قازاق قوعامىندا ۇزاق ۋاقىتتان بەرى تالقىلانىپ كەلە جاتىرعان وزەكتى ماسەلەلەردىڭ ءبىرى لاتىن قارىپىنە كوشۋ دەسەك قاتەلەسپەيمىز. سوناۋ تاۋەلسىزدىك جىلدارىنان بەرى كوتەرىلىپ كەلە جاتىرعان وسىناۋ تاقىرىپ ەندى مارەگە دە تاياپ قالعان سياقتى. ءبىر نارسە انىق – ءبىز قالاساق تا، قالاماساق تا لاتىن قارىپىنە وتەمىز. جانە بۇل ۋاقىت تالابى. ودان اتتاپ وتە المايمىز. ەندىگى ماسەلە لاتىن ءارىپىنىڭ قانداي نۇسقاسىنا وتەمىز؟ اڭگىمە وسى ماسەلە توڭىرەگىندە بولۋى ءتيىس.

بۇگىنگى تاڭدا الەمنىڭ بىرقاتار ەلدەرى ءوز جازۋلارىن لاتىن الفاۆيتىنە نەگىزدەپ الدى. جانە قازاق تىلىنە دە ارنالعان بىرنەشە نۇسقالارى جاسالدى. نەگىزگى تارتىس قازاقتىڭ ءتول دىبىستارىن قالاي دۇرىس تاڭبالاۋ كەرەك دەگەن سۇراق توڭىرەگىندە ورىن الىپ كەلەدى. بىرەۋلەرى ءبىر دىبىس – ءبىر تاڭبا ءپرينتسيپىن باسشىلىققا السا، ەندى بىرەۋلەر قوس تاڭبا – ءبىر دىبىس، ياعني ديفتونگ جۇيەسىن قوش كورەدى. اركىمنىڭ پىكىرى ءارتۇرلى. ۇلتتىڭ ۇپايى كەتەتىن وسىناۋ كۇردەلى ماسەلە مەنى دە بەي-جاي قالدىرمايدى. سوندىقتان دا قر ازاماتى، ءارى ءتىل مامانى رەتىندە مەن دە ءوز پىكىرىمدى ورتاعا سالۋدى ءجون كوردىم. جانە دە نازارلارىڭىزعا ءوزىم جاساپ شىعارعان لاتىن الفاۆيتىنە نەگىزدەلگەن جاڭا نۇقسانى ۇسىنامىن.

مەنىڭ ويىمشا قازاقتىڭ جاڭا ءالفاۆيتى قازاقتىڭ ۇلتتىق بولمىسىنا ساي بولۋى ءتيىس. قازاق ەشكىمدى رەنجىتپەۋگە تىرىساتىن حالىق. قازاقتىڭ وسى قاسيەتى جازۋىندا دا كورىنىس تابۋى ءتيىس. سوندىقتان دا ءبىر دىبىس – ءبىر تاڭبا ءپرينتسيپىن دە، ديفتونگ جۇيەسىن دە ءبىر ارناعا توعىستىرعان جۇيە جاساپ شىعاردىم. كەيبىر جەرلەرى وقىلۋ ەرەجەلەرىمەن بەكىتىلگەن. جاڭا الفاۆيتتە ءبىز ەڭ الدىمەن قازاق تىلىنە ءتان ءا، ءو، ءۇ، ۇ، ءى، ع، ق ڭ، ھ سياقتى 9 سپەتسيفيكالىق دىبىستارعا باسىمدىلىق بەرۋىمىز كەرەك. بۇل دىبىستاردى ديفتونگپەن بەرۋگە بولمايدى. سول سەبەپتەن جەكە-جەكە تاڭبالاۋىمىز قاجەت. بۇل دىبىستار ناعىز قازاقتىڭ جانى. كەزىندە كەڭەس ۇكىمەتى وسى دىبىستاردى جويۋ ءۇشىن ءبىراز تەر توككەنى بەكەر ەمەس. بۇل دىبىستاردان ايىرىلساق قازاق ءتىلى قۇردىمعا كەتەتىنى انىق. سونىمەن مەنىڭ جاساعان ءالىپبيىم 32 ارىپتەن تۇرادى جانە وتە قاراپايىم.

لاتىن قارىپىنە نەگىزدەلگەن قازاق ءالفاۆيتى.

قوسىمشا دىبىستار: Sh – ش، Ch – چ، Yu – يۋ، Ya – يا، Yo – Ë

كلاسسيكالىق لاتىن الفاۆيتىندەگى 26 ءارىپتىڭ 24-ءى الىندى. وعان تەك قازاق تىلىنە عانا ءتان دىبىستاردى بەرۋ ءۇشىن 7 تاڭبا قوسىلدى. 5 دىبىستى ديفتونگ ارقىلى تاڭبالانىپ وتىر. بۇل جەردە جاڭالىق بولىپ وتىرعانى - ءبىر تاڭبا – ەكى دىبىس بەرەتىن «C» جانە «Y» ارىپتەرى.

كلاسسيكالىق لاتىن الفاۆيتىندە «C» - ءارىپ «سي» بولىپ وقىلعانىمەن كوپ جەرلەردە «كا» بولىپ وقىلادى. تەك 3 ءارىپتىڭ: e, i, y – الدىندا عانا «سي» بولىپ وقىلادى. بۇل اعىلشىن تىلىندە دە، فرانتسۋز تىلىندە دە بار ەرەجە. قازاق تىلىندەگى «ك»- تاڭباسىن «C» - ارىپىمەن تاڭبالاۋ تىلىمىزگە ەستەتيكالىق سيپات بەرەدى. كونتەكستە كوز سۇرىندىرمەيدى. وسىنى ەسكەرە وتىرىپ «e» جانە «i» ارىپتەرىنىڭ الدىنا «ك» (كەي) ءارىپىن جازىپ، قالعان جاعدايلاردا «C»  تاڭباسىمەن بەرۋدى ۇسىنامىن.

“C” vs “K”

كاپيتان - capitan – kapitan

كانادا - Canada – Kanada

كونستيتۋتسيا - Constituciya – Konstutuciya

كانديدات - candidat – kandidat

كاۆكاز - Cavcaz – Kavkaz

ەكونوميكا - Économica- Ékonomika

ماليكا - Malica – Malika

فيزيكا - Fizica – Fizika – قايسىسى وقۋعا جەڭىل، كورەر كوزگە سىمباتتى كورىنەدى؟ ارينە «C» - ارىپىمەن تاڭبالانعان سوزدەر. ال «ك» - تاڭباسىن كەلەسى سوزدەردى جازۋدا قولدانۋعا بولادى: äke, sheke, keme, kit, kïtap, kerege, Kipr ت.ب. ال «C» - ءارىپىنىڭ الدىندا «e» جانە «i» ارىپتەرىن قويسا «تس» دىبىسىن بەرەدى. مىسالى: Franciya - فرانتسيا، Veneciya – ۆەنەتسيا، Constituciya – كونستيتۋتسيا، Circ – تسيرك، Circul’ – تسيركۋل ت.ب. ەرەجەسى وتە قاراپايىم: «س» تاڭباسى «e» جانە «i» دىبىستارىنىڭ الدىندا «تس» بولىپ، قالعان جاعدايلاردىڭ بارلىعىندا «كا» بولىپ وقىلادى.

«Y» - تاڭباسى:

«Y» - تاڭباسى وتە ءتيىمدى تاڭبا. بۇل ءارىپتىڭ دە ەرەجەسى وتە قاراپايىم. داۋىستى دىبىستان كەيىن كەلسە «ي»، داۋىسسىز دىبىستان كەيىن كەلسە «ى» قىلىپ وقۋعا بولادى. مىسالى:

اي - Ay

ايجان - Ayjan

قايماق – Qaymaq

ۇيرەك – Üyrec

ەيفوريا – Éyforiya

ۇيىم – Ûyym

ىدىس – Ydys

ىرعاق – Yrğaq

قاقتىعىس – Qaqtyğys

باۋىر – Bauyr

المايدى – Almaydy

بولمايدى -  Bolmaydy ت.ب.  مۇنداي ەرەجە قازىرگى قازاق تىلىندە بار. قازىرگى كيريلل ارىپىنە نەگىزدەلگەن الفاۆيتتە «ۋ» - ءارىپى داۋىستى دىبىستان كەيىن كەلسە داۋىسسىز، داۋىسسىز دىبىستان كەيىن كەلسە داۋىستى بولىپ وقىلادى ەمەس پە؟ لاتىن قارىپىنە اۋىسقاندا دا وسى ەرەجە قالادى. Bauyr سوزىندە دە «ا»-دان كەيىن كەلگەن «u» – داۋىسسىز، داۋىسسىز ارىپتەن كەيىن كەلگەن «y» - ى بولىپ وقىلادى. ال رۋى، تۋىس سوزدەرىن جازۋ ءۇشىن «’» اپوستروف بەلگىسىن قولدانۋعا بولادى. مىسالى: ru’y - رۋى، tu’ys - تۋىس ت.ب. سونداي-اق اپوستروفتى جىڭىشكەلىك بەلگىسىن بەرۋ ءۇشىن قولدانىلادى. مىسالى: لۆيۆ – L’viv, كومپيۋتەر – comp’yuter ت.ب.

ال ەندى وسى ءالفاۆيتتى قولدانىپ سويلەمدەر جازىپ كورەيىك:

30 – tamyz Qazaqstan Respublicasynyñ Constituciyasy cünï - 30 تامىز قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ كونستيتۋتسياسى كۇنى.

Ucraina astanasy – Kiev qalasy – ۋكراينا استاناسى كيەۆ قالاسى.

Äleumettïc jelïler baylanysudyñ eñ tiïmdï qûralyna aynaldy – الەۋمەتتىك جەلىلەر بايلانىسۋدىڭ ەڭ ءتيىمدى قۇرالىنا اينالدى.

جالپى، لاتىن تىلىنە وتەۋدىڭ ارتىقشىلىقتارى كوپ. قاراپايىم عانا مىسال: جايلاۋباي دەگەن كىسىنىڭ اتىن اعىلشىنشاعا قالاي دۇرىس جازۋدا قيىنشىلىقتارعا ۇشىرايمىز. Zhailaubai, Zhaylaubay, Jailaubai, Jaylaubay - دەپ 4 ءتۇرلى نۇسقادا جازىپ ءجۇرمىز. دۇرىسى ارينە – Jaylaubay بولادى. قازاق تىلىندە وسى نۇسقانى بەكىتسەك اعىلشىنشا جازعاندا دا وسىلاي قالادى. Zh – ديفتونگى «ج» دىبىسىن بەرە المايدى جانە ول شەت ەلدەردە قولدانىلمايدى. ءبىزدىڭ قازىرگى قولدانىپ جۇرگەنىمىز ورىس ءتىلىنىڭ تەحنيكالىق ترانسليتەراتسياسى. ونى ۆولوپيۋك دەپ اتايدى. ول قازاق تىلىنە جارامسىز. مىسالعا اسەل دەگەن 4 ارىپتەن تۇراتىن قازاق قىزىنىڭ اتىن «Assel» دەپ 5 ارىپپەن جازىپ ءجۇرمىز. ونى كەرى قاراي ترانسليتەراتسيالاعاندا «اسسەل» شىعىپ كەتەدى. اسەلدى اسسەل دەپ ايتۋ ءتىلىمىزدى ديففەرەنساتسياعا ۇشىراتپايدى ما؟ لاتىن قارىپىنىڭ لايىقتى نۇسقاسىن تاڭداساق وسىنداي ۇلتقا قاۋىپ توندىرەتىن كەمشىلىكتەر جويىلار ەدى.

لاتىنعا ءوتۋ ءسوزسىز كەرەك نارسە. بىراق ابدەن ويلانىپ بارىپ شەشىم قابىلداۋ كەرەك. لاتىنعا وتەمىز دەپ تۇرىك باۋىرلارىمىز ءا، ۇ، ڭ، ق سياقتى دىبىستارىنان ايىرىلىپ قالدى. ناتيجەسىندە ءاليدى الي، قۇدىرەتتى كۋدرەت دەپ ءجۇر. وزبەكتىڭ لاتىنى تازا كومپيۋتەر پەرنەتاقتاسىنا نەگىزدەلگەن تەحنيكالىق لاتىن بولىپ شىعىپ، ناتيجەسىندە تولىق ءسىڭىسىپ كەتە المادى. ءازىربايجان مەن تۇركىمەن لاتىنى ءاجىپتاۋىر جاقسى. دەگەنمەن دە ولاردا دا كەمشىلىكتەر بار. سوندىقتان دا ەشكىمگە ەلىكتەمەي دە، جالتاقتاماي دا ءوزىمىزدىڭ قازاق لاتىنىن قابىداۋىمىز كەرەك. وعان قوسا وسى ءساتتى پايدالانىپ قازاق ءتىلىنىڭ ورفوگرافياسىنا دا وزگەرىستەر ەنگىزىپ الۋعا بولادى. ەڭ قاجەتتى رەفورمانى «ح» ءارىپىن الىپ تاستاۋدان باستاۋ كەرەك. بۇل ءارىپتى كەزىندە «ق» ءارىپىنىڭ كۇشىن السىرەتۋ ءۇشىن ادەيى ەنگىزگەن. ەندى ح – ارىپىنەن باستالاتىن بارلىق سوزدەردى قايتادان «ق» ارىپىنە اۋىستىرىپ، وسى كەمشىلىكتىڭ ورنىن تولتىرۋعا مۇمكىندىك بار. قان سايلاۋ، قالىق (نارود), قات جازۋ، اسقانا، اسقات، شاقمات ت.ب. سول سياقتى ءى – ءارىپىنىڭ دە قولدانىسىن ازايتۋعا بولادى: بۇگىن-بۇگۇن (bügün), ءۇشىن-ءۇشۇن (üshün) ت.ب.

P.S. كەيبىرەۋلەر ەكونوميكالىق تيىمدىلىگىن ويلاپ، تەحنيكالىق نۇسقاداعى لاتىنعا وتكەندى قالايدى. الايدى، تەحنوكراتيانىڭ قۇلى بولىپ، مۇحتار شاحانوۆ ايتقانداي كومپيۋتەر باستى جارتى ادامعا اينالىپ جۇرمەيىك! ۇلتتىڭ بولاشاعى ەكونوميكالىق مۇددەدەن ارقاشان دا جوعارى تۇرۋى ءتيىس...

ورالبەك وتەعۇلوۆ، اقتوبە قالاسى

Abai.kz