مەملەكەتتىك رامىزدەر قوعامنىڭ ساياسي مادەنيەتىنىڭ بولىگى رەتىندە رۋحاني مادەنيەتتى دامىتۋعا جانە ەلىمىزدىڭ تاۋەلسىزدىك يدەيالارىن ورنىقتىرۋعا ىقپال ەتەدى. جەر بەتىندە قانشا مەملەكەت بار بولسا، سونىڭ اربىرىندە ءوز رامىزدەرى بار. بۇگىن 4 ماۋسىم – مەملەكەتتىك رامىزدەر كۇنى. وسىدان 17 جىل بۇرىن ەلباسى ن.نازارباەۆتىڭ جارلىعىمەن «قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ مەملەكەتتىك جالاۋى تۋرالى»، «مەملەكەتتىك ەلتاڭباسى تۋرالى»، «مەملەكەتتىك ءانۇرانىنىڭ مۋزىكالىق رەداكتسياسى تۋرالى» زاڭدار كۇشىنە ەنگەن بولاتىن.
تۋىمىزدىڭ ءتۇسىن نەگە ءارتۇرلى قۇبىلتامىز؟

مەملەكەتتىك رامىزدەر قوعامنىڭ ساياسي مادەنيەتىنىڭ بولىگى رەتىندە رۋحاني مادەنيەتتى دامىتۋعا جانە ەلىمىزدىڭ تاۋەلسىزدىك يدەيالارىن ورنىقتىرۋعا ىقپال ەتەدى. جەر بەتىندە قانشا مەملەكەت بار بولسا، سونىڭ اربىرىندە ءوز رامىزدەرى بار. بۇگىن 4 ماۋسىم – مەملەكەتتىك رامىزدەر كۇنى. وسىدان 17 جىل بۇرىن ەلباسى ن.نازارباەۆتىڭ جارلىعىمەن «قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ مەملەكەتتىك جالاۋى تۋرالى»، «مەملەكەتتىك ەلتاڭباسى تۋرالى»، «مەملەكەتتىك ءانۇرانىنىڭ مۋزىكالىق رەداكتسياسى تۋرالى» زاڭدار كۇشىنە ەنگەن بولاتىن.
تۋىمىزدىڭ ءتۇسىن نەگە ءارتۇرلى قۇبىلتامىز؟
تەلەديدار الدىندا قازاقستان ساياساتكەرلەرىنىڭ شەتەلدەگى وتىرىستارىن باقىلاپ وتىراتىن بولساڭىز، ەلىمىزدىڭ كوك ءتۇستى تۋىمىزدىڭ شىنايى كوگىلدىرلىگىنە كۇمان كەلتىرۋگە ءماجبۇر بولاسىز. ولاي دەيتىن سەبەبىمىز، شەتەلدەگى ۇلكەن-ۇلكەن سامميتتەردە دە قازاقستان تۋى بىردە تىم كوك، ەندى بىردە تىم اشىق تۇسپەن بەرىلىپ جاتادى. وسىنداي ورەسكەل قاتەلىكتى شەتەلدىكتەر قاساقانا جىبەرەدى دەۋگە كەلمەيدى. سەبەبى شەتەلدىكتەر تۇرماق، تۋدىڭ ءتۇسىن ءوزىمىز دە اجىراتا المايدى ەكەنبىز. قاراپايىم عانا مىسال، عالامتوردى اشا قويىڭىز دا، تەرەزەدەن «قازاقستان تۋى» دەپ جازىپ، سۋرەتىن ىزدەسەڭىز، ءجۇز قۇبىلعان ءتۇرلى-ءتۇستى «قازاقستان تۋلارىن» كورەسىز. كوبىسى جاسىل رەڭك بەرەدى. ماسەلەن، «www.akorda.kz»، «www.ukojust.kz»، «www.akim-kurchatov.kz»، «www.janakorgan-akimat.kz»، «gosnadzor.memst.kz» تاعى بىرەر مەكەمەلەردىڭ سايتىندا قازاقستان تۋىنىڭ ءتۇسى كوك اسپاننان گورى جەردەگى جاسىل شوپكە كوبىرەك ۇقسايدى.
كوپتەگەن مەكەمەلەردىڭ ەلەكتروندى سايتتارى قازاقستان تۋىنىڭ ءتۇسىن جاسىل تۇسپەن بەرەتىن بولىپتى. ال قوستاناي اكىمشىلىگىنىڭ ىشكى ساياسات ءبولىمىنىڭ سايتىنداعى مەملەكەتتىك تۋدىڭ ءتۇسى ءتىپتى قوپ-قويۋ كوك. نەسىن ايتاسىز، تىزە بەرسە، دالتونيزم اۋرۋىنا شالدىققان رەسمي سايتتار ءاپ-ادەمى تۋىمىزدى قور قىلدى. ونىڭ ۇستىنە، بۇل «اۋرۋ» جۇقپالى كەلەدى ەكەن. سايتتى قۇراۋشىلار ءبىرى جىبەرگەن قاتە بەينەنى كوشىرىپ، ەكىنشىسىنە سول كۇيىندە قويا سالادى. ەگەر جۋىردا عانا ينتەرنەتتىڭ باق قاتارىنا ەنگىزىلگەنىن ەسكەرسەك، بۇل – قىلمىس. ويتكەنى قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ زاڭناماسىندا «تۋ – كوگiلدiر ءتۇستi تiك بۇرىشتى كەزدەمە» دەپ تايعا تاڭبا باسقانداي انىق جازىلعان. بiرىڭعاي كوك ءتۇس توبەدەگi بۇلتسىز اشىق اسپاننىڭ بيiك كۇمبەزiن ەلەستەتەدi. بۇلتسىز كوك اسپان بارلىق حالىقتاردا ارقاشان دا بەيبiتشiلiكتiڭ، تىنىشتىق پەن جاقسىلىقتىڭ نىشانى بولعان. گەرالديكا (گەربتانۋ) تiلiندە كوك ءتۇس جانە ونىڭ ءتۇرلi رەڭكi ادالدىق، سەنiمدiلiك، ءۇمiت سياقتى ادامگەرشiلiك قاسيەتتەرگە ساي كەلەدi. ەجەلگi تۇركi تiلiندە «كوك» ءسوزi اسپان دەگەن ۇعىمدى بiلدiرەدi. كوك ءتۇس – تۇركi حالىقتارى ءۇشiن قاسيەتتi ۇعىم. تۇركi جانە الەمنiڭ وزگە دە حالىقتارىنداعى كوك ءتۇستiڭ مادەني-سەميوتيكالىق تاريحىنا سۇيەنە وتىرىپ، مەملەكەتتىك تۋداعى كوگiلدiر ءتۇس قازاقستان حالقىنىڭ جاڭا مەملەكەتتiلiككە ۇمتىلعان نيەت-تiلەگiنiڭ تازالىعىن، اسقاقتىعىن كورسەتەدi دەپ قورىتۋعا بولادى. ال عالامتورداعى قازاقستاننىڭ جاسىل تۋلارى كوك تۇرىكتىڭ قاراشاڭىراعىن يەلەنگەن قازاقتىڭ ەمەس، اراب تۋىن ەسكە تۇسىرەدى.
ارينە، بۇل قۇبىلىستى تەك عالامتوردىڭ ىشىنەن عانا ەمەس، مەكەمەلەردىڭ ماڭدايشاسىنان دا بايقاپ ءجۇرمىز. ۇكىلەگەن تۋىمىزدىڭ ءتۇسىنىڭ رەسمي مەكەمەلەر ۇستىندە قۇبىلىپ تۇرۋىنىڭ ەكى سەبەبى عانا بولۋى مۇمكىن. بىرىنشىدەن، مەملەكەتتىك رامىزدەردى جاساپ شىعاراتىن ءوندىرىس ورىندارى بەلگىلەنگەن ستاندارتتاردى ساقتامايدى. ەكىنشىدەن، كۇن استىندا التى اي جاز، التى اي قىس تۇرا بەرگەن سوڭ ءتۇسى وڭىپ، توزىپ بىتەدى. توزىعى جەتكەن تۋدىڭ جەلبىرەپ ەمەس، دالاقتاپ تۇرعانى وسى كۇنگە دەيىن تالاي ءسوز بولعان. ايتا كەتەتىن ۇسىنىس، «مەكەمەلەردىڭ ماڭدايشاسىندا تاعىلعان تۋدى بەلگىلى مەرزىم سايىن اۋىستىرىپ وتىرۋ كەرەك» دەپ زاڭناماعا وزگەرىس ەنگىزۋ قاجەت شىعار. باياعىدا جاۋگەرشىلىك زاماندا بايعوزى باتىردىڭ تۇلا بويىنا ونداعان جەبە قادالعانىنا قاراماستان، اق تۋدى قيسايتپاي، جاۋعا قاسقايىپ تۇرىپتى. ساربازدار ۇرىس بىتكەن سوڭ باتىردىڭ جانىنا بارىپ قاراسا، بايعوزى باتىر تۋدى تىك ۇستاعان قالپىندا الدەقاشان ءولىپ كەتكەن ەكەن. ءباھادۇر بابالاردىڭ بۇگىنگى ۇرپاعى قاسيەتتى تۋدى قورلاپ جۇرگەنىن وزدەرى دە بىلمەيدى. بىلتىر تاراز قالاسى ماڭايىندا جاستاردىڭ قازاقستاننىڭ تۋىمەن ەش قىسىلماستان قوقىس تاسىپ جۇرگەنىن ءبىر جۋرناليست ارىپتەسىمىزدىڭ سۋرەتكە ءتۇسىرىپ، جۇرتتىڭ نازارىن اۋدارعانىن كۇيىنىشپەن ۇمىتا الار ەمەسپىز.

ەلدىڭ نامىسى مەن رۋحى – مەملەكەتتىك تۋ
مەملەكەتتىك رامىزدەردى ناسيحاتتاۋ مەن ازاماتتاردىڭ بويىندا مەملەكەتتىك نىشاندارعا دەگەن قۇرمەت سەزىمىن قالىپتاستىرۋ جاعىنان قازاقستانعا الەمدەگى وركەنيەتتى ەلدەردەگىدەي تاجىريبە جاعى جەتىسپەيدى. ماسەلەن، اقش دەسە كەز كەلگەن ادامنىڭ كوز الدىنا قىزىل الا جولاق تۋ ەلەستەيدى. اۋەجايدان تۇسكەننەن باستاپ، اينالا ءاربىر مەكەمەدە، ۆوكزال، ساۋدا ورتالىقتارى، ستاديوندارداعى تۋلار بەيسانالى تۇردە ادام جادىسىنا ءسىڭىپ، ازاماتتاردىڭ بويىنا رۋح قۇيادى. تۇرمىستىق تاۋارلارعا دەيىن جاپسىرىلعان اقش تۋلارى ەلدىڭ سيمۆولى ءارى وزىق برەند دارەجەسىن اتقارىپ تۇر. سول سياقتى باسىنان ءسوز اسىرمايتىن قىزۋقاندى تۇركيادا دا كوشەلەدىڭ ءار بۇرىشىنداعى تۋلاردان كوز سۇرىنەدى. وكىنىشكە قاراي، مۇنى قازاقستاننىڭ تەك قوس قالاسىنان بولماسا، قالادان تىسقارى ەلدى مەكەندەردەن ەمگە تاپپايسىز. تەك جاڭادان قابىلدانعان «مەملەكەتتىك رامىزدەر تۋرالى» زاڭجوباسىندا جازىلعانداي، «مەملەكەتتىك تۋ رەسمي مەكەمەلەردەن باسقا دا عيماراتتاردا ولاردىڭ يەلەرىنىڭ ەركى بويىنشا كوتەرىلۋى مۇمكىن» دەگەن سويلەمدى قاناعات تۇتۋعا ءماجبۇرمىز. ولاي بولسا، زاڭ رۇقسات بەرىپ تۇر. بۇل جەردە رۇقسات بەرىپ قانا ەمەس، جاۋاپكەرشىلىكپەن مىندەتتەۋ دۇرىس بولار ەدى. رۇقسات بەردى ەكەن دەپ، قاسيەتتى رامىزدەردى تۇرمىستىق زاتتارعا ءجوندى-ءجونسىز جاپسىرىپ قورلاۋعا تاعى بولمايدى. ماسەلەن، تاتتىگە قۇمار حالىق ءجيى ساتىپ الاتىن «راحات» كونديتەرلىك فابريكاسىنىڭ «كازاحستانسكي» شوكولادىنىڭ تىسىندا ەلىمىزدىڭ تۋى بەينەلەنگەن. قانشا جەردەن پاتريوت بولسا دا، شوكولادتى جەپ بولعان ادام قابىعىن قوقىسقا تاستاۋعا ءماجبۇر. وسىلايشا، توبەمىزدە تۇتۋعا ءتيىس قاسيەتتى تۋىمىزدىڭ بەينەسى كورىنگەننىڭ اياعىنىڭ استىندا تاپتالىپ جاتادى. رامىزدەرگە قۇرمەت كورسەتپەۋ زاڭعا قايشى ەكەندىگىن ەسكەرسەك، قىلمىسكەرلەردىڭ سانىن ەسەپتەي الماي قالار ەدىك. سوندىقتان رامىزدەردى قورلاتپاۋدىڭ وڭاي جولى كاسىپكەرلەرىمىزدىڭ ويىنا كەلگەن «تىڭ يدەيانى» باسقامەن اۋىستىرۋ قاجەت. بىزدىڭشە، ءاربىر قازاقستاندىق ۇلتجاندىلىعىن كورسەتىپ، كوك تۋدى ءۇيىنىڭ تورىنە قاستەرلەپ ءىلىپ قويسا، نۇر ۇستىنە نۇر بولار ەدى. بۇل كۇندە ەل ساناسىندا «تۋ، ەلتاڭبا جانە ەلباسى پورترەتى باستىقتاردىڭ جۇمىس كابينەتىندە عانا ءىلىنىپ تۇراتىن كوركەمدەۋىش قۇرال» دەگەن جالاڭ ستەرەوتيپ قالىپتاسىپ قالعان. وكىنىشكە قاراي، ءۇيدىڭ تورىنە تۋ ءىلىپ قوياتىن ازاماتتار ەل اراسىندا ىلۋدە بىرەۋ. كۇن كوسەم لەنيننىڭ پورترەتىنە تابىنعان كەزدەرىمىز بولعان جوق پا ەدى؟
رامىزدەر قاتارىنداعى ەلتاڭبانىڭ مۇشكىل ءحالى دە سۇيەككە تاڭبا سالعانداي. مەملەكەتتىك ورگانداردان شىققان ءارتۇرلى رەسمي قۇجاتتاردا بەينەلەنگەن ەلتاڭبالار تۇپنۇسقاداعى ەلتاڭبادان الشاق كەتىپ جاتادى. تاجىريبەلى باسپاگەر ابدەن سىزدىقوۆ مۇنداي قۇجاتتاردىڭ جۇزدەن استامىن جيناعان. قۇجاتتارعا باسىلعان ەلتاڭبالاردىڭ ساپاسىزدىعى دا كوزگە ءجيى ۇشىرايدى. بۇعان سەبەپ – مەملەكەتتىك ستاندارتتاردىڭ ءالى دە بولسا ناقتىلانباۋىنان بولىپ وتىر. وندا ەلتاڭبامىزدى كولەمدى نە گرافيكالىق ۇلگىدە شىعارۋعا بولاتىنى عانا كورسەتىلگەن. ال گرافيكانىڭ تۇسىنە شەكتەۋ قويىلمايدى. تاڭبانىڭ وزىندە نەگىزىنەن كوگىلدەر نەمەسە التىن رەڭ بولۋى قاجەت. ءرامىز كەسكىنىندەگى ەلەمەنتتەردىڭ سانى – 36. الايدا كەيبىر بولشەكتەردىڭ، ماسەلەن، ۋىقتاردىڭ قانشا بولۋ كەرەكتىگى ناقتى كورسەتىلمەگەن. سوندىقتان باسپاگەرلەرگە پرەزيدەنت رەزيدەنتسياسىندا ساقتاۋلى تۇرعان ەلتاڭبا اۆتورلارى جانداربەك مالىبەكوۆ پەن شوتا ءۋاليحانوۆتىڭ نۇسقاسىن باسشىلىققا الۋدى امانات ەتكەننەن باسقا شارا جوق. الداعى ۋاقىتتا باسپاحانالار مۇنى قاپەرىنە السا دەيمىز.

شاكەن نيازبەكوۆ، قازاقستان رەسپۋبليكاسى مەملەكەتتىك تۋىنىڭ اۆتورى، سۋرەتشى:
– الدىمەن مەملەكەتتىك تۋدىڭ اۆتورى رەتىندە بارشا قازاقستاندىقتاردى وسى مەرەكەمەن قۇتتىقتاعىم كەلەدى. قازاق ءۇشىن «كوك ءتاڭىرى»، «اسپان» دەگەن ۇعىم وتە كيەلى. حالقىمىزدىڭ سەنىمىمەن استاسىپ جاتىر. ءبىر جاعىنان، ءتاڭىرىن ۇمىتپاعان قازاق دەگەندى استارلايدى. اسپان تۇستەس كوك تۋدى قالاعان سەبەبىمىز دە – سول. قازىر تۋدى سالىپ جۇرگەن ءاربىر سۋرەتشى وعان ءارتۇرلى رەڭ بەرىپ جۇرگەنى راس. دەگەنمەن كوك ءتۇستىڭ ىشىندە دە ءتۇرلىسى بار، ونىڭ دا ءبىر جۇيەسى بولۋ كەرەك.
امانگەلدى ايتالى، قوعام قايراتكەرى:
– ءبىز سەكىلدى جاس مەملەكەتتەردە مەملەكەتتىك رامىزدەرگە كوپ كوڭىل ءبولىنۋi كەرەك. اسىرەسە، مەكتەپ باعدارلاماسى مەن جوعارى وقۋ ورىندارىنا مەملەكەتتىك رامىزدەر جونىندە ارنايى ساباق ەنگىزسە دە بولار ەدى. بۇل رامىزدەردىڭ ارتىندا قانداي تاريح جاتىر، قانداي نانىم-سەنىم، قانداي ءمان بارىن قامتۋعا بولدى. كۇندە تاڭەرتەڭ ءانۇراندى ءبىر قايتالاعاننان جاستار سونى بار بولمىسىمەن ءتۇيسىنىپ وتىر دەپ ايتا المايمىن. جاستاردى بىلاي قويعاندا، جالپى ەلىمىزدە دە رامىزدەردى قۇرمەت تۇتۋ مادەنيەتى جوعارى ەمەس. شۆەتسيا كوشەلەرىندە كەلە جاتساڭ، كەيبىر ۇيلەردىڭ تەرەزەسىندە تۋ ءىلىنىپ تۇرادى. دەمەك، بۇل ۇيدە مەيرام بولىپ جاتىر. ولار ءوزىنىڭ قۋانىشىن حالقىمەن سولاي بولىسەدى. قۇرمەتتەسە، وسىلاي قۇرمەتتەسىن.

نۇرلان ونەرباي، ءماجىلىس دەپۋتاتى:
«ءسۇيىنباي بابامىزدىڭ: «ءبورىلى باسىم ۇرانىم، ءبورىلى مەنىڭ بايراعىم!
ءبورىلى بايراق كوتەرسە، قوزىپ تا كەتەر قايداعىم»، – دەگەن ولەڭ جولدارى ەرىكسىز ەسكە ورالىپ، قايداعىنى ەمەس، نامىستى قوزعاپ وتىر.
ويتكەنى «مەملەكەتتىك رامىزدەر تۋرالى» زاڭنىڭ 5-بابىندا «قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ مەملەكەتتىك تۋىنىڭ كولەمى باسقا تۋلاردىڭ كولەمىنەن كىشى بولماۋعا ءتيىس. قوعامدىق بىرلەستىكتەردىڭ جانە باسقا دا ۇيىمداردىڭ تۋلارى قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ تۋىمەن بىردەي بولماۋعا ءتيىس» دەلىنگەن. الايدا وسى زاڭ تالابى ورىندالماي وتىر».

وي-تۇجىرىم
«ءوزىڭدى-ءوزىڭ جاتتاي سىيلا، جات جانىنان ءتۇڭىلسىن» دەيدى قازاق. كەز كەلگەن حالىقتىڭ مادەنيەتى مەن مەملەكەتشىلدىگىن ۇلتتىق ءرامىزىن سىيلاۋ دەڭگەيىنە قاراپ باعالاپ جاتادى. بىلتىرلارى پارلامەنت قابىرعاسىندا ماعىناسى كۇمىستەي جەڭىل «نىشان» دەگەن ءسوزدى ارەڭ دەگەندە «ءرامىز» دەپ وزگەرتكەن ەدىك. بۇدان بىلاي مەملەكەتتىك رامىزدەرىمىزدى قادىرلەي بىلسەك، دوس-دۇشپان الدىندا مارتەبەمىز اسقاقتارى انىق-ءدۇر.

«الاش ايناسى» گازەتى، 05.06.2009