وتارلاۋدىڭ ءبىر جولى - شوقىندىرۋ. ناقتىراق ايتقاندا، وتارلانعان حالىقتىڭ ۇستانعان ءدىنىن جويىپ، وتارلاۋشى ۇستەم جۇرتتىڭ ءدىنىن ەنگىزۋ. بۇل ەۋروپالىقتار تاراپىنان تاجىريبەدەن وتكەن، وتە ءتيىمدى ءتاسىل رەتىندە تاريحتا قالدى. ولار افريكا قۇرلىعىن وتارلاۋ بارىسىندا «شوقىندىرۋ» ءتاسىلىن قولداندى. قارا قۇرلىقتىڭ ءبىر قايراتكەرى: «ولار (وتارلاۋشىلار) كەلگەندە قولدارىندا «ءىنجىل» بولدى، ولار كەتكەندە ءبىزدىڭ قولىمىزدا «ءىنجىل» قالدى دا، بايلىعىمىز بەن جەرىمىز ولاردىڭ قولىندا كەتتى» دەگەنى بار-تىن.

سول سياقتى وتكەن عاسىرلاردا ورىس وتارلاۋشىلارى قازاقتى شوقىندىرىپ، بايىرعى ءدىنى يسلامنان بەت بۇردىرىپ جىبەرۋ ءۇشىن قاتتى كۇش سالدى. 1719 جىلى رەسەي سەناتى بۇراتانالاردى شوقىندىرۋ ارقىلى ورىسقا اينالدىرۋ ماسەلەسىن مەملەكەتتىك دارەجەدە كۇن تارتىبىنە قويدى. ءى پەتر پاتشا 1725 جىلى قابىلداعان اسا قۇپيا وسيەتناماسىندا: «مۇسىلمانداردى شوقىندىرىپ قۇرتىڭدار، ۋگرو-فين، تۇركى، موڭعول-مانجۋر تەكتى جۇرت­تاردى اسسيميلياتسياعا ۇشىرا­تىڭدار...» دەلىنگەن.

اتالماش شارانى جۇزەگە اسىرۋ بارىسىندا 1742 جىلى 19 قاراشا ايىندا پاتشايىم ەليزاۆەتا پەتروۆنانىڭ بۇيرىعىمەن قازان قالاسى جانە تاتار، باشقۇرت حالىقتارى مەكەندەگەن ايماقتارداعى 500 مەشىت جويىلىپ، ورتەلدى. بۇل شارانى ىسكە اسىرۋعا جۇمىلدىرىلعان سولداتتارعا مۇسىلمان دىندەس ايەلدەر مەن قىزداردى جاپپاي زورلاۋعا رۇقسات بەرىلدى.

وتارلاۋدىڭ ءبىر جولى - شوقىندىرۋ. ناقتىراق ايتقاندا، وتارلانعان حالىقتىڭ ۇستانعان ءدىنىن جويىپ، وتارلاۋشى ۇستەم جۇرتتىڭ ءدىنىن ەنگىزۋ. بۇل ەۋروپالىقتار تاراپىنان تاجىريبەدەن وتكەن، وتە ءتيىمدى ءتاسىل رەتىندە تاريحتا قالدى. ولار افريكا قۇرلىعىن وتارلاۋ بارىسىندا «شوقىندىرۋ» ءتاسىلىن قولداندى. قارا قۇرلىقتىڭ ءبىر قايراتكەرى: «ولار (وتارلاۋشىلار) كەلگەندە قولدارىندا «ءىنجىل» بولدى، ولار كەتكەندە ءبىزدىڭ قولىمىزدا «ءىنجىل» قالدى دا، بايلىعىمىز بەن جەرىمىز ولاردىڭ قولىندا كەتتى» دەگەنى بار-تىن.

سول سياقتى وتكەن عاسىرلاردا ورىس وتارلاۋشىلارى قازاقتى شوقىندىرىپ، بايىرعى ءدىنى يسلامنان بەت بۇردىرىپ جىبەرۋ ءۇشىن قاتتى كۇش سالدى. 1719 جىلى رەسەي سەناتى بۇراتانالاردى شوقىندىرۋ ارقىلى ورىسقا اينالدىرۋ ماسەلەسىن مەملەكەتتىك دارەجەدە كۇن تارتىبىنە قويدى. ءى پەتر پاتشا 1725 جىلى قابىلداعان اسا قۇپيا وسيەتناماسىندا: «مۇسىلمانداردى شوقىندىرىپ قۇرتىڭدار، ۋگرو-فين، تۇركى، موڭعول-مانجۋر تەكتى جۇرت­تاردى اسسيميلياتسياعا ۇشىرا­تىڭدار...» دەلىنگەن.

اتالماش شارانى جۇزەگە اسىرۋ بارىسىندا 1742 جىلى 19 قاراشا ايىندا پاتشايىم ەليزاۆەتا پەتروۆنانىڭ بۇيرىعىمەن قازان قالاسى جانە تاتار، باشقۇرت حالىقتارى مەكەندەگەن ايماقتارداعى 500 مەشىت جويىلىپ، ورتەلدى. بۇل شارانى ىسكە اسىرۋعا جۇمىلدىرىلعان سولداتتارعا مۇسىلمان دىندەس ايەلدەر مەن قىزداردى جاپپاي زورلاۋعا رۇقسات بەرىلدى.

وسىلاي ورىس ەمەس حالىق­تاردى شوقىندىرۋ ارە­كەتىن تۇبەگەيلى جۇرگىزۋ ءۇشىن 1731 جىلى سەناتتىڭ قاسىنان "شوقىندىرۋ كەڭسەسى" قۇرىلدى. ءىستى جۇيەلى اتقارۋعا نەگىزدەلگەن قازان قالاسىندا رۋحانيات (دۋحوۆنىي) اكادەمياسى اشىل­دى. وندا ميسسيونەر ماماندار دايىندالىپ، ولار "ورىس­تاندىرۋ پالاتاسى" مەن "قونىس­تانۋشىلار كەڭسەسىنىڭ" مايتال­ماندارى بولىپ شىقتى.

قازاقتاردى شوقىندىرۋ رەس-مي تۇردە 1862 جىلدان باستالدى دەسە دە بولادى. ول: "ەگەر ورىستاردىڭ مۇددەسى قاجەت ەتەتىن بولسا - وندا قازاقتاردى قۇرباندىققا شالۋعا ەشكىم قارسى بولماۋ كەرەك" - دەگەن  پيعىلدا جۇرگىزىلدى. ءىستى ءبىر جاقتى ەتۋ ورىنبور شەكارالىق كوميسسياسىنىڭ باس­تىعى ۆ.ۆ.گريگورەۆتىڭ تاپ­­سىرماسىمەن ميسسيونەر يل­مين­سكيگە جۇكتەلدى. ءناتي­جەسىندە، 1869 جىلى ماسكەۋدە ميس­سيونەرلەر قوعامى قۇرىلىپ، ولار شوقىندىرۋدى جوسپارلى تۇردە ىسكە اسىرۋعا بەلسەنە كىرىستى.

باستى باعىت رەتىندە - قازاق دالاسىنا ورىس شارۋالارىن توپ-توبىمەن قونىستاندىرۋ ارقىلى شوقىندىرۋ تالابى تاڭداپ الىندى.  قازانداعى رۋحانيات اكادەمياسىنىڭ جانىنان "مۇسىلماندارعا قارسى كۇرەس ءبولىمى" اشىلدى.

پاتشا اعزامنىڭ تىكەلەي جار-لىعىمەن تۇركىستان ولكەسىندە شوقىندىرۋ جۇمىسىن اتقاراتىن ارحيرەي كافەدراسى قۇرىلىپ، ورتالىعى ۆەرنىي  بەكىنىسىنە (الماتى قالاسى) قونىستاندى. 1901 جىلى ۆەرنىيدە  ميسسيو­نەرلىك ەپارحيالدىك مەكەمە ۇيىمداستىرىلدى. ۆەرنىيدەگى  كافەدرالىق سوبوردا قازاقتاردى سالتاناتتى تۇردە شوقىندىرۋ ءراسىمىن وتكىزەتىن جوسپارلار جاسالىپ جاتتى. 1907 جىلى ارحيتەكتور ۆ.ن.چاگيننىڭ جوبا­سىمەن ورال قالاسىندا «جە­بەۋشى حريستوس شىركەۋى» سالىندى.

ورىستىڭ رۋحاني كوسەمدەرىنىڭ ءبىرى، دەكابريست پ.ي.پەستەل: "... حالىق اتاۋلىنىڭ بارلىعى جويىلىپ ءبىر ۇلت قۇراۋى ءتيىس، ال رەسەيدى مەكەن ەتكەن ەلدىڭ بارلىعى ورىستانۋى كەرەك", - دەپ، ماسەلە كوتەردى. («رۋسسكايا پراۆدا» 1909 جىل)

*  *  *

نەگىزىنەن قازاقتاردى شوقىن-دىرۋ جوسپارى ءىس جۇزىندە 1868 جىلدان باستاپ ناقتىلانىپ، 1892, 1898, 1902 جىلدارى كەزەڭ-كەزەڭىمەن ىسكە اسىراتىن باعدارلاما جاسالدى.  اتالمىش قۇجاتتا: "بۇراتانالارعا بۇ­دان كەيىن ءومىر سۇرەتىن جول قالماۋى كەرەك. جەر ءبولىسى بارىسىندا ولاردىڭ ءبىرازى كورگە كىرەدى، ەكىنشى توبى حريستيان ءدىنىن قابىلداپ، ورىسقا اينالادى، كونبەگەندەرى تۇقىمى قالماي قۇريدى...» دەپ، اتاپ كورسەتكەن.

ءبىز مىنا جايتتى ەس-تەن شىعارماۋعا ءتيىسپىز. وتارلاۋشىلار قازاقتى وقىتۋعا قۇمار بولعان جوق. وقۋ-اعارتۋ جۇيەسىنىڭ بارلىعى قازاقتى تاۋەلدى ەتۋگە جانە ءدىنى مەن ءتىلىن وزگەرتۋگە باعىتتالدى. ايگىلى ۆ.ۆ.ءبارتولدتىڭ ءوزى تۇزەم-دىكتەردىڭ جەر بەتىنەن جويىلىپ كەتۋىن تىلەپ: "تۇزەمدىكتەرگە ولاردىڭ ءوز تىلىندە عىلىمي ماعلۇماتتاردى تىم كوپ بەرمەۋ كەرەك، ولاردىڭ ادەبيەتى مەن مادەنيەتىن ورنىقتىرا دامىتۋعا جاعداي جاساماۋ قاجەت، مۇنىڭ بارلىعى ولاردىڭ ورىستانۋىنا كەسىرىن تيگىزەدى", دەيدى.

سول سياقتى قازاقتان شىققان وقىمىستى شوقان ءۋاليحانوۆ ءوزىنىڭ «دالالىق مۇسىلماندىق  تۋرالى» ماقالاسىندا: «...تاتار مولدالارىنىڭ ىقپالى­مەن ءبىزدىڭ حالىق جالپى مۇسىل-ماندىقتى كەڭىنەن قابىلداپ جاتىر.  ەۋروپا وركەنيەتىنە قول جەتكىزبەسە قىرعىز (قازاق) حالقىنىڭ جويىلىپ كەتۋ قاۋىپى تۇر. سوڭعى كەزدەرى ءسىبىر باسشىلىعى يسلام دىنىنە قاتىستى قاتەلىكتەرگە ۇرىنا باستادى. شوقىنعان قازاقتاردىڭ دالادان كەتۋىنىڭ قازاق حالقى ءۇشىن ەش اسەرى جوق. ءبىزدىڭ قولىمىزدا قانشا قازاق حريستياندىقتى قابىلداعانى جايلى دەرەك جوق. ال، ولاردىڭ سانى ءبىز ويلاعانداي از ەمەس. كەيبىر كازاك ستانيتسالارىندا تەڭ جارتىسى شوقىنعان قازاقتار تۇرادى، مىسالى، «يامىشەۆكادا»...» دەيدى.

بىراق شوقان ايتقانداي قازاق دالاسىندا مۇسىل­ماندىقتىڭ ورنىعۋىنا تاتار مولدالارىنىڭ اسەرى بار دا شىعار. دەيتۇرعانمەن  ارنايى جارلىقپەن تاعايىندالعان «ۋكاز­نىي» مولدالاردىڭ ءبىر ءمىن­دەتى قازاقتار اراسىندا تىڭشىلىق جاساۋ بولعان. سايا­حاتشى-بارلاۋشى سەمەنوۆ تيان-شانسكي ءوزىنىڭ  ەستەلىك جول­جازباسىندا: «قىتايدان ءوتىپ كەلە جاتقان جولدا زايسان قالا­سىنداعى تاتار مولدادان جەر­گىلىكتى اتقامىنەرلەر مەن قازاقتاردىڭ پىكىرى تۋرالى مالىمەت جازىلعان قۇپيا حاتتى الدىم» دەيدى.

*  *  *

جوعارىداعى «ۋكازنىي» مول­دا­لاردىڭ ارقاسىندا مەشىت­تەرگە جاندارمەريالىق باقىلاۋ جاساۋدى رەسەي سەناتى 1868 جىلى زاڭداستىردى. وسى قۇ­جاتتا: "قازاقتار ءدىن ءىسى بويىنشا ورىنبورداعى ءدىن يسلام ءمۇفتياتىنا قارايدى. قا­زاقتاردىڭ جەرگىلىكتى جە­ر­­­­­­دەگى ءدىني ىستەرىن مولدا جۇرگىزەدى، ول ازاماتتىق باس­قار­ماعا، سول ارقىلى ىشكى ىستەر مينيسترلىگىنە باعىنادى. مولدالار وبلىستىق باسقارما مەن اسكەري گۋبەرناتوردىڭ شەشىمىمەن بەكىتىلەدى نە بوساتىلادى. مەشىتتەر تەك قانا گەنەرال-گۋبەرناتوردىڭ رۇقساتىمەن سالىنادى. مەشىت­تىڭ جانىنان جەرگىلىكتى بالالاردى وقىتۋ ءۇشىن مەدىرەسە اشۋعا مولدا مىندەتتى تۇردە ۋەزد باستىعىنىڭ رۇقساتىن الۋى كەرەك", دەگەن باپتار بار.

قىسقاسى شوقىندىرۋدان بۇرىن يسلام دىنىنە جوعارى­داعىداي شەكتەۋلەر قويىلعان. الدا-جالدا بالالارىن ءوز بەتىنشە وقىتقان قازاقتارعا ءبىرىنشى جولى 10 سوم، ەكىنشى جولى 30 سوم ايىپ سالىپ، ءۇشىنشى جولى 5-15 تاۋلىك مولشەرىندە تۇرمەگە وتىرعىزۋ تۋرالى ۇكىمى شىققان.

وسىنىڭ ءوزىن كوپ كورگەن ي.مەلنيكوۆ دەيتىن شوۆينيست زاڭدى بۇدان دا قاتايتىپ، قازاقتىڭ قۇقىن مۇلدەم جويۋدى تالاپ ەتىپ، مارتەبەلى پاتشا اعزامعا حات جازىپ، قازاقتار اراسىندا قالىپتاسقان يسلام ءداستۇرىن زاڭ ارقىلى تاس-تالقان ەتىپ، ولارعا ءومىر ءسۇرۋدىڭ ەۋروپالىق ءتاسىلىن ەنگىزۋدى ۇسىنادى. دالالىق مادەنيەتتى السىرەتۋگە ەۋروپالىق وتىرىقشى تۇرمىستىڭ قاجەت ەكەنىن شوۆينيستەر جاقسى بىلگەن.

ەۋروپالىق قيتۇرقى ءتاسىلدى قازاق ومىرىنە ەنگىزگەن سوڭ دەيدى وتارلاۋشىلار: «ءىستى جولعا قويىپ، ميسسيونەرلەر جىبەرۋىمىز كەرەك، ولار قازاقتارعا ۇستانعان ءدىنىنىڭ دۇرىس ەمەس ەكەنىن، يسا پايعامباردىڭ ءدىنى دۇرىس ەكەنىن، سونىمەن قاتار پاتشا اعزام قانداي ءدىن ۇستانسا، ونىڭ قۇزىرىنداعى بۇقارا دا سول دىنگە كىرۋى كەرەك ەكەندىگىن، دالەلدەۋگە ءتيىس» دەگەندى ايتادى.

پوپتار مەن جات ءدىننىڭ وقىمىستىلارى جاندارمەريا-نىڭ مىندەتتەرىن اتقاردى، كەي تۇستا سوتتىڭ ورنىن الماستىردى. ءدىني ۋاعىز بەن جازالاۋ ارەكەتىنىڭ اراسىندا شەك قويىلمادى. مۇنى حريستياندىق وتارلاۋ ساياساتىنىڭ مامانى ۆ.گوۆيتت جان-جاقتى تالداي كەلىپ: "وتارلاۋشىلاردىڭ شەڭگەلىنە ىلىككەن مۇسىلمان دىندەگىلەر مەن بوتەن ناسىلدىلەرگە حريستياندىقتاردىڭ كورسەتكەن تاعىلىعى بۇرىندى-سوڭدى بولعان قىرعىن-توپالاڭنان اسىپ ءتۇستى", - دەپ جازادى.

وتارشىل اكىمشىلىكپەن بىتە قايناسىپ، "جاندارمەرياعا اينالعان" ميسسيونەرلەر مەن قايىرىمدى پوپتار قاتىگەزدىكتى قاتار تۇرىپ جاسادى. جۇرت عايسا پايعامباردىڭ دىنىنەن ەمەس، شىركەۋدىڭ شەرميگەن پوپىنان سەسكەندى. زادى، جاۋگەرشىلىك تە، ميسسيونەرلىك جورىق تا، وتارلاۋ ساياساتى دا سول زورلىقشىل رەسەيدىڭ بەت-بەينەسىن، ىشكى مادەنيەتىن، دامۋ دارەجەسىن كورسەتىپ تۇردى.

عالىم تۇرسىن جۇرتباي «كۇيەسىڭ، جۇرەك... سۇيەسىڭ...» اتتى زەرتتەۋ ەڭبەگىندە، قازاق دالاسىنا جۇرگىزىلگەن شوقىندىرۋ ءىسىن جان-جاقتى زەردەلەي وتىرىپ، ورىستار قولدانعان مىنا ءبىر مالىمەتتى ايتادى: "...قازاقتاردىڭ  اتىنان بىزگە شوقىندىرۋشى، ۋاعىزشى قاجەت دەگەن ارىز ۇيىمداستىرۋ كەرەك. بۇل مىندەتتى ورىنداۋعا جىبەرىلگەن ادام (ۋاعىزشى) قازاقتاردىڭ بارلىق تالاپتارىن ورىنداۋعا، كومەكتەسۋگە مىندەتتى، ولاردى وزىمەن بىرگە ەرتىپ ءجۇرىپ بويىن ۇيرەتسىن، وزىنە قول بەرىپ امانداسقان قازاقتارعا سىي-سياپات كورسەتسىن. حريستيان دىنىنە ءۇيىر قىلا بەرسىن، سويتە ءجۇرىپ، قازاقتاردىڭ دىنىنە ەشكىم دە قىسىم كورسەتپەيدى، دەگەن پىكىر تاراتسىن. ولاردىڭ ۋاعىزعا كەلۋى جانە تىڭداۋى وزدەرىنە پايدالى،  شىندىقپەن ءومىر سۇرۋگە كومەكتەسەدى دەپ سەندىرسىن...» دەيدى.

ءدال وسىعان ۇقساس كەلەسى ءبىر قۇجاتتا: «قازاقتاردىڭ بەتىن بۇرىپ العان سوڭ باسقاشا ۇسىنىس جاساۋ كەرەك. بۇنىڭ بارلىعىن قازاقتاردىڭ ءوزى سۇراپ جاساتتىرىپ ەدى، ول ءۇشىن ميلليونداعان سوم اقشا كەتتى، قازاقتاردىڭ ءوزى ۋاعىزشى سۇراپ ەدى، ول دا قاناعاتتاندىرىلدى، سونىڭ بارىنە قاراماستان قازاقتار ۇكىمەتتى الدادى، سول ءۇشىن جازاعا تارتىلۋى ءتيىس، دەگەن جارلىق جاسالسىن. قازاقتاردى جازاعا تارتۋ تۋرالى مارتەبەلى اعزامنان پارمەن سۇرالسىن. پارمەن بەرىلگەننەن كەيىن قازاقتاردى جازالاۋ ءۇشىن اسكەر جابدىقتالادى جانە ولار كرەستى العا ۇستاپ جورىققا اتتانادى. قازاقتاردىڭ ءبارىن دە شوقىندىرۋعا جانە پراۆوسلاۆيە دىنىنە كىرگىزۋگە ءماجبۇر ەتەدى. ال بۇل تالاپتى ءوز ەركى-مەن ورىنداماعانداردى قىرىپ سالۋ كەرەك", - دەپ كەسىمدى ۇكىم شىعارىلىپ قويعان.

ال، حريستيان ءدىنىن قابىلدا-عان قازاقتارعا كومەك كورسەتۋ جانە ولاردىڭ قۇقىن قورعاۋ تۋرالى ەرەكشە نۇسقاۋلار بولدى. قۇنارلى جەردى مەنشىكتەۋگە، كاسىپشىلىكپەن اينالىسۋعا، تەگىن نەسيە الۋعا كەلگەندە ولارعا ورىستارمەن بىردەي جەڭىلدىكتەر بەرىلدى. سىيلىق رەتىندە اقشالاي قاراجات تا ءبولىندى.

ارحيرەي باسقارماسىنىڭ زاڭ جۇزىندە بەكىتىلگەن نۇسقاۋىندا: "حريستيان ءدىنىن قابىلداعان قازاقتار ءوزىنىڭ اۋىلىندا تۇرا بەرەدى نەمەسە قىرداعى ورىس تۇرعىندارىنىڭ اراسىنا كوشىپ كەلۋىنە دە بولادى، ولار ءتيىستى قۇقىقتىڭ ءبارىن پايدالانا الادى", دەيتىن جاڭا باپ ەنگىزىلدى.

*  *  *

بۇدان شوقىندىرۋ ساياساتى-نىڭ رەسەيدە مەملەكەتتىك قۇپيا بولۋدان قالىپ، اشىق ارەكەتتىڭ مايدانىنا اينالعاندىعىن كورۋگە بولادى. ءتىپتى شوقىندىرۋعا اتتاناتىن "كرەست جورىعىنىڭ" اسكەري-جازالاۋ شارالارى دا كۇنى بۇرىن قاراستىرىلىپ، قاراجاتى ءبولىنىپ، جاساقتارى دايىندالىپ قويعان.

رەسەي وتارشىلارى ميسسيو­نەرلىكتى جەرىنە جەتكىزە جۇرگىزدى. ۇكىمەت باسىنا قانداي جۇيە كەلمەسىن، بۇدان ەشقاشاندا باس تارتىپ كورگەن جوق. رەسەي مەملەكەتى مەن رەسەيلىكتەردىڭ كوزقاراسى تازا پراۆوسلاۆيەلىك تانىمدا عانا ەمەس، پراۆو­سلاۆيەلىك-ورىسشىلدىق باعىتتا قالىپتاستى. كەي تۇستاردا پراۆوسلاۆيەلىك ساياسات ۇلتشىل­دىقپەن استاسىپ، ەرەكشە ءبىر "ورىس الەمىن" جاسادى.

قازاقتاردى شوقىندىرۋ ارقىلى ورىستاندىرۋ جوسپارى 1902-1916 جىلداردىڭ اراسىندا جۇزەگە اسىرىلۋى ءتيىس ەدى. باعىنباعانداردى قىرىپ سالۋ ءۇشىن تۇركىستان ءۋالاياتىندا جازالاۋشى اسكەرلەر ساقاداي ساي دايىن تۇردى. رەسەيدىڭ جاۋىز پيعىلىن اللاھتىڭ قالاۋىمەن 1905 جىلعى ورىس-جاپون سوعىسى، 1914 جىلعى I دۇنيەجۇزىلىك سوعىس، 1917 جىلى جەڭىسكە جەتكەن قازان توڭكەرىسى جۇزەگە استىرتپاي تاستادى.

جيىرماسىنشى عاسىردىڭ باسىندا پايدا بولعان كەڭەس يمپەرياسى جالپى ءدىن اتاۋلىنى مانسۇقتاپ، حريستياندارعا دا، مۇسىلماندارعا دا بۇيىدەي ءتيدى. مىسالى، 1920 جىلدارى ورتالىق ازيادا قىزمەت ەتكەن 25-30 مىڭ مەشىتتەن 1941 جىلى 1 مىڭ عانا امان قالدى. بارلىق مەدىرەسەلەر تولىق جويىلدى. 47 مىڭ ءدىن قىزمەتكەرلەرىنىڭ 2 مىڭنان ازى ءتىرى قالدى.

قايمانا قازاق حالقى  قازان توڭكەرىسىنىڭ ارقاسىندا جاپپاي شوقىندىرۋ ناۋقانىنان امان قالدى. ايتپەگەندە، بۇگىنگى ءسىبىر حالىقتارىنىڭ كەبىن كيۋى ابدەن مۇمكىن ەدى. قازاقتى شوقىنىپ كەتۋدەن قۇتقارعان كەڭەس ۇكىمەتى ونىڭ اقىسىنا سان عاسىر ۇستانىپ كەلە جاتقان يسلام دىنىنەن الاستاتتى.

وسىلاي دىننەن الاستاتىلعان قاۋىم، دىنسىزدىكتىڭ جولىنا ءتۇستى. 1920-جىلداردىڭ اياعىندا كەڭەس وداعىندا «قۇدايسىزدار ۇيىمى» دەيتىن يمانسىز قۇرىلىم پايدا بولدى. وسى ۇيىمعا مۇشە بولۋ مارتەبە سانالدى. اتالمىش ۇيىمعا مۇشە بولۋدا قازاقستاندىقتار وداق كولەمىندە ۋكراينادان كەيىنگى ەكىنشى ورىندى جەڭىپ الىپ، ماسكەۋدىڭ شەكسىز ماراپاتىنا قول جەتكىزدى.

«نامىس.كز» سايتىنان