بەلگىلى جۋرناليست، كوسەمسوزشى ومىرزاق اقجىگىتتىڭ ەسىمى ەلگە ءماشھۇر تۇلعالارمەن جاساعان سۇحباتىن جالعاستىرامىز.  «ەۆرازيا-KZ» باسىلىمىندا  (28.12.2007) جاريالانعان بۇل سۇحباتتىڭ كەيىپكەرى – جازۋشى، ادەبيەت سىنشىسى، مارقۇم تۇرسىنبەك كاكىشەۆ. سۇحبات بارىسىندا ءسوزدىڭ تۋراسىن ايتاتىن تۇرسىنبەك اقساقال ساكەن سەيفۋللين الەمىنە از-كەم توقتالىپ، مۇحتار، ماعجان، سابيتتەر جونىندە دە وزىندىك كوزقاراسىن بىلدىرەدى. «مۇحتار اۋەزوۆ قازىر ارتىق ماقتالىپ جاتىر»، «ءسابيت تە الاشورداشىلىرادىڭ قۇرامىندا بولعان» دەيدى ول.

«قازاق ايەلىن ارتىعىمەن وقىتىپ قويدىق» 

— اقىل سۇرار الپىستان اسىپ، شەرحان ءىنىڭىز ايتقان "جەت"كەن، "پىس"كەن جەتپىستى دە ارتقا تاستادىڭىز. ومىردەن نە ءتۇيدىڭىز؟

— كەڭەس كەزەڭiندە دە، بۇگiن دە مەنiڭ بار ارمانىم قازاقتىڭ ەڭسەسiن تiكتەپ ەل بولۋى، وزگەلەرمەن تەڭ بولۋى ەدi. بۇگiن تاۋەلسiز ەلمiز. ال، تاۋەلسiزدiكتىڭ تiرەگi – تiل. احمەت بايتۇرسىنوۆ «تiل كەتسە ءبارi كەتەدi» دەگەن بولاتىن. قوعامىمىزدا تiلدiڭ كەتiپ بارا جاتقانى شىندىق. ەندi «ونىڭ سەبەبi نەدە؟» دەگەن سۇراق تۋادى عوي. مەن ونى مىنادان دەپ بiلەمiن. 1870 جىلى سۆياتەيشي سينود «بۇراتانا حالىقتاردىڭ ۇلدارىن ەمەس، قىزدارىن وقىتۋ كەرەك، ەرتەڭ ول ايەل بولىپ، بالا تاۋىپ، وشاققا يەلiك ەتكەندە سول ۇيگە ورىستىڭ رۋحىن سەۋiپ وتىرادى» دەگەن شەشiم قابىلداعان بولاتىن. نيكيتا حرۋششەۆتiڭ تىڭ يگەرۋ باستالعان كەزدە «پاتشالىق يمپەريا ەكi ءجۇز، ءۇش ءجۇز جىلدا iسكە اسىرا الماعان ورىستاندىرۋ ساياساتىن بiز ەكi-ءۇش جىلدا iسكە اسىرىپ تاستادىق» دەپ ماقتانعانىنداي، كەڭەس وكiمەتi وسى ايەلدەردi وقىتۋدى ارتىعىمەن iسكە اسىردى. قازاق ايەلiن ابدەن وقىتتىق. ونىڭ وقىپ، جەتiلگەنi سونشا، بۇگiن ول ەركەكتەرگە وقۋدىڭ جولىن بوگەپ تاستادى. قازiر وقىپ جاتقان قازاق جاستارىنىڭ 75-80 پايىزى قىزدار. مەملەكەتتiك قىزمەتكەرلەردiڭ 60 پايىزدان استامى تاعى دا ايەلدەر. ونىڭ ۇستiنە قازاقشا اۋىز اشا المايتىن راۋشان سارسەنباەۆا دەگەندەر تۋ ەتiپ كوتەرiپ جۇرگەن گەندەرلiك ساياسات دەگەن بiر پالە شىقتى. مەن ۇستاز بولعاندىقتان، ورىسشا وقىعان قازاق قىزداردىڭ قازاقتىق كەلبەتi جوق ەكەنiن كورiپ جۇرەمiن. ولاردىڭ ورىستاردان بiرiنشi ۇيرەنگەنi «نەت» دەگەن ءسوز. الدارىنا بارا قالساڭ بiر-اق اۋىز «نەت» دەگەن ءسوزدi قويىپ قالىپ قاراپ وتىرا بەرەدi. سەنiڭ سۇراعىڭنىڭ ارجاعىن قازساق وسىلاي تەرەڭدەپ كەتە بەرەدi. بiزدiڭ تiل تۋرالى ساياتساتىمىز بۇلعاڭداپ تۇرعان بiردەڭە. «قازاقستاندىق ۇلت» دەگەن شىقتى. سوندا قازاق ۇلتى قايدا قالادى؟ داۋرىعىپ «پالەن وبلىستا مەملەكەتتiك iس-قاعاز قازاق تiلiنە كوشتi» دەيمiز. بۇنىمىز بارىپ تۇرعان وتiرiك. داۋرىقتىرۋعا كەلگەندە الدىمىزعا جان سالمايمىز. مينيسترلiكتەردە وبلىستان استاناعا بارعان حاتتاردى ءتۇسiنiپ وقيتىن قازاق جوق. ال، استانادان وبلىسقا قىزمەتتiك حاتتار كوبiنە ورىسشا كەتiپ جاتىر. جەرگiلiكتi جەر ورىسشا جاۋاپ قايتارۋعا ءماجبۇر.

ەلباسى... نەگە ول كiسi الىس-جاقىن شەتەلدەرگە بارعاندا قازاقشا سويلەمەيدi? قازاقشادان تiكەلەي اعىلشىنشاعا، نەمiسشەگە، فرانتسۋزشاعا اۋداراتىن ءالi كۇنگە دەيiن بiر اۋدارماشى دايىنداي الماي وتىرمىز با؟ باسقا-باسقا، ارابشاعا اۋدارا الاتىن ماماندار جەتكiلiكتi عوي. وسىنداي اششى ويلارىمدى اشىق ايتىپ جۇرگەنiم وتباسىما دا وڭاي تيiپ جاتقان جوق. وتكەندە بiر سۇحباتىمنان كەيiن ۋنيۆەرسيتەتتە iستەپ جۇرگەن قىزىما دا، ايەلiمە دە «مىنا شال قويا ما، قويماي ما؟» دەگەندەي زىعىردانى قايناپ تەلەفون شالعان ادامدار بولىپتى. مەن نەگە قويامىن؟ سوناۋ 1956 جىلى راحمانقۇل بەردiباەۆتىڭ «قازاق ادەبيەتi» گازەتiندەگi ماقالاسىنا قولداۋ كورسەتiپ بiزدەر، قازاقستان كوممۋنيستiك پارتياسى ورتالىق كوميتەتiنiڭ جانىنداعى پارتيا تاريحى ينستيتۋتىنىڭ سەگiز جiگiتi قول قويىپ، سونىڭ «ارقاسىندا» قازاقستان كومپارتياسى ورتالىق كوميتەتiنiڭ قاۋلىسىنا iلiككەنبiز. نە ءۇشiن ءومiر ءسۇرiپ جاتىرمىز بiز ءوزi? ەل بولۋ ءۇشiن بە، جوق باسقا نارسە ءۇشiن بە؟

كەيدە ماعان كولحوز-سوۆحوزداردى سونشا جەدەل تاراتۋ كiمگە قاجەت بولدى دەگەن جامان وي كەلەدi. وندا تۇراتىن حالىقتىڭ باسىم كوپشiلiگi قازاق ەكەنi بەلگiلi. ەلiمiزدەگi بۇرىن دا، قازiر دە ەڭ كەدەي ۇلت كiم؟ تاعى دا قازاق. بۇل دا بارiمiزگە بەلگiلi. باسشىلارىمىز ارتىق قىلامىز دەپ تىرتىق قىلىپ العان جوق پا؟ بۇل جونiندە تەك ولار عانا ەمەس، ءبارiمiز دە تەگiس ويلانۋعا تيiسپiز.

وزبەك، ءازiربايجانداردىڭ لاتىن الiپپەسiنە كوشiپ العانىنا ون جىلدان استى. ال، بiز ءالi بارۋ كەرەك پە، جوق پا دەگەن ماسەلەنiڭ توڭiرەگiندە ءجۇرمiز. كەراۋىزدارىمىزعا ءسوز بەرiپ قويدىق، ولار كيريلليتسادا قانشا قۇندى دۇنيەمiز جاتىر، سونىڭ بارiنەن ايرىلامىز دەپ ەڭiرەگەندە ەتەگi جاسقا تولادى. ال، لاتىن الiپپەسiندە، اراب الiپپەسiندە قانشا دۇنيەمiز جاتىر، ول جايلى ەشكiم ەشنارسە ايتپايدى. پۋتيننiڭ قايتسەم ورىس يمپەرياسىن قايتا جاڭعىرتامىن دەپ، بۇرىنعى وتار رەسپۋبليكالاردى قايتسەم ۋىسىمنان شىعارماي ۇستاپ وتىرامىن دەپ شىر-پىرى شىعىپ جۇرگەنiن بۇكiل الەم كورiپ وتىر. قازاقستاندى قويىپ، ول وزبەكستاندى دا وزiنە يiپ اكەلە جاتىر. وسىنداي ساياساتتى كورiپ وتىرىپ ايتپاساق، بiزدiڭ زيالى دەگەن اتىمىزدان نە پايدا؟ بiراق، ايتقانىمىز بيiكتەگi بيلiكتiڭ قۇلاعىنا جەتiپ جاتقانى، ناتيجە شىعىپ جاتقانى شامالى.

«بiز قايدا بارامىز؟ ۇيىسىپ ۇلت بولۋعا بارا جاتقان ءتۇرiمiز وسى ما؟»

— ال، ونىڭ سەبەبi نەدە دەپ ويلايسىز؟ جەتپiس جىلدىڭ iشiندە بار قايماعىمىزدىڭ قالقىپ الىنعاندىعىندا ەمەس پە؟

— سەندەر وسىلاي قيت ەتسە كەڭەس وكiمەتiن جامانداۋعا دايىن تۇراسىڭدار.

— كەشiرiڭiز، جاپپاي جامانداۋعا مەن دە قارسىمىن. بiراق، بiزدiڭ بiرiمiز ەمەس ءبارiمiز بiردەي جالتاقپىز عوي.

— بۇنىڭ سەبەبi بiزدiڭ قورلىق پەن زورلىقتى كوپ كورۋiمiزدە جاتىر. ءۇش ءجۇز جىل بiرەۋدiڭ تەپكiسiنiڭ استىندا بولۋ وڭاي ما؟! ونىڭ الدىندا جوڭعاردىڭ تەپكiسiن كوردiك. باياعىدا كازاقستان كومپارتياسى ورتالىق كوميتەتiنiڭ حاتشىسى ءنۇردiلدا جاندiلدين دەگەن اعامىز «بiز ءالi ۇلت بولىپ جەتiلمەگەن حالىق ەكەنبiز» دەگەن ەدi.

— جەتiلمەۋiمiزگە ونىڭ ءوزi دە «ۇلەسiن قوستى» عوي.

— دۇرىس، قوستى عوي، بiراق، سول كەزدە جاڭادان تالپىنىپ جۇرگەن بiزدەر «ءاي، مىناۋ نە دەپ وتىر، بiز ۇلت بولماساق كiم بولعانىمىز؟» دەپ الگi بايعۇسقا ايتپاعان ءسوزiمiز قالماعان ەدi. سويتسەك، بiز كۇنi بۇگiنگە دەيiن رۋلىق دەڭگەيدەن شىعا الماي جۇرگەن جۇرت ەكەنبiز. مiنە، بiزدiڭ تراگەديامىز! بiزدiڭ وسىنداي دەڭگەيدەن شىعا الماي قالۋىمىزدى وتكەن عاسىردىڭ 60-شى، 70-جىلدارىنان باستاپ جۇيەلi تۇردە جۇزەگە اسىرىپ وتىرعان ادامدار بولدى. ايتسە دە، كەڭەس كەزiندەگi جۇزشiلدiك، رۋشىلدىق دەگەنiمiز قازiرگiمەن سالىستىرعاندا ويىنشىق بولىپ قالدى. بiز قازiر مايدالانىپ، ۇساقتالىپ، رۋدان دا تومەن اتانىڭ دەڭگەيiنە ءتۇسiپ كەتتiك. اتانىڭ iشiندەگi كiشi اتالارعا دەيiن شەگiنiپ بارا جاتىرمىز. سوندا بiز قايدا بارامىز، تۇتاسىپ، ۇيىسىپ ۇلت بولۋعا بارا جاتقان ءتۇرiمiز وسى ما؟

بۇل جايلى دا ءبارiمiز تۇگەل، ونىڭ iشiندە ەڭ الدىمەن باسشىلارىمىز ويلانۋعا تيiس. بiراق، ايتىلعان سوزدەر ايتىلعان كۇيiندە قالىپ جاتىر، وزگەرiپ جاتقان دۇنيە جوق.

— ءوزiمiزدiڭ وكiمەتكە «بۇنىڭ دۇرىس ەمەس» دەيتiن بۇگiنگi راحمانقۇلدار، ونى قوستايتىن تۇرسىنبەكتەردiڭ كورiنبەۋiنiڭ سەبەبi نە؟

— راحاڭنىڭ ۇلت ماسەلەسiندەگi تاباندىلىعى ءتانتi ەتەدi. اۋ، بiزدiڭ بiرگە وسكەن باسقا جiگiتتەرiمiز قايدا؟ ولار بيلiكتiڭ وتiرiك-شىنى ارالاس جازىلعان ماداق قاعازىن العانعا قۇمار. سونى السا بولدى بiر بيiك جەتiستiككە جەتiپ قالعانداي سەزiنەدi وزدەرiن. تاۋەلسiزدiك كەلiپ ەدi, تالاي ادام ساكەندi سىناپ شىعا كەلدi. قادىر مىرزاليەۆ «ناعىز بيiك — ماعجان، ال، ساكەن — ۇگiت-ناسيحاتپەن جۇرگەن جان» دەيدi. مەنiڭ قۇدام مۇزافار الiمباەۆ «ماعجانشىلدار-جانجالشىلدار» دەگەن ماقال-جاڭىلتپاش شىعاردى. سوندا نەمەنە، ساكەن زامانىندا جاسالعان ادەبيەتتi, ءسابيتتi, عابيتتi, عابيدەندi قايدا قوياسىڭ؟ قازiر مۇحتار اۋەزوۆ ايرىقشا، ارتىقشا ماقتالۋدا، ماداقتالۋدا. سەبەبi, ول باسىندا «الاش وردانىڭ» قاتارىندا بولدى دا كەيiن كوممۋنيستiك پارتياعا كiردi. ودان دا شىعىپ كەتتi. 1932 جىلى تۇرمەدەن شىققاننان كەيiنگi اۋەزوۆتiڭ ءسوزiن تىڭداڭىزشى. «مەن قاتەلەسكەن ەكەنمiن» دەيدi. بارلىق شىعارماسىندا «قازاق ادەبيەتiنiڭ ورىس رەاليزمiمەن دامۋى» دەيدi. سوندا ورىستان باسقادا رەاليزم جوق پا؟ قازاقتا رەاليزم بولماپ پا؟ نە بولماسا 1947 جىلى قازان توڭكەرiسiنiڭ 40-جىلدىعىنا وراي جاسالعان «وكتيابر وركەندەۋi» دەگەن بايانداماسىنداعى «ىڭىرانعان، كۇڭiرەنگەن ماعجان، «قازاق دالاسىن اقسەلەۋلەر كەبiن بولىپ جاۋىپ جاتىر» دەگەن ويدى ايتقان ماعجان قازاق اقىندارىنىڭ ەڭ بiر زياندى وكiلi بولدى» دەگەن ءسوزiن بۇگiنگi زەرتتەۋشiلەر جازبايدى. اۋەزوۆكە تiل تيگiزبەيدi. مەن دە تiل تيگiزەيiن دەپ وتىرعان جوقپىن. بiراق، ۋاقىتتىڭ ىڭعايىنا جىعىلا سويلەۋ – بiزدiڭ زيالىلارىمىزعا ءتان نارسە مە دەپ قورقامىن...

— وسى احاڭ، الەكەڭ باستاعان «الاش وردا» جەتەكشiلەرiنiڭ «مۇحتار، سەن رايىڭنان قايت، تiرi قالۋدى ويلا» دەگەن سيپاتتا حات جازىپتى دەگەن اڭگiمە توڭiرەگiندە ءسوز كوپ. بۇنىڭ اڭىزى قايسى، اقيقاتى قايسى؟

— ولاردىڭ مۇحتارعا حات جازۋ جايلى ويلارى بولسا بولعان شىعار، بiراق جازاتىن شامالارى بولعان جوق. احمەت بايتۇرسىنوۆ 1929 جىلى ۇستالدى، 1935 جىلى قايتىپ ورالدى. بiزدiڭ كەيبiر جiگiتتەر بۇنى پەسا ەتiپ تە جازىپ، ناسيحاتتاپ ءجۇر.

ساكەن مەن ءسابيتتiڭ تراگەدياسى — بۇلار كوممۋنيستiك يدەولوگياعا سەندi دە، سودان قايتپاي قويدى. باسقالار سەكiلدi بۇلعاڭداۋدى بiلمەدi. ايپەسە، ءوز قولىمەن ورناتقان وكiمەتتەن ءوزi اتىلىپ كەتۋi وڭاي نارسە مە؟! سابيتكە جابىلار جابۋلار تiپتi تولىپ جاتىر. وعان ءسابيتتiڭ جالپاقشەشەيلiگi «كiنالi». كوشەدە كەتiپ بارا جاتقان بالانى ۇستاپ الىپ، «ءاي، سەن پالەنشەنiڭ بالاسىسىڭ عوي، مەن مىناداي ەڭبەك جازايىن دەپ جاتىرمىن» دەپ ايتا بەرەتiن. قازiر سەن دە، مەن دە «سابەڭ ولاي دەگەن، بۇلاي دەگەن» دەپ قوسا بەرسەك نە بولادى؟ «الاش وردا» قوزعالىسىنا قاتىسقان ادامنىڭ بiرi — ءسابيت. ەندi كەلiپ ول قوزعالىستىڭ يiسi مۇرنىنا بارمايتىن ادامدار «ءسابيت ولاي دەدi, ساكەن بۇلاي دەدi» دەپ جاتادى. جوق! ارحيۆتi قاراسىن! 1918 جىلى 11 سەنتيابردە ۋفا قالاسىندا حالەل دوسمۇحامەدوۆ باستاعان توپ «باتىس الاش وردا» بولىپ ءبولiنiپ شىقاندا ولار قاي ماقساتتى كوزدەدi? «سەمەيمەن بايلانىسۋعا بiزدiڭ مۇمكiندiگiمiز جوق، ويىل ءۋالاياتىن، اۆتونومياسىن قۇرامىز» دەپ ءبولiنiپ شىقتى. ءبولiنۋ «الاش وردانىڭ» II سەزiنەن-اق باستالعان بولاتىن. بۇگiن كەي جiگiتتەر «الاشتىڭ» ازاماتتارى تiرi بولعاندا بiزگە جەردەگi جۇماقتى ورناتىپ بەرەتiن ەدi» دەگەندەي ويدى ايتادى. جوق! ولاردا دەموكراتيالىق يدەيالار عانا بولدى. بiراق، يدەيالاردى جۇزەگە اسىرۋعا قاجەتتi نارسەلەردi ولار جاساي العان جوق. ويتكەنi, بيلiك ولاردىڭ قولىندا بولعان جوق.

«ساكەندە زارەدەي وتiرiك جوق!»

— سۇحباتتىڭ اۋانىن ساكەن جاققا قاراي اۋدارايىقشى…

— مەن 1944 جىلى اقمولانىڭ تەاترىندا ءارتiس بولىپ iستەدiم. رابيعا ەسiمجانوۆانىڭ اعاسى قوسىمجان باباقوۆ دەگەن قازاقتىڭ مىقتى بiر ءانشiسiنiڭ ۇيiندە 6 اي تۇردىم. سول كiسi ماعان بiر كۇنi بiر كiتاپتى اكەلiپ بەردi. كiتاپتىڭ يا باسى جوق، يا اياعى جوق. «وقى، تەك ەشكiمگە ايتپا!» دەدi. وقىپ بiتتiم. «اۆتورى كiم، بiلەسiڭ بە؟» دەيدi. «جوق». «بۇنىڭ اۆتورى ساكەن سەيفۋللين، كiتاپتىڭ اتى — «تار جول، تايعاق كەشۋ».

مەن 1945 جىلى الماتىعا وقۋعا كەلە جاتىپ، پويىزدا تانىسقان ەكi قىزدىڭ بiرەۋiن اينالدىرىپ الدىم. ەكەۋمiز بوزبالا-بويجەتكەن بولىپ 5 جىل جۇردiك. ۇيلەنەتiن كەز جاقىندادى. بiر كۇنi قالىڭدىعىم «سەنi بiر اپاي كورگiسi كەلەدi» دەيدi. «كiم ول؟» «گۇلبارام، ساكەن سەيفۋلليننiڭ جەسiرi». مەندە ەس قالمادى. «ويباي، ءجۇر، بۇگiن بارايىق، تiپتi قازiر-اق بارايىق. ال، سەن ونى قايدان تانيسىڭ؟» «مەن ول كiسiگە قۇداشا بولامىن». گۇلباراممەن تانىسقان كەزدە اپايدىڭ كوركi ماعان ونشا ۇنامادى. قازاقتا ساكەننەن اسقان سۇلۋ ەركەك بولماعان دەگەندi ابدەن ەستiپ وسكەنبiز عوي، سول ساكەننiڭ ايەلi وسى ما دەگەندەي وي بولدى. بiراق... ول كiسiنiڭ ءجۇرiس-تۇرىسىن، iس-ارەكەتiن، كەسiپ-كەسiپ سويلەيتiن مiنەزiن كورگەننەن كەيiن «ە-ە، ساكەندi وسىنداي ايەل عانا كۇيەۋ ەتiپ ۇستاي السا كەرەك-تi» دەگەن پiكiر ءتۇيدiم. مەن دە اپايدىڭ كوڭiلiنەن شىقتىم عوي دەيمiن، سودان بىلاي ەكەۋمiز جاقسى ارالاسىپ كەتتiك.

ساكەننiڭ تۋعان iنiسi ءماجيت 1957 جىلى ناۋرىز ايىندا ساكەندەر اقتالىپ، گۇلبارامنىڭ ۇيiندە مارە-سارە توي بولىپ جاتقاندا كەلگەن جوق. تويعا كەلگەن قوناقتاردىڭ قولىنا سۋ قۇيىپ مەن قىزمەت ەتiپ ءجۇردiم... گۇلبارامعا العاشقى بولىپ قۋانىپ جەتكەندەر ءسابيت مۇقانوۆ پەن ءماريام اپاي بولدى. جارتى جىلدان كەيiن، 22 قاراشادا جازۋشىلار وداعىندا ساكەندi ەسكە الۋ كەشi بولدى. سول كەشكە وداقتىڭ توراعاسى عابيدەن مۇستافين كەلمەدi. ءماجيت تاعى كەلگەن جوق. ارالارىندا نە بولعانىن قايدام، بiراق، مەن بۇندايدى تۇسiنە المايمىن. كەشتە تايىر جاروكوۆ، جۇماعالي ساين، تاعى باسقالارمەن قاتار سويلەگەن سابەڭ ەكi ساعات ەستەلiك ايتتى. سابەڭ: «سەندەرگە راحمەت، بۇعان دەيiن «قازاق سوۆەت ادەبيەتiنiڭ نەگiزiن قالاۋشى ءسابيت مۇقانوۆ» دەپ كەلiپ ەدiڭدەر. ەندi ونىڭ زاڭدى يەسi قايتتى، يەسiنە قايتارىڭدار!» دەپ، سول ءۇشiن ۇلكەن جانجال جاسادى. كەيiن قازاق ادەبيەتiنiڭ تاريحى، قازاق سسر-iنiڭ تاريحى جازىلعان ۋاقىتتا دا ساكەنگە قاتىستى «قازاق سوۆەت ادەبيەتiنiڭ نەگiزiن سالۋشىلاردىڭ بiرi» دەپ قولدانىلىپ كەلگەن تەرميندi «قازاق سوۆەت ادەبيەتiنiڭ نەگiزiن سالۋشى دەپ جازۋ كەرەك، ويتكەنi 1917 جىلدان 1920 جىلعا دەيiن سوۆەتتiڭ ءسوزiن سويلەگەن ساكەننەن باسقا ادام بولعان جوق!» دەپ وتىرىپ الدى. وسىنداي پiكiرلەردi ايتقان سابەڭە قازiر بiز قانداي جاقسىلىق كورسەتiپ جاتىرمىز؟ جوق، ساكەن دە وڭباعان، ءسابيت تە وڭباعان، سوۆەت وكiمەتiن جاقتاعان جانداردىڭ ءبارi وڭباعان!

باسقالارىنىڭ ءبارi سوۆەت وكiمەتiن قۇرۋعا قاتىسپاعان جاندار سياقتى. ارا-اراسىندا كەڭەستiڭ iرi قايراتكەرiنiڭ بiرi تۇرار رىسقۇلوۆتى دا سوۆەتتەن اراشالاپ، اقتاپ العىمىز كەلiپ وتىرادى. قازاقتىڭ سول كەزدەگi ەل باسقارىپ جۇرگەن جiگiتتەرiنiڭ اراسىندا ارازدىق تۋىنداپ جاتسا، ول كوبiنە تۇراردان تارالىپ وتىرعان. وسىنى بiلمەيتiن جۋرناليستەر، پۋبليتسيستەر قازiر كوبەيiپ كەتتi. ولار «الاش! الاش!» دەپ ايقايلايدى. مەن «الاشقا» قارسى ەمەسپiن. «الاش» تا، ساكەن، ءسابيت باستاعان كەڭەس وكiمەتi دە قازاقتىڭ جوعىن جوقتادى. كەڭەستi جاقتاعان جانداردىڭ iسi ناتيجەلi بولدى دا، «الاشتى» جاقتاعانداردiكi ءسوز كۇيiندە قالىپ قويدى. وسىنى قاتتى ەسكەرۋ كەرەك. يدەيا ايتۋ وڭاي، ال ونى جۇزەگە اسىرۋ قيىن. مىسالى، ساكەن سەيفۋللين 1923 جىلى 28 قاڭتاردا احمەت بايتۇرسىنوۆتىڭ 50 جىلدىعىندا ءسوز سويلەدi. ونىڭ الدىندا ولكەلiك، ياعني بۇگiنگi سوزبەن ايتقاندا رەسپۋبليكالىق پارتيا كوميتەتi «كەڭەس مەكەمەلەرi ا.بايتۇرسىنوۆتىڭ تويىن تويلاماسىن، ال، تويدا كiمنiڭ نە سويلەيتiنiن باقىلايتىن ادام س.سەيفۋللين بولسىن» دەگەن قاۋلى شىعارعان بولاتىن. سول قاۋلىنى قولىنا ۇستاپ وتىرعان ساكەن سول سوزiندە نە دەدi? «قازاقتا كوزi اشىق وقىعاندار شەن-شەكپەن ءۇشiن جۇمىس iستەپ كەلگەن بولسا، شىن حالىق ءۇشiن جۇمىس iستەگەن ادام وسى احاڭ. بارلىق قازاقتى جەتكiزەمiن، بارلىق قازاقتىڭ كوزiن اشامىن دەپ جۇمىس iستەگەن ەكi ادام بولسا، سونىڭ بiرi وسى احمەت بايتۇرسىنوۆ. ناعىز حالقىن سۇيەتiن، ناعىز ۇلتشىل ادام وسى كiسi. ونىڭ ەل الدىنداعى ەڭبەگi اسقار تاۋداي» دەدi.

— ءوزi كەڭەس ۇكiمەتiن قۇرىسقان، كەڭەس ۇكiمەتiن باسقارعان ادامنىڭ بiرi!

— ءيا. ەرتەڭiنە-اق ءابدiراحمان ايتيەۆ ورىس گازەتتەرiندە «ساكەن سەيفۋللين ۇلتشىلداردىڭ كوسەمiن وسىلاي ماقتاپ جاتىر» دەپ ماقالا جازادى. ساكەننiڭ ۇيiندە جاتاتىن (!) ءسابيت مۇقانوۆ «قارا تاقتاعا جازىلىپ قالماڭدار، شەشەندەر!» دەگەن ماقالا جازادى. وسىنىڭ ءبارiن كورiپ وتىرعان ساكەن نە iستەيدi ەندi? 23 اقپان كۇنi «ەڭبەكشi قازاق» گازەتiندە «قازاقتى قازاق دەيiك، قاتەنi تۇزەتەيiك!» دەپ ماقالا جازادى.

— ءيا، ءيا، ول كەزدە بiز «قىرعىز» اتالىپ جۇرگەن ەدiك قوي؟

— ول كەزدە عانا ەمەس، 1925 جىلعا دەيiن «قىرعىز» اتالىپ جۇرگەن ادامسىڭ سەن! سوندا «بۇنىڭ ايتىپ وتىرعانى دۇرىس قوي» دەپ ساكەندi قولداپ الا جونەلگەن بiر ادامدى مەن گازەت بەتتەرiنەن تاپپايمىن... سودان ناۋرىز ايىندا ءۇشiنشi ولكەلiك پارتيا كونفەرەنتسياسىندا پارتيا جەتەكشiسi ياروسلاۆسكيدiڭ اۋزىمەن، وعان ءوزiمiزدiڭ قازاقتاردىڭ ءسوز سالىپ بەرۋiمەن «ساكەن – ۇلتشىل!» دەگەن ايىپ تاعىلدى. وعان تاعى بiر سەبەپ بولعان نارسە ساكەننiڭ «ازيا – ەۆروپاعا» دەگەن ولەڭi بولاتىن. بۇل ولەڭدە ساكەن «تامتىعىمىزدى قالدىرماعان جاۋىز ەۆروپا، سەن بۇل iسiڭدi قويماساڭ قىسىق كوز موڭعولىمدى جiبەرەمiن» دەگەن ويدى ايتادى. ياروسلاۆسكي «بۇل تاپتىق كوزقاراس ەمەس، بۇل ۇلتتاردىڭ اراسىن اشاتىن كوزقاراس» دەپ ساكەندi ۇلتشىل ەتiپ شىعاردى. سوعان 14 كوممۋنيست قارسىلىق، پروتەست جاريالاعاندا ياروسلاۆسكي «مەن بۇنىڭ ءبارiن ويدان شىعارىپ وتىرعان جوقپىن، سەندەردiڭ وزدەرiڭنiڭ جازىپ بەرگەندەرiڭە قاراپ ايتىپ وتىرمىن» دەيدi. بiزدە وسىنداي دا جاعدايلار بولعان، قازاقپەن بايقاپ ويناۋ كەرەك...

— ەلiمiزدە ساكەنتانۋ iسiنە سiزدەن ارتىق ۇلەس قوسقان ادام جوق شىعار. سوندا دا بولسا ول ادامنىڭ وقيعاعا اسا باي ءومiرiن تولىق زەرتتەپ بولا الماعان سەكiلدi كورiنەسiز...

— مەن 1968 جىلى «قىزىل سۇڭقار» دەگەن كiتاپ شىعاردىم. قازاقتىڭ ءتۇرلi ءسوزi بولاتىنىن بiلدiم دە، ۇندەمەي-تۇندەمەي 1972 جىلى بۇل كiتاپتى ماسكەۋدiڭ «جيزن زامەچاتەلنىح ليۋدەي» سەرياسىنان ورىسشا شىعاردىم. 1976 جىلى «جالىن» باسپاسىنان «ونەگەلi ءومiر» دەگەن سەريا اشىلعاندا ونى باستاپ شىققان دا مەنiڭ وسى ساكەن جايلى كiتابىم بولاتىن. ەكiنشi بولىپ مەدەۋ سارسەكەەۆتiڭ قانىش ساتپاەۆ جايلى كiتابى جارىق كوردi. بiراق، ول كەزدە قازاقستان كومپارتياسىنىڭ ورتالىق پارتيا كوميتەتiندە ساكەندi دە، قانىشتى دا جارقىراتىپ كورسەتەيiك دەگەن نيەت بولعان جوق. «قالاي شىعارمايمىن دەيسiڭدەر، بۇل ماسكەۋدەن شىعىپ قويعان كiتاپتىڭ اۋدارماسى» دەپ ءجۇرiپ، زورلىقپەن جاريالاتقان دۇنيەم ول مەنiڭ. ودان كەيiن «دالا داۋىلپازى» دەگەن اتپەن شىقتى. اللا جازسا، جاقىندا «نارتۇلعا» دەگەن اتپەن تاعى شىعادى. «ساكەندi تولىق زەرتتەپ بiتە الماعان سەكiلدiسiز» دەپ وتىرسىڭ عوي ماعان. مەن ساكەن تۋرالى 10 شاقتى كiتاپ شىعاردىم. «ساكەن سۇيگەن سۇلۋلار»، «ساكەن ايالاعان ارۋلار»، 500 بەتتiك «ساكەن مەن ماعجان»، ت.ت. سوڭعى كiتاپتىڭ حالىقتىق نۇسقاسى «سايىس» دەپ اتالادى. نەگە جازدىم مەن بۇل كiتاپتى؟ جاڭا ايتتىم عوي، قادىر مىرزاليەۆ، مۇزافار الiمباەۆتار «ماعجاننىڭ قاسىندا وزگەلەر اقىن با؟!» دەگەننەن كەيiن كiمنiڭ نە جازعانىن كورسەتۋ ءۇشiن جازدىم. ساكەن مەن ماعجان ەكەۋi ومبى سەمينارياسىندا بiرگە وقىعان عوي. سول كەزدەن باستاۋ العان دوستىق ولاردىڭ ءومiرiنiڭ اقىرىنا دەيiن جالعاستى. تiپتi, ءارi-بەرiدەن سوڭ ساكەندەردiڭ ۇستالۋىنا قىرسىعىن تيگiزگەن ادام ماعجان بولاتىن.

— ماعجان ايداۋدان ورالعاندا پانالاتقان، جۇمىس، قاراجات تاۋىپ بەرگەن ادام ساكەن ەمەس پە ەدi?

— سونىڭ ءبارiن 1937 جىلى «سوتسياليستiك قازاقستان»، «لەنينشiل جاس» گازەتتەرiنiڭ بەتiندە ءوزiمiزدiڭ قازاقتار «مىقتاپ» تۇرىپ جازدى عوي. اتىن ايت دەسەڭ ايتىپ بەرە الامىن. مەن سونىڭ ءبارiن كiتابىمدا جازىپ جاتىرمىن. كەشە عانا قولىنان جەتەكتەپ ادام ەتكەن ادامىنىڭ كوبi ساكەننەن تەرiس اينالىپ كەتتi. مەنiڭ نەگiزگi عىلىمي زەرتتەۋ تاقىرىبىم – «قازاق ادەبيەتi سىنىنىڭ تاريحى». قۇدايعا تاۋبە، قازiر ول كiتاپ وقۋلىق. ال، ساكەننىڭ ءومىرى مەن شىعارماشىلىق مۇرالارىن زەرتتەۋ – مەنiڭ ومiرلiك حوببيiم.

«مەن ءوزi قازاقتىقتان بەزiنەيiن دەپ جۇرگەن اداممىن»

— تەلەديدار زامانى عوي قازiر. 1989 جىلى ماسكەۋ تەلەديدارىنان وزبەكتiڭ حامزا حاكيم-زادەسi جايلى «وتتى جولدار» دەگەن كوپ سەريالى تەلەفيلم كورسەتiلدi. مەن سونى كورiپ وتىرىپ، «شiركiن، مۇنداي فيلمگە ناعىز سۇرانىپ تۇرعان ءومiر ساكەننiڭ ءومiرi عوي» دەپ ويلادىم. بiراق، بiزدiڭ ونداي سەريانى ول كەزدە دە، بۇگiن دە قولعا الار ءتۇرiمiز كورiنبەيدi. الدە دە قۇداي قۋات بەرiپ، ءوزiڭiز قيمىلداماساڭىز...

— ونداي iستi قولعا الاتىن جiگiتتەر تابىلىپ، تاپسىرىس ءتۇسiپ جاتسا، قانەكەي. مەن ءوزiم قولىمنان كەلگەنiن iستەپ جاتىرمىن. ساكەن ءومiرi جايلى ۇلكەن بiر رومان جازۋ دا ويىمدا بولعان. كەيiن زامان وزگەرiپ كەتتi دە، ول ويىمنان باس تارتتىم. سوسىن، تەك ساكەن عانا ەمەس قوي مەنiڭ تiرشiلiگiم. مەنiڭ ومiردەن وزعاندارعا جانىم قاتتى اشىپ تۇرادى. قازiر ءبارiڭ ءساتتار ەرۋباەۆتى تاماشا بiلەسiڭدەر عوي.

— بiلگەنiمiزشە بiلەرمiز...

— ەلجاس بەكەنوۆتi, ەرعالي تiلەپبەرگەنوۆتi بiلەسiڭدەر مە؟ سابىر ءشارiپوۆتiڭ ادەبيەتكە قالاي كەلگەنiن شە؟ بiلمەيسiڭدەر. مiنە، وسى سەكiلدi بەينەتi مول تاقىرىپتارعا دانىشپان اكادەميكتەرiڭ بارمايدى. مەن ولاردى دا زەرتتەپ ءجۇرمiن.

— ساكەن، ءسابيت باستاعان بiرتالاي قازاق ارىسىن زەرتتەگەن ادام رەتiندە نە بايقادىڭىز، قازاق زيالىسىنا قانداي قاسيەتتەر ءتان ەكەن؟ نەنi دامىتىپ، نەدەن ارىلعانىمىز ءجون بولماق ەكەن؟

— مەن ءوزi قازاقتىقتان بەزiنەيiن دەپ جۇرگەن اداممىن.

— «داعدارعان الاش ەندi قايدا بارماق؟» دەپ ماعجان ايتقانداي، بەزiنسەڭiز كوپ بولسا ناعاشىلارىڭىزعا بارىپ قىرعىز بولارسىز، ودان بولەك قايدا بارامىن دەيسiز؟

— قىرعىزعا دا باردىم. بارسام، ولار بiزدەن دە جامان ەكەن... بiزدiڭ قازاقتىڭ ەڭ بiر جامان جەرi بiتكەن iسكە قۋانىپ، قۇتتى بولسىن ايتۋدىڭ ورنىنا مiندەتتi تۇردە بiر جەرiنەن مiن تاۋىپ، سونى ايتىپ قالادى. تىرناق استىنان كiر iزدەيتiن كۇنشiلدiگiن كورگەندە مەن قازاقتىقتان بەزiپ كەتكiم كەلەدi. بiراق، بەزگەندە قايدا بارام؟ سوسىن، امال جوق، قازاقتىڭ جوعىن جوقتاپ، بارىن تۇگەندەۋگە قايتادان كiرiسەمiن.

«كەڭەس وكiمەتi بiزدi جالداپ العان ەكەن»

 — بiراق، سول قازاقتى حالىق ەتiپ ۇستاپ تۇرعان بiر جاقسى جاعى دا بار شىعار؟

— ىم-م-م... ول مىناۋ – داستارقانى بولۋ كەرەك. كiم كورiنگەن عاشىق قوي داستارقانىمىزعا! ول تۋرالى دا «وزگەگە قيعاندى وزiڭە قيمايتىن نە جىنىڭ بار؟» دەگەن ماقالا جازدىم. تەگiن نارسەگە كiم ريزا بولمايدى دەيسiڭ. قازاق سول قوناقجايلىلىعىمەن-اق تانىلىپ ءجۇر عوي دەيمiن... قازاق دەگەن كەرەمەت تالانتتى حالىق قوي!

— مiنە، مiنە، وسى جاعىن تاراتىڭقىراپ ايتىڭىزشى.

— قازاقتىڭ قانشالىقتى دارىندىلىعىن بۇگiن بiزدiڭ تەلەديداردى ورىسشا قالاي يگەرiپ العاندىعىمىزدان-اق بايقاۋعا بولادى. ورىس كەلگەنگە دەيiن تۇزiمiزدە تۇرمە، ۇيiمiزدە قۇلىپ بولعان جوق. وسىنىڭ سەبەبi نە؟ سوندا قازاقتىڭ تەلiسi مەن تەنتەگi, ۇرىسى مەن قارىسى بولماپ پا؟ ارينە، بولعان. سونىڭ ءبارiن قازاق اقىلمەن، سانامەن تىيىپ وتىرعان. «ديداكتيكالىق رەاليزم» دەگەن بار، سونى قولدانۋ كەرەك دەگەن ۇسىنىس جاساپ ءجۇرمiن، بiراق بiزدiڭ كوپ جiگiتتەردiڭ قۇلاعى كەرەڭ بە، ۇسىنىسىم ءالi وتپەي جاتىر. ديداكتيكالىق رەاليزم دەگەنiڭiز سول اقىل مەن سانا. شالكيiز، قازتۋعاننان بۇقارعا دەيiن بارلىق جىراۋلاردى الىڭىزشى، ولار حاندارعا قاراپ قالاي سويلەگەن؟! ەۋروپا بولسا فولكلورعا ەكiنشi سورتتى دۇنيە دەپ مۇرنىن شۇيiرە قارايدى.

— ال، جىراۋلار ينستيتۋتى وزدەرiندە بولماعان!

— فولكلور قازاقتىڭ قىزىعى دا، قازىعى دا، ازىعى دا. بار ءنارi سوندا. ءسوز ونەرi بارىنشا قونعان قازاققا. ءان سالمايتىن، ولەڭ شىعارمايتىن قازاق بولماعان. ول نەدەن؟ اناۋ اۋىلداعى قىزىنا كەتiپ بارا جاتقان اتا-انا بارعاندا مەن نە ايتامىن دەپ ايدالادا ارمانسىز شىرقاپ داۋسىن سىناپ العان. وسى سەكiلدi بارلىق ماسەلەدە كوشپەلi ءومiر قازاقتىڭ دارىنىن اشۋعا سەبەپكەر بولىپ وتىرعان. ەۋروپا بولسا كوشپەلiلەردەن ۇيرەنەتiن ەشنارسە جوق دەپ كەلدi كۇنi كەشەگە دەيiن. اتاسىنىڭ باسى! سول وركەنيەتتi دەگەن ەلدەرiڭiز ادامدىقتى دا، ازاماتتىقتى دا، ادالدىقتى دا، تازالىقتى دا كوشپەلiلەردەن ۇيرەنiپ السىن. زۇلىمدىقتىڭ ءبارi ەۋروپادان شىعادى. ويتكەنi, ولاردىڭ ءومiرi — اقشاعا بايلانعان ءومiر!

— تابيعي دامىعان، تابيعاتتىڭ ءتولبالاسى قازاقتىڭ ومiرiندە تولىباي سىنشى سەكiلدi سىنشى ادامدار بار ەدi. ادامنىڭ سىنشىسى تۇرماق، اتتىڭ سىنشىسى كۇرەڭبايلاردىڭ ەل اراسىنداعى بەدەلi وتە جوعارى ەدi. ويتكەنi, سىنشىلىق تا بيلiك، شەشەندiك سەكiلدi سيرەك قاسيەتتiڭ بiرi بولاتىن. كەڭەس وكiمەتi كەلگەن سوڭ قوعامداعى سوت دەگەن ماماندىق سياقتى ادەبيەتتە «سىنشى» دەگەن ماماندىق پايدا بولدى. سىنشىلىق قاسيەت قاراپايىم جاي ماماندىقتىڭ بiرiنiڭ قاتارىنا ءتۇسiپ قالدى. ال، ءدال قازiر سىن دا جوق، سىنشى دا جوق، بوس كەڭiستiك قانا تۇر. بولاشاقتا نە بولادى؟

— دۇرىس بايقاعانسىڭ. قازاق شىن مانiندە سىنشىل حالىق. مەن قازان توڭكەرiسiنە دەيiنگi قازاق ادەبيەتiندە سىن بولعانىن دالەلدەدiم. وعان سەن سەنبەيسiڭ.

— نەگە سەنبەيمiن، سەنەمiن. قازاقتا ودان دا زور نە بiر ۇلى قۇندىلىقتار بولعان، تەك كوز جازىپ قالعان ءوزiمiز عوي.

— سەنبەيتiن ادام كوپ ءالi. «پوەزيادان باسقا نە بولدى قازاقتا» دەيدi ولار. كەيبiر اكادەميك اعالارىمىز «وكتيابر رەۆوليۋتسياسىنا دەيiن قازاق ادەبيەتiندە سىننىڭ بولماۋى زاڭدىلىق ەدi» دەپ تە سويلەدi. دۇرىس، قازiر توقىراپ وتىرمىز. نەگە؟ كەشە عانا بiزدە اجەپتاۋiر سىنشىلار بولىپ ەدi عوي؟ ەسماعانبەت ىسمايىلوۆ، مۇحامەدجان قاراتاەۆ، اۋەلبەك قوڭىراتباەۆ، بەيسەنباي كەنجەباەۆ، ودان كەيiن شىققان قالجان نۇرماحانوۆ جانە تاعى باسقالار ەرiككەننەن سىنشى بولعان جوق. ادەبيەتتi ناسيحاتتاي بiلۋ كەرەك ەكەنiن تۇسiنگەننەن كەيiن سولاي ەتتi. سىنشى بولۋ جاقسى، وڭاي، جاعىمدى دۇنيە ەمەس. وعان جۇرەگiنiڭ تۇگi بار ادام عانا بارا الادى. وسىندا نەبiر جاقسى اعالارىمىز جازعانىمىزدى وقىعان سوڭ سىباپ كەتكەن جاعدايلار كەزدەسكەن. سوعان توزە بiلۋ كەرەك. ال، ول ادەبيەتتiڭ تۋىنا بايلانىستى. «جۇمباق جالاۋ». كەيiن «بوتاكوز» اتالدى. بۇل قازاقتىڭ تۇڭعىش الەۋمەتتiك رومانى. نەمەسە «اداسقاندار». ول دا كەيiن وزگەرiپ «ءمولدiر ماحاببات» اتالدى. ءالi كۇنگە دەيiن وقىرمانىن وزiنە باۋراپ تارتىپ الادى. «بۇل رومان ەمەس» دەگەن بەيسەنباي كەنجەباەۆتىڭ ماقالاسى بار. «جوق، بۇل ناعىز رومان!» دەگەن ەسماعانبەت ىسمايلوۆتىڭ جاۋاپ ماقالاسى بار. عابيت مۇسiرەپوۆ 1945 جىلى «قازاق رومانى «جۇمباق جالاۋدان» باستالادى» دەسە، مۇحتار اۋەزوۆ «ادەبيەتتiڭ نەگiزگi سالاسى – رومان جانرىن دامىتۋدا ءسابيتتiڭ ەڭبەگi وراسان زور» دەپ ءۇن قوسادى. ءسابيت قانداي ادام بولعاندا دا بiز بۇل ەكi شىعارماعا قوسا «سۇلۋشاشتى» سىزىپ تاستاي المايمىز. بۇلار قازاق رومانىنىڭ قالىپتاسۋىنا ىقپال ەتكەن دۇنيەلەر. جالپى، الەمگە جارقىراتىپ كورسەتۋگە بولاتىن قازاق پروزاسىنىڭ قالىپتاسۋىنا كەلسەك، بۇندا اتاقتى «اباي جولى» ەپوپەياسىن الدىمەن اۋىزعا الامىز. ونىڭ العاشقى ەكi كiتابى ادام جۇتىپ قويعىسى كەلەتiن شىعارما. سوڭعى ەكi كiتابىندا سوتسياليستiك رەاليزمنiڭ سالقىنى كۇشتi. اناۋ ورىستىڭ كۇنiن كورە الماي كوشiپ كەلە جاتقان مۇجىقتارى قازاقتىڭ كەدەيiنە كومەككە ۇمتىلادى. مۇنىڭ بارلىعى تاريحي شىندىقتان الىس جاتىر. بiراق، ونى كiتاپقا كiرگiزدiك... سونداي كەمشiلiكتەرگە قاراماستان بiز قازاق پروزاسىنىڭ نەگiزiن مىقتاپ قالادىق. قازاق ادەبيەتiنە ەۋروپالىق كوزقاراسپەن باعا بەرەتiن بولساق، بارلىق جانرى دامىعان، جەتiلگەن ادەبيەت ەكەنiن «اباي جولى» ارقىلى بۇكiل دۇنيە جۇزiنە تانىتتىق. بiز قازiر وتپەلi كەزەڭدە تۇرمىز. كەڭەس كەزiندە جۇمىسشى، شارۋا، باتراق، كەدەي بiزدiڭ جاعىمدى كەيiپكەرiمiزگە اينالدى. قايتسەك سولاردى جەتكiزەمiز دەپ كۇش سالدىق. ال، قازiر كiمدi جەتكiزەمiز دەپ كۇش سالامىز؟ مال تاپقىشتى ايتامىز با؟ جەمقوردى ايتامىز با؟ قازiر ادەبيەتتە ۇلگi تۇتار كەيiپكەر جوق. كەيiپكەر قالىپتاسىپ بiتكەن جوق. سىن دا — سول وتiرiك ايتۋ سانگە اينالعان ءومiر مەن ادەبيەتتiڭ ايناسى. تاڭەرتەڭنەن كەشكە دەيiن تەك ماقتاۋدى ەستiگەن جاعدايدا قانداي وركەندەۋ بولۋى مۇمكiن؟ ول ماداق بiزگە نە بەرەدi?

مەندە مىناداي بiر جامان وي بار: كەڭەس وكiمەتi بiزدi شىعارماڭا اياماي قالاماقى بەرۋ ارقىلى جالداپ العان ەكەن. سودان بارىپ بiز قۇلاش-قۇلاش ولەڭ، توم-توم رومان جازۋعا داعدىلانىپ العانبىز. قازiر اقىن-جازۋشىلاردىڭ 10, 12, 15 تومدىقتارىن شىعارۋى اقىلعا سىيمايدى. اباي مارقۇم 1 تومدىق قانا دۇنيە قالدىرىپتى... كوپ جازىپ، ياعني بوس ءسوز جازىپ ۇيرەنiپ قالعان جازۋشىلارىمىز جاڭا كەزەڭگە يكەمدەلە الماي ءجۇر. مارقۇم عابيدەن قۇلاحمەتوۆ «ءۇيiرi جوق كوكجال» دەگەن رومانىنىڭ 2-كiتابىن دا بiتiرiپ كەتiپتi دەپ ەستiدiم. بiراق، جالماۋىز كوكجالدار بiزگە جاعىمدى كەيiپكەر بولا المايدى. بiزگە حالىقتى جاقسىلىققا باستايتىن ۇلگi كەرەك قوي.

— ۇلگi بولۋ ءۇشiن دە شىنشىل رەاليزممەن سۋارىلعان دۇنيە جازۋ كەرەك قوي. جازۋشىلارىمىز بولسا «ۋاقىت ءوتسiن، ءازiر بۇل ءداۋiر تۋرالى جازۋعا ەرتە» دەيدi.

— پەندەشiلiك بۇنىڭ ءبارi. وسى iستەپ جۇرگەن iسiم پەندەشiلiكتەن جوعارى بولسىن دەسەڭ، ەلگە پايدام تيسiن دەسەڭ، سىنشى بولۋ قيىندىققا تۇسپەيدi. وسى جاعىنان كەلگەندە مەن ءوزiمدi باتىرمىن دەپ ويلامايمىن. اكەم التىن وندiرiسiندە شاحتەر بولدى. جۇمىسشى ورتادا ءوستiم مەن. ونىڭ ۇستiنە ساكەندi زەرتتەپ ءجۇرمiن. ساكەندە قىلداي وتiرiك جوق! «تار جول، تايعاق كەشۋدi» كوپ ادامنىڭ كوزi تiرi كەزiندە جازدى عوي ول. سول ادامدار نەگە سەنiڭ مىنا جەرiڭ وتiرiك دەپ ايتا المادى؟ مەنiڭ 1956 جىلعى كورگەن تەپەرiشiم ءوز الدىنا. سول جىلدارى كانديداتتىق ديسسەرتاتسيامدى دايىنداپ جۇرگەندە «مۇحتار اۋەزوۆتiڭ 20-جىلدارداعى اڭگiمەلەرi شىنشىلدىق رەاليزم نەگiزiندە جازىلعان، سول رەاليزم سوتسياليستiك رەاليزمگە ۇلاسقان» دەگەن سوزiمە ءسابيت مۇقانوۆ قارسى شىقتى. «سەن كەشەگi ۇلتشىل بولعان، بايشىل بولعان ادامدى سوتسياليستiك رەاليزمگە قالاي سۇيرەپ اكەلگەنسiڭ؟» دەدi. دوستارىم، قۇرداستارىم سەرiك قيراباەۆ، زەينوللا قابدولوۆتار «شىنشىل رەاليزم كاپيتاليزمگە ءتان نارسە» دەدi. «سەن نەگە مۇحتار اۋەزوۆكە قىرىن قارايسىڭ؟» دەدi. مەن «بارلىق يگiلiك ەۆروپادان تاراعان» دەيتiن ەۆروتسەنتريزمگە 60-جىلدارى قارسى شىققانمىن. زويا كەدرينانىڭ «يز جيۆوگو يستوچنيكا» دەگەن كiتابىن سىناعانىم ءۇشiن مۇحامەدجان قاراتاەۆ «پروستوردىڭ»، جەكەن جۇماحانوۆ «سوتسياليستiك قازاقستاننىڭ» بەتiندە مەنi «بiزگە جاقسىلىق جاساپ جاتقان ادامدى نەگە سىنايسىڭ؟» دەپ جەردەن الىپ، جەرگە سالعان. ادەبيەت ينستيتۋتىنان قۋىلىپ، ۋنيۆەرسيتەتكە كەلگەنمiن. تىيىلاتىن بولسام، سول كەزدە تىيىلار ەدiم عوي. شىندىقتى كورiپ تۇرىپ ايتپاساڭ كiم بولعانىڭ؟...

سۇحباتتاسقان ومىرزاق اقجىگىت

Abai.kz