(باسى مىنا سىلتەمەدە)

ۋاححابيتتەر

ۋاححابيتتەر دەپ مۋحاممەد يبن ال-ۋاححابتىڭ جولىن قۋعانداردى ايتادى. (مۋحاممەد يبن ال-ۋاححاب ات-تاميمي (1703-1792 ج.) – ارابيادا نەدج قالاسىندا ءدىندارلار وتباسىندا دۇنيەگە كەلگەن. باستاۋىش ءدىني ءبىلىمدى احماد يبن حانبال مازھابىنان العان. الايدا سالافيتتىك تۇجىرىمداماسىن قابىلداپ، عۇمىر بويى ۇستانعان.

ونىڭ جولىن قۋشىلار وزدەرىن ەشقاشان «ءۋاححابيتپىز» دەپ اتامايدى، «بىرقۇدايشىلدار» (مونوتەيست) نەمەسە  جاي «مۇسىلماندارمىز» دەيدى. «ۋاححابيت» دەپ ابد ال-ۋاححابتىڭ قارسىلاستارى مەن اراب ەمەس ۇلتتار اتاپ كەتكەن. مۇحاممەد يبن ال-ۋاححاب ۇندەۋلەرىن شەيح احمەد يبن تايميا، ونىڭ شاكىرتى يبن ال-كاييما، ەرتەدەگى سۋننيت يمامدارى، سالاس اس-ساليحين زامانىنىڭ عالىمدارى سەنىمدەرىنە نەگىزدەپ قۇرعان. سولار سياقتى ابد ال-ۋاححاب كوزقاراستارىندا مىندەتتى تۇردە اياتتار مەن پايعامبارىمىز مۇحاممەد (س.ع.س.) حاديستەرىنە سۇيەنگەن قۇران كارىمدەگى بارلىق اللەگوريالىق ءسوز تىركەستەرىن دالمە-ءدال ماعىناسىندا ءتۇسىنۋدى دۇرىس دەپ ۇيرەتكەن. ۋاححابيتتەر اللانىڭ قۇران مەن سۋننادا جازىلعان قاسيەتتەرىن تۋرا ماعىناسىندا قابىلدايدى. اللا تۋرالى كوزقاراستارىندا ولار مۋشابيحيتتەرگە جاقىن. ۋاححابيتتەر شىنىندا دا اللا تاعالانىڭ ەكى قولى، ەكى كوزى، ءجۇزى، جىلىنشىگى بار دەيدى.

ولاردىڭ كوزقاراسىنا قاراعاندا، اللا تاعالا اسپاننىڭ جەتىنشى قاباتىندا تاقتىڭ ۇستىندە وتىرادى.

مۇحاممەد يبن ال-ۋاححاب سالافيت بولعان. ارينە يسلام تاريحىندا وسى باعىتتى ۇستانعان شەيحتەر وتە كوپ، دەگەنمەن مۇحاممەد يبن ال-ۋاححاب ۋاعىزدارىنىڭ كوپشىلىككە كەڭ تارالۋىمەن دە العا شىققان. ول ءوز جاقتاستارىمەن بىرگە جەكە مەملەكەت قۇرۋعا جانە وسمان حاليفاتىن قۇلاتۋعا سەبەپ بولعان.

مۇحاممەد يبن ال-ۋاححابتىڭ ۇندەۋلەرىنىڭ نەگىزى مۇسىلمانداردى يسلامنىڭ باستاپقى فورماسىنا قايتارۋ، اللا تاعالانىڭ ەلشىسى مۇحاممەد (س.ع.س) ۋاعىز جاساعان،  سەرىكتەستەرى قابىلداعان كەزگە قايتا ورالۋعا شاقىرادى.

شارتتى تۇردە مۇحاممەد يبن ال-ۋاححابتىڭ ۇندەۋلەرىن تورتكە ءبولىپ قاراۋعا بولادى. ولار:

1. تاۋھيد – قانداي جاعداي بولماسىن «بىرقۇدايشىلىقتى» قاتاڭ ۇستاۋ
2. بارلىق ءدىني جاڭالىقتاردان باس تارتۋ (بيدعات). ياعني اتا-بابالارىمىزدان كەلە جاتقان ۇلتتىق سالت-داستۇرلەردەن، ىرىم-يشاراتتان، دانالىق سوزدەردەن باس تارتۋ. ۇلتتى ۇلتتىق قاسيەتتەرىنەن ايىرۋ. ۇلتتى قۇراۋشى فاكتور – ءتىلى، ءداستۇرى، ءدىلى ەكەنىن ەسكەرسەك بۇل قادام ۇلتتى جويۋعا اكەلەدى.
3. شاريعاتپەن وتىرىپ-تۇرۋ جانە «جيھاد» جاريالاۋ. كونتەكستە «جيھاد» – مۇسىلمانداردىڭ دۇشپاندارىنا قارسى جۇرگىزگەن كيەلى سوعىسى، قورعانۋ، شاريعاتتى ناسيحاتتاۋ ماعىناسىنا سايكەس.

مۇحاممەد يبن ال-ۋاححاب مازارلارعا تابىنۋدان، تۇمار، بويتۇمار تاعۋدان، سيقىردان، اۋليەلەردىڭ باسىنا بارۋدان، قۇران وقىتۋدان، مەشىت قورشاۋلارى مەن اعاشتارعا شۇبەرەك، ورامال، ت.ب. بايلاۋدان، ولگەن ادامعا قىرقىن، اسىن بەرۋدەن باس تارتۋعا شاقىردى. قاجىلىقتان كەلگەن ادامدى «قاجى» دەپ اتاۋ يسلامعا كەيىن ەنگىزىلگەن جاڭالىق، ياعني بيدعات دەدى.

وسى ارەكەتتەردى مۇحاممەد يبن ال-ۋاححاب كوپقۇدايشىلدىققا جاتقىزدى.

مۇحاممەد يبن ال-ۋاححاب جانە ونىڭ جاقتاۋشىلارى جيھادقا ۇلكەن ءمان بەرەدى. «تەۆھيد كىتابى» ەڭبەگىندە جيھاد تۋرالى: «مەنىڭشە جيھاد ءومىر بويى جالعاسادى. ياعني دادجالدى ولتىرگەنشە جالعاسادى. پاتشانىڭ زاڭدارىنا دا مويىنسۇنباستان...» ولار بىرىڭعاي نامازدى وقىپ ءجۇرىپ تاستاعانداردى: ماسەلەن جالقاۋلىقپەن نەمەسە ۋاقىت تىعىزدىعىن سىلتاۋ ەتكەندەردى «كۇناھارلار» دەپ تانىپ، ءبىر ۋاقىت نامازىن قازا قىلعانداردى دا ءولىم جازاسىنا بۇيىرادى.  ياعني، ۋاححابيتتەر ءۇشىن جيھاد التىنشى پارىزبەن تەڭ. ول تۋرالى مۇحاممەد يبن: «يسلامدا بەس باعانا بار: ءبىرىنشى شاھادا، قالعان تورتەۋى سونىمەن قاتار جۇرەدى. وسىلاردى ورىنداماعانداردى ءبىز ولتىرەمىز» –   دەگەن.

يسلام جانە تەررور

تەررور – ادامزاتقا قارسى قىلمىس. «ءدىن» جانە «تەررور» – ەكى بولەك ۇعىم، سەبەبى بارلىق دىندەر تەرروردى ءوز اۋلاسىنان الاستاتۋعا تىرىسادى. سونىمەن قاتار تەرروريستكە 5-ءتۇرلى كۇنا جۇكتەلەدى. ولار: 1. اللانىڭ الدىندا 2. ادامزاتتىڭ الدىندا 3. جەكەلەگەن ادامداردىڭ الدىندا 4. ءوزىنىڭ («مەنى») الدىندا 5. ءوزى ءومىر ءسۇرىپ جاتقان قوعامنىڭ الدىندا.

«يسلام» «سيلم» ياعني «ءبىتىم، كەلىسىم، بەيبىت ءومىر، اڭگىمە، اڭىز» جانە «تىنىشتىق» دەگەن ماعىنالى سوزدەن شىققان.  يسلام – تاۋھيدكە (بىرقۇدايشىلدىق) نەگىزدەلەدى. يسلامدا ادامداردى قيناپ سەندىرۋ ۇعىمى جوق.

ءدىني ەكسترەميزم مەن تەرروريزمدى يسلاممەن قاتار قولداناتىن ءباسپاسوز ورىندارى ەكى ءسوزدى ءوزارا تىعىز ۇعىمدار دەپ، جۇرتشىلىقتى شاتاستىرىپ ءجۇر. جيھاد پەن تەررورلىق ەكى باسقا ۇعىم. فەتحۋللاح گۋلەن: «مۇسىلمان ادام – تەرروريست ەمەس، تەرروريست – مۇسىلمان ەمەس» – دەگەن. سونىمەن «يسلام» جانە «تەررور» سوزدەرىنە قاتىستى بىلايشا بايلام جاساۋعا بولادى:

1. يسلام تەرروردى ناسيحاتتامايدى.

2. يسلام تەك بەيبىتشىلىك جاعىندا.

3. قۇران كارىمدە ادام ءومىرى جوعارى باعالانادى.

4. يسلامدا كىسى ءولتىرۋ ەڭ اۋىر كۇنا.

5.يسلامدا سوعىسقا قاتىستى ەرەجەلەر بار. ول قاتىگەزدىككە نەگىزدەلمەگەن.

يسلامدا ۆاححاببيزمدەگىدەي «جيھاد» ۇعىمى ادام ءولتىرۋ دەگەندى بىلدىرمەيدى.

قۇدىرەتتى اللا تاعالا زورلىق-زومبىلىق پەن قاتىگەزدىككە قاتاڭ تيىم سالعان، ونىڭ ايتقاندارىن ورىنداماعاندار مۇسىلمانداردان ەمەس. اللا تاعالاعا تەررورلىق تۋرالى ۇگىت جۇرگىزگەندەردى، ياعني «جيھاد» تۋرالى جالعان مالىمەت تاراتقانداردى، جيھاد دەپ ءوز-ءوزىن جارىپ جىبەرگەندەردى كەشىرمەيدى. ولار مۇسىلمان ەمەس، اللادان قورىقپاعاندىقتان دا، وزدەرىن، وزگەلەردى ولىمگە قيادى، ولاردىڭ ورنى توزاقتا ەكەنى ايتپاسا دا تۇسىنىكتى. سەبەبى، ادامعا ءومىردى اللا بەرەدى، اللا الادى.

«جيھاد» ۇعىمىنىڭ تەرىس تۇسىنىگى

كەيبىر تەررورلىق باعىتتاعى ۇيىمدار ءوز ارەكەتتەرىن يسلامداعى «جيھاد» ۇعىمىمەن بايلانىستىرىپ جاتادى. شىنتۋايتىنا كەلگەندە اللانىڭ مەيىرىمىنە بولەنۋ جولىندا مۇسىلماننىڭ ىشتەي تىرىسۋىن «جيھاد» دەپ اتايدى. بۇل اقىرەتكە دەيىن سوزىلاتىن قۇلشىلىق. سونىمەن قاتار، «جيھاد» مۇسىلماننىڭ ار-نامىسىن قورعاۋ، ءناپسىنى تيۋ دەگەندى بىلدىرەدى. قازىرگى وركەنيەت زامانىندا مەديتسينالىق قىزمەتتىڭ دامۋى، ناۋقاستارعا ساۋ ادامداردىڭ قارايلاۋى، قالتالى بايلاردىڭ كەدەي-كەپشىككە جاردەم بەرۋى  سياقتى ارەكەتتەر جاتادى. ال، ۋاحابشىلاردىڭ ىستەگەندەرى: بەيبىت حالىققا وق اتۋ، ايەلدەردى، جاس بالالاردى، قارتتاردى سەبەپسىز ءولتىرۋ، مەكتەپ اۋدانىن، اۆتوبۋستاعى بەيبىت جولاۋشىلاردى اۆتومات اسىنعان الاپەزەرلەردىڭ قورشاپ، جارىلعىش زاتتاردى قويۋى، قالىڭ توپپەن وزدەرىن دە قوسا جارۋى نەمەسە كەپىلدىككە ادامداردى الۋى وزدەرى اتاعانداي «جيھاد» ەمەس، ناعىز قىلمىستىڭ كوكەسى. ادامزاتتىڭ الدىنداعى قىلمىس، اللا تاعالانىڭ ەش كەشىرمەيتىن كۇناسى.

باتىس ءباسپاسوز بەتتەرىندە «مۇسىلمانداردىڭ كوبى سوعىستى كيەلى دەپ تانيدى، «وزگە دىندەگىلەردى ءوز دىنىنە كىرگىزۋدى – جيھادتى تىكەلەي ماقسات ەتىپ قويادى. ياعني ساياسي پىكىر بويىنشا «جيھاد» – تەررور مەن زورلىق-زومبىلىق كورىنىسىنە» اينالدى.

يسلامدا بۇتكىل الەمدى «مۇسىلمانداندىرۋ» دەگەن ۇعىم جوق. قۇران كارىمدە: «بارلىق ادامدار مۇسىلمان بولماق ەمەس» (12/106) دەپ اشىق ايتىلادى. ادامنىڭ دۇرىس جولدى تابۋى تەك اللانىڭ قالاۋىمەن بولاتىن نارسە، الايدا تالپىنىس كەرەك-اق. دەمەك، زورلىقپەن ادام جۇرەگىنە يمان ۇيالاتۋ استە مۇمكىن ەمەس.

«جيھاد» – «دجاھد» تۇبىرىنەن پايدا بولعان. بۇل ونىمەن تۇبىرلەس «يدجتيھاد» سوزىمەن تۋىستىعىن دالەلدەيدى. «يدجتيھاد» – قۇران مەن سۋننا كريتەريلەرىنە سۇيەنۋ، بارىنشا تالپىنۋ. «دجاحد» تۇبىرىنەن تارايتىن «مۋدجاھادا» – «رۋحاني ىزدەنىس» (ىشكى ەگونى جەڭۋ، ت.ب.) نەمەسە ىشكى جان دۇنيەڭە بايلانىستى تالپىنىس، رۋحاني دامۋ، تازارۋ. ەگەر «يدجتيھاد» عىلىمي-ينتەللەكتۋالدى جول، قۇقىقتىق اسپەكت (فيكح) بولسا، «مۋدجاھادانى» سۋفيزم جولى دەپ تانۋعا بولادى.

ادام ەكى ءتۇرلى قاباتتان: الەمدىك جانە رۋحانيدان (قۇدايلىق تىنىستان) تۇرادى. «قۇدايلىق تىنىستىڭ» تۇراعى – جۇرەك; الەمدىك قاباتتى قيمىل-قوزعالىس، قۇمارلىق، ءناپسى قۇرايدى. ادامدى جاراتۋداعى ماقسات – رۋحاني قاباتتى الەمدىك قاباتتان جوعارى قويۋ، العا شىعارۋ، «دجاحد» جانە «مۋدجاحاد» ارقىلى رۋحاني الەمدى ۇنەمى قالپىنا كەلتىرىپ وتىرۋ، ياعني اللاعا قۇلشىلىق جاساپ، «ەگونى» جەڭۋمەن اينالىسۋ ەكەن.  بۇل ىشتەي كۇرەستى «مۋدجاھاد» ياعني «جيھاد» دەپ اتايدى. ءوز ناپسىڭمەن كۇرەس ول – ەڭ ۇلكەن «جيھاد».

مايرا الدابەرگەنوۆا

(جالعاسى بار)

Abai.kz