا شەشىمدەردى كوپ كورىپ، كوپ بايقاپ ءجۇرمىز. سوتىمىزدىڭ قيسىقتىعى، زاڭنان پانا تابا الماۋ - اينالىپ كەلگەندە ازاماتتارىمىزدى سان قياناتقا سوقتىرىپ جاتىر. ەلدەن بەزىپ جاتقان قانشاما ادام بار؟.. بۇل دا قيانات. زاڭ قىزمەتكەرىنە، سوت قىزمەتكەرىنە قارۋ الىپ شىعۋ دا قيانات جانە ورەسكەل قىلمىس. ادىلەت تاپپاي ءوز-وزىنە قول جۇمساعان ادامدار بار. ەڭ ۇلكەن قياناتتىڭ ءبىرى. سوتتىڭ ىدىراۋى، سوتتىڭ ويىنشىققا اينالۋى جالپى قازاق مەملەكەتىنە دەگەن سەنىمنەن ايىرىپ جاتىر. ەڭ سوراقى، ەڭ زور قيانات وسى.

قاراپ وتىرساق، جۇرت قاتارلى كونستيتۋتسيامىز، وزىق زاڭدارىمىز بار سياقتى. بىراق، تەك قاعاز جۇزىندە. ەڭ قورقىنىشتىسى ەلىمىزدەگى سوتتاردىڭ زاڭعا ەمەس، قالتا مەن تەلەفونعا باعىناتىنىن بەسىكتەن بەلى شىقپاعان بالادان باستاپ بارشا جۇرت جاتقا بىلەدى.

مەنىكى دۇرىس، زاڭعا ساي دەگەن كەز-كەلگەن ادام سوتتا باسشىمەن نە قالتالىمەن كەزىگىپ قالسا، ۇتىلاتىنىن، جىعىلاتىنىن تۇسىنەدى. ياعني، سوتقا دەگەن سەنىمى مەن ءۇمىتى جوق.

ال سوت دەگەنىمىز، سوتتاعى ادىلەتتى، زاڭدى شەشىمگە قول جەتكىزۋ دەگەنىمىز مەملەكەتشىلدىك پەن ازاماتتىقتىتىڭ باستى نىشانى، العىشارتى. ءىسىم، ءسوزىم زاڭدى دەپ نىق سەنگەن ادامنىڭ زاڭ الدىنداعى قورعانسىزدىعى، زاڭعا ارقا سۇيەي الماۋى، زاڭ ورگاندارىنان وپىق جەۋى – مەملەكەتتەن بەزۋگە، مەملەكەتكە دەگەن سەنىمسىزدىكتى تۋدىرادى.

قاتەلىك ورىن الۋى مۇمكىن، وزبىرلىققا تاپ بولۋىمىز ىقتيمال، الايدا مەملەكەت بار، زاڭ بار، ءادىل سوت بار دەگەن ءۇمىت پەن سەنىمىمىز بار بولسا، بارلىق ماسەلەنى شەشۋگە، بارشا قيىندىققا توزۋگە بولاتىن ەدى.

وسى سەبەپتى دە ەڭ ءبىرىنشى بولىپ اتقارار شارۋامىز – سوت رەفورماسى. بارشا سوت جۇيەسىندە بۇگىندە ءارى كەتكەندە 10 مىڭ ادام قىزمەت ەتەدى. قاجەت بولسا، وسى 10 مىڭ ادامنىڭ ورنىنا بىلىققا باتپاعان، زاڭدى مايشەلپەككە اينالدىرمايتىن، اقتى اق، قارانى قارا دەيتىن 18 ميلليون ازاماتىمىزدىڭ ىشىنەن تاعى ءبىر 10 ادامدى شىعارا الاتىن پوتەنتسيالىمىز بار. ءتىپتى كەرەك بولسا، گرۋزياداعىداي ءۇش-ءتورت مارتە قۇرامىن اۋىستىرساق تا مۇمكىندىگىمىز جەتەدى. وسىدان كەيىن قولعا الار شارۋامىز مەملەكەتتىك قىزمەت رەفورماسى مەن قۇقىققورعاۋ ورگاندارىنىڭ رەفورماسى بولۋى شارت. سوتتى تۇزەسەك، قالعاندارىن دا تۇزەۋگە بولادى.

نۇرگەلدى ابدىعانيۇلى

Abai.kz